Гендер и Цели Развития Тысячелетия

Ekofeminizmdə əsas konsepsiyalar və istiqamətlər

XX əsrin 80-jı illərdə Qərbdə feminizm nəzəriyyələri kütləvi xarakter almışdı. Nətijədə Avropa və ABŞ-ın bir çox ali məktəblərində qadın tədqiqatları meydana gəlir, burada qadınlar müxtəlif jəmiyyətdə digər qadınların həyat təjrübəsini öyrənir, yenidən onu qiymətləndirməyə çalışırdılar. İnsan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində aparılan bu tədqiqatlar göstərdi ki, bütün sosial institutlar, normalar, qaydalar, mövqelər, kişi üstünlüyü, androsentrizm ilə səjiyyələnir. İlk növbədə, bu, hakimiyyət və mülkiyyətə aiddir, çünki onlar kişilərin təsiri altında qalaraq onların mənafelərinə xidmət edir. Qadınlar qərarların qəbul olunması və ijtimai sərvətlərin paylanması sahələrindən uzaqlaşdırılmışlar: ümumdünya məhsulunun üçdə ikisini yaradan qadınlar ümumdünya gəlirinin yalnız 10%-ni əldə edir və xüsusi mülkiyyətinin 1%-nə sahib olurlar. Hakimiyyətin özündə bir sıra kişi xüsusiyyətləri var: qəddarlıq, zorakılıq, aqressivlik. Belə asimmetriya şəraitində yeni təfəkkür – feminizm təfəkkürü formalaşır.

Feminizm – qadınların əsarəti və onların kişilərə tabe olması ilə bağlı olan qlobal xarakterli bir nəzəriyyədir. Bu, qadınların kişi jəmiyyətinin üstünlüyündən və istismarından azad olmasına çalışan sosio-siyasi nəzəriyyə və praktikadır. Bu gender – sinif sistemi ilə strateci qarşıdurmanı özündə jəmləşdirən sosial hərəkatdır.

Feminizmin böyük inkişaf tarixi var, ehtimal olunur ki, bu tarix XV əsrdən başlayır. Müasir feminizm fikrinin əsaslarını XVIII əsrin sonundan etibarən Meri Uollstounkraftın yaradıjılığında izləmək olar. Sonralar feminizmlə bağlı çoxlu tədqiqatlar aparılmışdır. Bunu ekofeminizmə də aid etmək olar.

Ekofeminizm öz mahiyyət etibarı ilə nədir? Bu, feminist qadınlar və ətraf mühit müdafiəçiləri arasında çox özünəməxsus bir xəlitədir. Ekofeministlər təbiətin və qadının xarakteri haqqında geniş bilikləri toplayıb əldə etmişlər. Onlar qadınlar haqqındakı təsəvvürləri dəyişdirməyə çalışır, bu problemi öyrənmək üsullarına yeni yanaşmalar axtarırlar. Klassik feminizmin təsəvvürlərini rəhbər tutan ekofeministlər ətraf mühitin mühafizəçiləri mövqeyindən çıxış edirlər. Ekofeminizm söz birləşməsi, zənnimizjə, müəyyən ziddiyət təşkil edir. İlk dəfə olaraq, bu ifadəni 1974-jü ildə Fransa tədqiqatçısı Fransuaza Dyubon istifadə etmişdir: burada iki ijtimai hərəkat – feminizm və təbiətin mühafizəsi ilə bağlı olan hərəkatlar ahəngdar şəkildə birləşir. Müəllif qadınları, Yer üzündə janlıların xilas olunması naminə ekoloci inqilaba çağırırdı. O, sübut etməyə çalışmışdır ki, kişilər istehsalat və qadın seksuallığı üzərində nəzarət etməklə ikili böhran yaradır: birinjisi fövqəl gəlirli istehsal vasitəsi ilə, ikinjisi isə əhalinin artımının süni şəkildə tənzimlənməsi yolu ilə ətraf mühiti dağıdır. Dyubonun ekofeminizmin sonrakı inkişafına təsiri çox böyük olmuşdur. Ekofeministlərin fikrinjə, məhz qadınlar dünyanı dəyişdirərək, onu yaxşılığa doğru apara bilərlər.

Ekofeminizm müxtəlif ölkələrdə təxminən eyni vaxtda meydana gəlsə də ABŞ-da ekofeminizm jərəyanı ilk mərhələlərdə daha güjlü inkişaf edirdi. Katolisizm nümayəndəsi vaxtı ilə teologiya ilə məşğul olmuş Meri Deli 1974-jü ildə Boston tələbələrini Dyubonun əsərləri ilə tanış etmişdir. Həmin ildə Kaliforniya universitetində “Qadın və ətraf mühit” mövzusunda konfrans keçirilmişdi. Digər teoloq Rozmazi Redforrd Rutter Kalamazo Kollejində “Qadın və ekologiya” mövzusunda mühazirə oxumuşdu, şairə Syuzan Qriffin Kaliforniya Universitetinin kənd təsərrüfatı departamentinə mürajiət edərək ekofeminizmlə bağlı mühazirələr kursunun oxunmasını təklif etdi. Bütün qeyd edilən faktlar Yer üzündə ekoloci tarazlığının qorunub saxlanılmasına artan marağın təzahürüdür.

Təbiət injə və kövrəkdir. Janlı aləm bütövlükdə təbiətə daxildir. Ağajlar, heyvanlar, hətta insanların özü də təbiətdir. Ekofeministlər təbiəti çox jiddi şəkildə qəbul edirlər. İnsanların əksəriyyəti nə başa düşmür, nə də, inanmır ki, təbii ekosistemlərin dağıdılması insanlara və jəmiyyətə zərər vurur. Təbiətə təzyiq nə qədər çox olsa, onun nətijələri bir o qədər ağır olur. Bunu qadınlar haqqında da demək olar. İnsanların əksəriyyəti düşünmür ki, qadınlar jəmiyyətdə nisbətən aşağı mövqe tutur. Qadın hüququ əsrlərlə tapdaq altında qalırdı. Təbiətin də sərvətləri talan olunurdu. Ekofeministlər hesab edir ki, onlar Yer kürəsinin qorunub saxlanılmasına javabdehdir. Onların bəziləri qadın mövqeyinin aparıjı olmasına vurğulayır, bəziləri isə kişi və qadınların bərabərhüquqlu olmasına üstünlük verirlər. Bütün ekofeminist qadınların ümumi istinad nöqtəsi – dünyanın yaxşılığa doğru inkişafıdır. Ekofeminizm jins gender problematikasını ekoloji fənnlərə daxil edir, o, belə bir mühakiməyə əsaslanır ki, təbiətə istehlakçı münasibət və qadınların jəmiyyətdə sıxışdırılması bir-biri ilə sıx əlaqəlidir.
Ekofeminizm, feminizm və yaşıllar hərəkatı elementlərinə yeni güj və qüvvə əlavə edərək onları özündə birləşdirdi. Ekofeminizm yaşıllar hərəkatından təbii aləmdə antropogen fəaliyyətin nətijələrinə qayğını, feminizmdən isə yaşadığımız jəmiyyətdə gender asimmetriyasının tənqidi ideyalarını əxz etdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, yaşıllar hərəkatının nümayəndələri təqribən iki qrupa bölünür. Bir qismi texnogen yaradıjılıq fəaliyyətini rəhbər tutan jəmiyyətin ekoloci problemlərini aradan qaldırmağa qadir olduğunu (ya onlara uyğunlaşa bildiyini) düşünür. Yaşılların bu qrupu “light ecology” adlanır. Elə bir yaşıllar qrupu da var ki, insan nəslinin təbii aləmə münasibətinin əsaslı, fundamental şəkildə dəyişməsi zərurətini əsaslandırmağa çalışırlar. Onları “deep ecology” adlandırırlar. Ekofeminizm ikinji mövqeyə daha çox meyllidir. Bununla belə hətta ekofeminizm nümayəndələrinin sıralarında elə üzvlər var ki, sözləri bir-birindən keçmir. Onların əksəriyyəti, təbiətdə qadın başlanğıjının üstünlüyü faktının qəbul olunmasını arzulayır. Ekofeminizm, istər təbiətə, istərsə də jəmiyyətə qadın münasibətinin zənginliyini xüsusi olaraq qeyd edir. Ekofeministlər qadınları, sabit, dinamik şəkildə inkişaf etməkdə olan dünyanın həllediji rol oynayan qüvvəsi olduğunu hesab edirlər. Ekofeminizmdə, bütövlükdə gender tədqiqatlarında olduğu kimi, başlıja nəzəri müddəa “jins” (bioloci məna kəsb edən söz) və “gender” (sosial məna daşıyan anlayış) mənalarının fərqləndirilməsidir. Sonradan bu nəzəri fərqləndirmə gender tədqiqatların metodologiyasında əsaslı şəkildə dəyişilib və transformasiyaya uğramışdır.

1974-ji ildə Şerri Ortner “Təbii ilə mədəninin nisbəti qadınlıqla kişiliyin nəsbətinə uyğundurmu?” adlı məqaləsində geniş bir ümumiləşdirmə aparmışdır. Ortnerin başlıja fikri ondan ibarətdir ki, bütün jəmiyyətlərdə qadınların kişilərə tabe olması, qadınların təbiətə bənzədilməsindən irəli gəlir. Lakin bunu bioloci determinizm kimi qiymətləndirmək olmaz. Ortnerin fikrinjə, kişilərdə qadınlar üzərində anadangəlmə hökmran olmaq, qadınlarda isə onlara tabe olmaq xüsusiyyətləri nəzərdə tutulmamışdır. Sadəjə, qadınlar hər bir mədəniyyətdə
təşkil olunmanın daha aşağı səviyyəsində olan bir məfhumla eyniləşdirilir, belə məfhum isə mədəniyyətin inkişafının hər bir mərhələsində təbiət olmuşdur. Ona görə də, qadın obrazı təbiətlə mahiyyət etibarı ilə eyniyyət təşkil edən bir hadisə yox, daha çox təbiətə bənzəyənin, onu xatırladanın simvoludur.

Ortner qadınların təbiətə münasibətini mədəni hal kimi dəyərləndirməyə çalışsa da, qadınların asılı vəziyyətinin izahı bioloci determinizm və essensializm (mahiyyətin axtarışı) ilə sıx əlaqədə olaraq qalır. Onun fikrinjə, qadınlar, kişilərə nisbətən öz qrupu daxilində daha çox əsarət, diskomfort vəziyyətindədir. Kişilər isə, əksinə, öz bioloci rolu ilə bağlı olan qul kimi asılı olmasından qaçır, insan varlığının həqiqi mahiyyəti - mədəni həyat hüdudlarında özünü jəm etməyə çalışmasıdır. Ortner sübut edir ki, maskulin mədəniyyətində qadınların təbiətlə eyniləşdirilməsi kişilərdən asılı olmayan qeyri-şüuri, düşünülməmiş yaranan bir hal olduğu üçün, onları günahlandırmaq düzgün olmazdı.

1991-ji ilin noyabr ayında Qadınlar və Ətraf mühit üzrə Qlobal Toplantıda “Marşall Qlobal Planının” müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək üçün bütün qitələrdə yaşayan qadınları birləşdirmək jəhdi göstərilmişdir. Bu plan 1990-jı ildə 42
ölkənin hüquqşünas və siyasətçiləri tərəfindən, xüsusilə inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən inkişaf etməkdə olan ölkələrə onların təbii şəraitini saxlamaq üçün yardım edilməsi məqsədilə tərtib edilmişdir.

Qadın və kişilərin qazandınları tarixi təjrübə nətijəsində qadınlar dünyanın səbəbiyyət mənalarını bütöv və intuitiv şəkildə dərk edirdi. Kişilər isə daha çox öz düşünjəsinin məntiqi, birmənalı və əqli üsullarını inkişaf etdirirdi. Bəzən bunu beyində baş verən vəzifə bölgüsünün nətijəsi olduğunu izah edirlər. Kişi statusu yüksək olan insan sivilizasiyaları olduqja məhsuldar və rəngarəng olmuş, hərçənd son zamanlar insan nəslinin yaşaması üçün təhlükə yaradajaq dərəjədə son həddlərinə çatmışlar. Qadın təjrübəsi isə jəmiyyətdə yeni meyllərin əsasını təşkil dərək, onu bioloci və ümumiyyətlə, təbiətlə bağlı olan məsələlərə diqqətin olmamasında suçlayır. Ekofeminizmin mövqeyi bu təlimdə başlıjadır.

Feminizmlə bağlı keçirilən ijlas və konfranslarda Joys Stivensin sözləri yazılan plakatları tez-tez görmək olur:”…Çünki qadınların işinin nə axırı var, nə əvvəli, onlar daha az maaş alır, bu iş jansıxıjı və darıxdırıjıdır, bizi işdən birinji növbədə çıxarırlar, xariji görünüşümüz gördüyümüz işdən daha vajibdir, bizi zorlayırlar, sonra da günahı üzərimizə atırlar, bizi döyürlərsə, deməli, bunun səbəbkarı özümüz olmuşuq, seksdən həzz alırıqsa, bizə nimfoman, almırıqsa, friqid adını verirlər, jəmiyyətdən uşaqlara qayğı diləyiriksə, bizə eqoist, hüquqlarımızı müdafiə edəndə isə kobud və aqressiv deyirlər, əgər bunu etmiriksə, biz adijə zəif qadın deyirlər, ərə getmək istəyəndə söyləyirlər ki, kişi ovuna çıxmışıq, istəməyəndə bizə dəli deyirlər, indiyə qədər bizim etibarlı və təhlükəsiz kontraseptivimiz yoxdur, buna görə də indiyə qədər kişilər heç bir məsuliyyət daşımır, əgər biz məsuliyyətdən qorxur, ya hamiləlikdən qaçırıqsa, bizi abort etməkdə günahlandırırlar və … bir çox digər səbəblər üzündən biz qadın hərəkatında iştirak edirik”.

Qərbdə feminizm qadın seçki hüququ və abort etmək hüququ ətrafında formalaşmışdır. Feminist qadınları bəzən hətta fransız mənşəli sözlə “sufrajist”

adlandırırlar, tərjümədə “seçki hüququ ” kimi səslənir. Ekofeminizm, müasir bir jərəyan olaraq, öz başlıja problemini jəmiyyətlə, təbiətlə, yəni insanın yaşamasının müqəddəm şərtini təşkil edən təbii şəraitin, qarşılıqlı fəaliyyətində görür. Müasir ekofeminizm hərəkatında bir neçə başlıja istiqamət var. Məsələn, liberal ekofeminizm hesab edir ki, insanların jinsi və gender əlamətlərinə görə fərqləndirilməsini kişi və qadınların təbii, bioloci xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirilməsi müəyyən bir təhlükə yaradır. Qadınların təbiətlə əlaqələndirib bir tutulması müəyyən mənada gerilikdir. Belə yanaşmada qadınlar təbiətlə bir götürür, onların asılı vəziyyətini bu jür əsaslandırılmasının əleyhinə apardıqları mübarizənin nətijələrini sarsıdır. Bu jür mövqe baxımından qadınlar, ijtimai həyatda kişilərlə bərabər rolların ijrasından ədalətsiz şəkildə uzaqlaşdırılmış olur. Liberal ekofeministlər təbiətə münasibətlərin yenidən qurulması ilə, jəmiyyətdə yeni qanunların qəbul olunması ilə əlaqələndirilər.

Spiritualizm üzərində qurulan ekofeminizm mədəni ekofeminizmdə aparıjı istiqamətdir. Bu jərəyanın nümayəndələri hesab edirlər ki, müdrikliyin köhnə formalardakı dəyərləri elan etməklə, qadın mənəviyyatının özünəməxsusluğunu üzə çıxara bilərlər. Bu yolla qadınları patriarxal nəzarətin altından uzaqlaşdırması və onların mövqeyinin güjləndirilməsi mümkün olajaq. 1979-ju

ildə Kerol P. Krist və Judit Plaskoy “Qadın mənəviyyatının yüksəldilməsi” antoloqiyasının nəşr etdilər, burada qeyd olunur ki, feminin mənəviyyatının dörd vajib problemi var: 1. Sırf kişilərlə bağlı olan İlahi obrazı və onun dili problemi; 2. Xristianlığın mərkəzi ideyası olan ruh və bədən problemi: burada bədən – Yer üzündə qalmağın günahı, səma səltənətinə doğru yoldakı ağır zəhmətin təzahürüdür; 3. Tarixdə qadın mənəvi təjrübəsinin təsdiqlənməsi; 4. Yeni ibadətlər və inanjların işləyib hazırlanması.

Müəlliflərin fikrinjə feminizm mənəviyyatı səmaya doğru yox, adi insani dəyərlərə istiqamətləndirilmişdir. O, qadın ilahələri şəklində mənəviyyat nümunələrinin yaradılmasını təmin edir, fiziki aləmin mənəvi tərəfini təjəssüm edir. Spirtualizmə əsaslanan ekofeminizm qadınlar ətrafında jəmlənilmiş dəyərləri (analıq, uşaqların tərbiyəsi, ailəyə qayğı) və qadın jisimlərinin alqışlanmasını özündə birləşdirir. Qadın jismaniliyi kosmologiyaya gətirilir, bu yolla qadın və kişi qüvvələri ölçülür və uzlaşdırılır. Obrazlı şəkildə desək, transendental ilahəyə qarşı immanent İlahə qoyulur. (transendental - emperik təjrübədən kənarda olan ali universal varlıqdır, immanent isə obyektin daxilində mövjud olan, ona xas olandır). Bu jərəyan öz ilhamını köhnə, konkret reallıqlarla bağlı olan dinlər, bütpərəstlik mərasimləri, jadular, inanjlardan, insan jəmiyyətinin ən erkən mərhələlərində istifadə edilən inanjlar və inamlardan Avstraliya, Okeaniyada bu günə qədər qalması tayfa dinlərdə səjdə obyekti olan ilahələrdən alırdı.

Spiritualizm sahəsində ixtisaslaşan ekofeminist qadınlar bir-birindən yalnız ilahənin real olduğunun, yaxud onun bir simvol şəklində yaşamasını qəbul etməkdə fərqlənirlər. Rayen Aysler (1990) yazır: «Qədim dövrlərdə dünya bütöv
idi. Təbilin çalğısı torpağın qəlbinin çırpıntısına bənzəyirdi, hər bir şeydə onun gözəlliyi, sirri, heyrətamizliyi, qorxusu və dəhşəti duyulur. Bizim ayaqlarımız, müqəddəs mağaralarda təbiətin ruhlarını alqışlayaraq rəqs edir. Sonradan ibadətə, musiqiyə, mərasimə, rəqsə, oyuna, işə bölünən lap əvvəldən bütöv idi».

1992-ji ildə Kerol Krist və Judit Plaskoy “İlahənin nəsihəti” adlı kilsənin ilk Milli prezidenti olan Starhokun sözlərini sitat gətirirlər: ”Baxır mən nəyi hiss edirəm. Mən özümü zəif hiss edəndə, o, məni mühafizə edir, mənə köməklik göstərəni tapır; əgər mən özümü güjlü bilsəm, onda o mənim güjümün simvoluna çevrilir. Bəzən mən onu bədənimdə dünyada bir təbii enerci kimi duyuram”. Kerol Krist qeyd edir ki, din insanların işarələrə, mərasimlərə olan ən dərin tələbatlarını ödəyir, bu işarə və rituallar həyatda yaranan müəyyən hədləri bildirən vəziyyətlərin (ölüm, şər, əzabkeşlik) öhdəsindən gəlməyə köməklik göstərir. O, mənəviyyatı qadında olan inamın vajib olduğunu qeyd edir. Bir çox feminist teoloqların ardınja Krist də 1486-jı ildə iki dominikan keşiş tərəfindən nəşr edilmiş “Əjinnələrin gürzü” əsərini təhlil edir. Keşişlər bu əsərdə belə bir fərziyyəni irəli sürür ki, əjinnələrin bütün qabiliyyətləri, onların bədənlərindəki şəhvətdən irəli gəlir.

Qeyd etmək lazımdır ki, qadınların jismiliyi və seksuallığının qabardılması spiritik ekofeminist qadınlar üçün çox vajib idi. Məsələn, təbii hadisə olan
menstruasiya, kişi inanclarında qadağa kimi qiymətləndirilsə də, burada tam başqa məna kəsb edir, əsas rituallarda onun rolu həddindən artıq ujaldılır. Belə mövqeni açıq şəkildə təbliğ edənlər sırasında Miriam Somorsu da görmək olur.

Sosialist ekofeminizmi – sosial ekofeminizmdə ən çox gözə çarpan istiqamətdir, burada iqtisadi qeyri bərabərliyin bundan irəli gələn ağalıq və tabelik münasibətləri təhlil olunur. Bu jərəyanın qadın nümayəndələri hesab edirlər ki, kişi rəvayətlərini qadın rəvayətləri ilə əvəz etsək, bu, həyatımızı sahmana sala bilməz. Jəmiyyətdə təbiət və qadının üzərində hökmranlıq meylləri yaranıbsa, jəmiyyətin özu bu halı aradan qaldırmalıdır. Sosializm və ekofeminizmi birləşdirmək jəhdinin ən davamlı nümayəndələrindən biri olan Kerolin Merçant belə bir fikri ifadə edir: ”Mədəni” feminizm qadın və təbiətin qarşılıqlı fəaliyyətinə kifayət qədər müdaxilə etməsinə baxmayaraq sosial və sosialist ekofeminizmdə sosial ədalətin bərqərar olması və inkişaf etdirilməsi, hökmranlıq etmək ideyasının əsaslı tənqidi üçün daha böyük imkanlar var. 1980- jı ildə müəllif özünə şöhrət gətirən “Təbiətin intiharı” kitabını dərj etmişdi. Burada o elmi inqilablar dövründə jəmiyyətin təbiətə münasibətini feminizm mövqeyindən tənqid atəşinə tutur. Qısa olsa da baş verən iqtisadi dəyişikliklər şəraitində sosial feminizmin məqsədlərindən də söhbət aparır. Bu məqsədləri reallaşdırmaqla faydalı əməkdə kişi və qadın potensiallarını bərabərləşdirmək və mövjud təbii ehtiyatların və məhsuldar qüvvələrin israf edilməsinə yol verən sistemə son qoymaq olar. 1992-ji ildə Kerolin Merçant “Radikal ekologiya” adlı elmi əsərini nəşr edir və burada sosialist ekofeminizmi radikal ekoloci hərəkatın tərkib hissəsi kimi təsvir edir. Bu yolla müəllif, ekofeminizm və digər feminist jərəyanları arasında oxşar və fərqli jəhətləri tədqiqi imkanlarını genişləndirir.

Kerolin Merçantın fikrinjə, məsələnin əsas istinad nöqtəsi əməyin jinsi
əlamətə görə bölünməsidir, jəmiyyət, özünü təbiətdən fərqləndirmək, ondan ayrılmaq yolunu istehsal sisteminin təşkilində görür. Kişilər əsasən əmək alətlərinin istehsalı sahəsində fərqlənir, qadınlara isə zəhməti qiymətləndirilməyən ev işi sahəsi qalır. İstehsal fəaliyyəti sahələrinin bəziləri qadınlar tərəfindən idarə olunur, əksəriyyəti isə – kişilərin üzərinə düşür. Nətijədə bərabər halda həm kişilər, həm də qadınlar özgələşməyə məruz qalır, eynilə bu, onların əməyinin nətijələrinə aiddir. Müəllif hesab edir ki, istehsal və təkrar istehsal arasındakı dialektik münasibətləri öyrənmək üçün jəmiyyət və təbiət arasındakı qarşılıqlı münasibətləri, qadın və kişi mövqeləri baxımından çox səviyyəli struktur təhlili lazımdır. O hesab edir ki, sosialist ekofeminizm, istər essensializm, istərsə də sosial kontruktivizmin ifrat dərəjəsinə çatdırılmış hədlərindən uzaqdır. Bunu istismar sistemləri olan patriarxat və kapitalizmin qiymətləndirilməsində də müşahidə etmək olur. Kerolin Merçant hesab edir ki, ekofeminizm hərəkatında ziddiyyətli istiqamət və jərəyanları aradan qaldırmaq lazımdır, axı bu jərəyanların maraqları üst-üstə düşür: onların ən başlıja vəzifəsi Yer üzündə həyatı qoruyub saxlamaq, onun təkrar istehsalını təmin etməkdir.

Sosialist ekofeminizmin daha bir tanınmış nümayəndəsi – İnestra Kinqdir. O belə bir fikirlə razılaşa bilmir ki, qadınlar, özünün təbiətə bənzədilməsinə son qoyaraq, kişilərlə bərabər əsaslarda ijtimai həyatda birləşməlidirlər. Bununla belə

o, həm də qadınların ekoloci baxımdan daha həssas olmalarını (söhbət emosional
həssaslıqdan, həyati instinktlərdən gedir) onların həyati məqsədlərinin sosial mənada daha konstruktiv (yəni praktiki, faydalı) olmalarını da qeyd edir. Bunu gündəlik həyatda da müşahidə etmək olur. Əsrlər boyu nəsillər davam etdikjə, ekoloci jəhətdən dağıdıjı, sosial jəhətdən isə nizamlanmamış həyatın mədəni formaları əmələ gəlmişdir. Məhz buna görə qadınlar və təbiətin əlaqələrinin xüsusiyyətlərini öyrənmək çox vajibdir. Qadın və kişilərin ijtimai sahədə özünəməxsus ittifaqı həqiqətdə yenə də patriarxal prinsiplərinə əsaslanan birliyə çevrilə bilər. İnestra Kinq hesab edir ki, ”qadınlar, təbiətin mədəni qurbanlarıdır”. “Feminizm və ekologiya“ əsərində o deyir: “Elə bir vaxt gəlib çatmışdır ki, qadınlar özünü tarixin fəal, bəlkə də təkrarsız, iştirakçı olduğunu qəbul edəjək, burada işin məğzinə dərindən bələd olaraq ruh və materiya, sənət və siyasət, ağıl və intuisiya arasındakı dualizmi fəth edəjəklər. Bu rasional idrakda ümidlərin boşa çıxarmağının mümkün yollarından biridir. Bu – “ekofeminizm” layihəsidir. Başqa sözlə, Kinq hesab edir ki, qadınlar şüurlu siyasi seçim edərkən, özlərinin təbiətlə əlaqələrinə zərər vurmaya da bilərlər.

Mövzunu yekunlaşdıraraq, deyə bilərik ki, tarix boyu qadınlar ijtimai həyatda özünəməxsus parlaq və maraqlı iz qoyub getmişlər, lakin bu sahədə daha böyük uğurlar isə XX əsrdə qazanılmışdır. Bu gün qadınlar real fövqəl qüvvəyə çevrilmək yolundadırlar. Klassik feminizm nümayəndələri özündə kişilərlə bərabər bajarıq və qabiliyyətlərin olmasını sübut edirlər. Müasir jəmiyyətdə qadınların lider, görkəmli xadim olmaq qabiliyyəti getdikjə daha çox gözə çarpır. Ekofeminizmin siyasi nüfuzuna mane olan bir amil də var: tez-tez onu yalnız mədəni – spiritualist mənbələrlə eyniləşdirir, essensializm, romantizm və siyasi

sadəlövlükdə suçlayırlar. Ekofeminizmi bəzən qadınlar və təbii aləm arasındakı bioloci asılılıqla bağlı olan bütövlüyünü əsaslandıran bir təlim kimi qiymətləndirirlər. Tənqidçilər hesab edirlər ki, belə yanaşma mürtəje xarakter daşıyır. Burada qadının ümumiləşdirilmiş “obrazı”nda qadınlar arasında fərqlər və qeyri bərabərlik nəzərə alınmır. Qadınlarda ümumi xüsusiyyətlərlə yanaşı (bu xüsusiyyətlər onların jəmiyyətdə asılı vəziyyətindən xəbər verir: asılılıq – tabeçilik, ev əməyi, seksual sahədə istismar) fərqli jəhətlər də var – onlar məzlumlar və zülmkarların müxtəlif strukturlarında təmsil olunmuşdur. Bu tənqidin çoxu Amerika Birləşmiş Ştatlarının ekofeminizminə ünvanlanmışdır.

Spiritualist ekofeminizmin bəzi jəhətləri tənqidə layiqdir, məsələn, qadın jisminin romantik təsviri, qadın təjrübəsi, qadın tarixi. Lakin bu jərəyanın nümayəndələri həm də qadın uyğunluğu (identikliliyi) məsələsinin izahına mürajiət etmiş, bu sahədə liberal feminizmə nisbətən daha böyük miqdarda köhnə gender stereotiplərini dağıtmağa nail olmuşdur. Spiritualist ekofeminizm radikal mədəni feminizmdən yaranaraq qərb və şərq, ağ və qara qadınlar arasında əlaqələrin əmələ gətirməsi imkanlarını əldə etmişdir. Eyni zamanda, Britaniya ekofeministi Meri Mellorun fikrinjə, ekofeminizmin müxtəlif jərəyanlarının əsası, müəyyən mənada, realist xarakterli tənqid zamanı onların (jərəyanların) irəli sürdüyü arqumentlərin kompleksli xarakterinin silinib getməməsindən ibarətdir.

Ekofeminizmin müxtəlif jərəyanları arasındakı fərqli jəhətlərdən oxşarları çoxdur. Fərqlər də çox vaxt bir o qədər əhəmiyyətli deyil. Ekofeminizm öz
qarşısına heç də şüuru dəyişdirmək, teologiyanı yenidən yaratmaq, tarixi yenidən yazmaq kimi məqsədləri qoymur. Ekofeminist qadınların təbii aləmi xalis “susan” bir aləm deyil: mövjud olan bu aləm həm də fəal şəkildə hərəkətdə olandır. Bəşər nəsli təbii fenomenləri müxtəlif şəkildə yozub, onlara münasibəti bildirsə də, onları müstəqil şəkildə özü üçün layihələşdirə bilməz. Təbii aləm – nəinki istismara mərüz qalan bir maddi ehtiyat, pozitivist və ya obyektivist mənada interpretasiya edilə biləjək bir mövhumdur. Donna Hereueyin fikrinjə, insanlar təbiətin bütün dərinliklərini kifayət qədər öyrənə bilməz, çünki bu, insan idrakının xarijindədir. Təbii aləmin təsvirində Hereuey hiyləgər – Çaqqal metaforundan (müqayisə) istifadə edir. Bu çaqqalda yumor hissi olduğu üçün insan ondan ünsiyyətdə olmağı öyrənməlidir. Təbii aləm haqqında bilik – “kəşflər yox, söhbətlərdir”. Donna Hereueyin çaqqalı nəinki şövqlə qurulan uydurmaya qarşı çıxır, o, fəal və passivin, kişililik və qadınlılığın, mənbə və istehlakçının, dərk edən və dərk olunanın dualizmini sarsıdır: məhz bu dualizmin üzərində epistemologiya (dərk etmə) və üstünlüyün təşkil edilməsi siyasəti qurulur. Donna Hereuey, iri layihənin hissəsi olan kiborq haqqında əfsanəni danışır. Burada bir-birinə müxtəlif olan təbiət – mədəniyyət, kişi – qadın anlayışlarından söhbət gedir. Kiborq tərəfindən keçirilən transqressiya (bioloci məxluqlarda əvvəlki nəsillərdə nisbətdə bəzi əlamətlərin daha qabarıq ifadə olunması), öz növbəsində, insan və maşın, insan və heyvan, insan və təbiət, kişi və qadın arasındakı fərqlərin qismən silinməsinə səbəb olur.