Gənc tədqiqatçıların respublika elmi-praktik konfransının materialları

QLOBALLAŞMANINMİLLİDÖVLƏTLƏRƏTƏSİRİMKANLARIHAQQINDABİRNEÇƏSÖZ
HümeyrəMustafayeva,AzərbaycanDövlətİqtisadUniversitetininPolitologiyakafedrasınındosentəvəzi
Dünyadabaşverənhadisələrənəzəryetirsək, aydınsurətdəgörəbilərikki, planetimizinbütünəhaliyaşayanhissəsidünyabazarınınrəngarəngtelləriilə (əlbəttə, fərqlişəkildə) sıxəlaqələnmişdir. Ənqüdrətlidövlətlərinsiyasi, sosial-iqtisaditəsiri, elmikəşflərin, yeniliklərinnəticələri, sivilizasiyaların, dinlərinözünəməxsustəsirimkanları, müasirnəqliyyatvasitələrininvərabitəsistemlərininköməyiiləmilyonlarlainsanınkontaktı, yerdəyişməsivəs. - bütün bunlarsakinləridüşündürməyəbilməz. Hazırdagərginziddiyyətlərtəzahüretsədə, bəzənbirqrupölkənin, ayrı-ayrısivilizasiyalarınqarşıdurmasıaşkarsurətdəmüşahidəolunsada, «bəşəriyyətgetdikcədahaartıqdərəcədəözünüvahidbütövkimidərkedir» (Яковец Ю.В. Глобализация и взаимодействие цивилизаций. Изд. 2-е, дополненное и переработанное. М.:2003, с.7).

YolasaldığımızXXəsrinsononillikləridünyanın, bəşəriyyətinsosial-iqtisadi, sosial-siyasivəmənəvi-inettektualinkişafınaprinsipcəyenixüsusiyyətlərgətirmişdir. Bu, mürəkkəb, ziddiyyətli, birmənalıqiymətləndirilməyənqloballaşmaprosesindətəzahüretmişdir. Həminproseslərbəşəriyyətin, millidövlətlərinmüqəddəratınagetdikcədahafəaltəsirgöstərir, müxtəlifsferalaradamüxtəlifformalardaözünəyolaçır. Qloballaşmanışərtləndirənamillərmüxtəlifdir. Həminamillərsırasındahəmdemoqrafik-ekoloji, həmtexniki-texnoloji, həmiqtisadi, həmgeosiyasi, həmdəsosial-mədəniamillərqeydedilməlidir. Təsadüfideyildirki, ictimaihəyatınbütünsferalarınaaidolanparadiqmalarınyeniləşməsisivilizasiyalarınümumbəşərilikxüsusiyyətinibarizşəkildəüzəçıxarır.

AkademikR.Mehdiyevhaqlıolaraqqeydedirki, «bütünYerkürəsiniəhatəetmişqloballaşmamilliməkanabəzənbirmənalıolmayanşəkildəcidditəsirgöstərir. Belədəyişkənsiyasi, iqtisadivəsosial-mədəniparadiqmalarınmövcudluğuşəraitindəçalışmalıyıqki, millivarlığımızlabağlıdəyərlərəxələlgəlməsin. Tariximizi, mədəniyyətimizivəbizibirləşdirənmənəvidəyərləriqoruyubsaxlamaqindihərbirimizinənümdəvəzifəsidir» (MehdiyevR. İctimaivəhumanitarelmlər: zamankontekstindəbaxış. Bakı: 2010, s.7).

Qloballaşmaşəraitindəayrı-ayrımillidövlətlərinsiyasi-hüquqivəziyyətində, hakimiyyətmünasibətlərisistemindəmüəyyəndəyişikliklərinbaşverməsireallıqdır. Budabirhəqiqətdirki, dünyahadisələriningedişinəmüxtəlifdövlətlərintəsiribir-birindənfərqlidir. Mövcudhərbi-siyasibloklarınimkanlarıdaeynideyildir. NATOQərbin (ŞimaliAmerikavəQərbiAvropa) qüvvələrinicəmləşdirərək, bütündünyadaQərbsivilizasiyasınınmaraqlarınıqorumağaçalışır, digərölkələrin, sivilizasiyalarınmüstəqilliyiniməhdudlaşdırmağa,bəzənisəaçıqcasarsıtmağacəhdgöstərir.

Deməli, Qərbliderlərininyenidünyanizamınınyaradılmasındavəmöhkəmləndirilməsində «geosiyasiözək» rolunuNATO-yaaidetməsiciddiəsaslaraistinadedir. NATO-nunŞərqədoğrugenişlənməsiniözüüçüntəhdidhesabedənRusiyaisəmüvafiqaddımlaratacağınıqətiyyətləbildirməkləkifayətlənmir, risklimövqenümayişetdirir. OnunKrımıözünəilhaqetməsi, qoşunbirləşmələriniŞərqiUkraynayayeritməsi, yerliəhalininxeylihissəsinirəsmiKiyevəqaşısilahlandırması, Ukraynanınfederativəsaslardatəşkilinitələbetməsivəs. beynəlxalqvəziyyətinəhəmiyyətlidərəcədəgərginləşməsinə, ictimaiinkişafınbaşlıcameylinin – qloballaşmanınkifayətqədərmürəkkəb, ziddiyyətlihadisəvəprsoeslərləmüşayiətolunmasınadəlalətedir.

Müasirşəraitdəməhzqloballaşmanıntəsiriiləhakimiyyətmünasibətlərininspesifikçoxmərtəbəlipiramidasıformalaşırvəburadahakimiyyətsəlahiyyətlərinin, siyasi-hüquqinormalarınmüxtəlifsəviyyələrəgörəbölüşdürülməsindəyenixüsusiyyətlərözünügöstərir. Bələdiyyəqurumları, regionaltəşəkküllər, millidövlətlər, sivilizasionvəqlobalbirliklərarasındamünasibətlərinindikişəraitdəçoxgenişmüzakirəolunması, müxtəlif, fərqlimövqelərinortayaqoyulmasıtəsadüfideyildir.

Lakinadətənetirafedilirki, millidövlətlərçoxmərtəbəlipiramidanınmərkəzihəlqələriolaraqfəaliyyətgöstərirlər: onlardövlətsuverenliyininbaşlıcadaşıyıcılarıolaraqxalqınetimadgöstərdiyiümumifunksiyalarıhəyatakeçirirlər. Bununlabelə, mlilidövlətlərinənmüxtəlifamillərintəsiriiləşərtlənənfəaliyyəti, zərurifunksiyalarıreallaşdırmaqimkanları, dünyageosiyasiməkanındayerivəroluheçdəeynideyildir, ciddi, əsaslıfərqlərəmalikdir.

Araşdırmalaraəsasənbelədüşünməkməntiqiolarki, hərbirölkəninqloballaşmayaqoşulmasınınvəyaonaetinasızlıqgöstərməsniinspesifikcəhətləritəzahüredir. Hərbirölkəümumdünyaproseslərinəqoşularkənözününmövcudimkanlarınınəzərəalır, necədeyərlər, özxüsusiyolunuseçir. Seçimzamanıkonkretölkələr, dövlətlərözfəaliyyətiningüclüvəzəifməqamlarınımümkündərəcədənəzərəalmağa, özmillimaraqlarınıdahaoptimalsurətdəreallaşdırmağasəygöstərirlər. Etirafetməliyikki, qloballaşmanınyaratdığıimkanlardanmillidövlətləringözləntiləriiləmövcudreallıqlarvəonlarınnəticələriarasındamüxtəlifqəbildənolanziddiyyətlərdiqqətçəkənməqamlardandır.

Gözləntilərsırasındagenişinformasiyaəldəedilməsi, beynəlxalqəməkbölgüsününimkanlarındanistifadəolunması, sosialstrukturunmüasirləşdirilməsi, idarəetməninrasionallaşdırılması, demokratiyanın, vətəndaşcəmiyyətiinstitutlarınıninkişafetdirilməsivəs. qeydolunabilər. Reallıqdaisəmüxtəlifinkşafsəviyyəsindəolanvəmüəyyənproblemlərləüzləşənölkələrqloballaşmakontekstindəciddiriskliməqamlarıyaşamalıolurlar. «Qloballaşmaprosesləriningedişindəəldəolunanlarlaitkilərinkonkretnisbətiiqtisadi, təbii, demoqrafikvədigərşərtlərləvəbuproseslərdəiştirakedənölkələrinimkanlarıilə, həmçininhəminölkələrintəqibetdiklərirealməqsədlərləmüəyyənolunur. Müasirqloballaşmanınmüsbətvəmənficəhətləriyüksəktexnologiyalısənayesivəmüvafiqinfrastrukturuolanölkələrdəvəiqtsiadiyyatıəsasetibarıiləkəndtəsərrüfatıməhsullarınınvəxammalixracına, yaxudturizməəsaslananölkələrdəmüxtəlifşəkildətəzahüredir (QolenkovaZ.T., AkuliçM.M., KuznetsovV.N. Ümumisosiologiya. Dərsvəsaiti. Bakı: 2007, s.461-462).

Qloballaşmanınmillidövlətlərətəsirivəmüxtəlifsferalardafərqliamillərinmövcudluğuşəraitindəhəmintəsirinziddiyyətlixarakteriaraşdırılarkənbircəhətədədiqqətyetirilməlidir: qloballaşmaöztəbiətietibariləziddiyyətlifenomendir. Beləki, o, ümumbəşəriiləmillinin, ümumiolanlaxüsusininvətəkcəninnisbətindəahəngdarlıq, vəhdətyaradabilmir, müxtəlifsiyasiqüvvələrin, birliklərin, təsisatlarınbuməsələlərinnisbətinəmünasibətiisəadətənbirmənalıolmurvəgenişdiskussiyalarayolaçır.

Qloballaşmasayəsindəartıqqərarlaşmışictimaimünasibətlərsistemi, milyonlarlainsanlarındüşüncəvədavranışstereotipləriəhəmiyyətlidərəcədədəyişilmiş, yenilənmişdir. Dünyahadisəvəproseslərininqarşılıqlıəlaqəsi, təsiri, asılılığı, nüfuzetməsinəzərəçarpacaqdərəcədəgüclənmişdir. Əslindəbuzəmindəmaraqlıbirfenomenin – meqacəmiyyətinformalaşmasıprosesigedirvəbu, qlobalinkişafınidarəolunmasıprobleminisondərəcəaktuallaşdırır.

Deməli, qərarlaşmaqdaolanmeqacəmiyyətmilli-dövlətqurumlarınınsadəcəmüstəqilliyininartmasınıdeyil, getdikcədahaçoxümumiəsaslarüzərindəqurulan, bütövlüyü, qarşılıqlıasılılığıvəəlaqəninümayişetdirənyenidünyanizamınınformalaşmasının, təşkilolunmanınbütünsəviyyələrindəidarəçiliyintəminedilməsininəzərdətutur. Buodeməkdirki, qlobalinkişafınproqnozlaşdırılmasının, ictimaiproseslərinidarəolunmasınınkeyfiyyətgöstəriciləriönplanakeçməlidir.

AzərbaycanRespublikasındaişlənibhazırlananvəuğurlareallaşdırılansiyasəthəmqloballaşmakontekstini, həmdünyadabaşverənkonkretdəyişiklikləridiqqətlənəzərəalır, ölkəmizindavamlıinkişafıüçünmaksimuməlverişlişəraityaradır. Azərbaycanınqloballaşmaçağırışlarınaadekvatreaksiyaverməsi, birsırabeynəlxalqlayihələrintəşəbbüskarıvəfəaliştirakçısıolması, özmillitəhlükəsizliyininbütünkomponentlərininəzərəalmasıvətarazlışəkildəhəyatakeçirməyəçalışmasıbunuəyanisurətdəsübutedir.

PrezidentİlhamƏliyevinqeydetdiyikimi, hərtərəflidüşünülmüşsiyasətinnəticəsidirki, «Azərbaycanbugündünyamiqyasındaözgüclüyerinitutmuşölkədir… Azərbaycansabitlikadasıdır, inkişafməkanıdırvətəbiiki, bu, dünyabirliyitərəfindənyüksəkqiymətləndirilir» («Azərbaycan» qəzeti, 11 aprel 2015-ciil, №75).