Гендер и Цели Развития Тысячелетия

Lalə Bayramova

Ətraf mühitin dəyişdirilməsi və gender problemləri

haqqında müasir elmi təsəvvürlər

• 
  Ətraf mühit və gender
  
• 
  Ekofeminizmdə əsas konsepsiyalar və istiqamətlər
  
• 
  Azərbayjanda aparılan ekoloci tədqiqatlarda gender həssaslığı
  

Ətraf mühit və gender

Keçən əsrin 70-ji illərində elmi ijtimaiyyət tərəfindən qadın və kişi keyfiyyətlərinin təsvirində “gender” anlayışı lüğətlərə daxil oldu. Bu yolla bioloci jins tərifi ilə yanaşı sosial jinsin də məzmununun öyrənilməsi üçün müəyyən imkanlar əldə edildi. Gender və jins – müxtəlif anlayışlardır. Jins və gender arasındakı fərqlər ona görə müəyyən edilmişdir ki, kişilərin və qadınların jəmiyyətdə tutduğu yer, onların davranışında sosial və mədəni amillərin rolu, zaman keçdikjə, jinsi funksional dəyişikliklər istisna olunmaqla, inkişafını izləmək mümkün olsun.

Enn Oakley tərəfindən işlənib hazırlanmış jins və gender arasında konseptual (əsaslı) fərq qeyd edilən ideyaların təhlilində çox faydalı analitik vasitə olaraq öz universallığı ilə seçilir. Buna müvafiq olaraq, jins bioloci xüsusiyyətləri təsdiq edirsə, gender, istənilən jəmiyyətdə qadın və kişilərin mövqeyini sosial və fizioloci jəhətdən təsvir etməklə yanaşı, həm də tarixi və mədəni səpgidə müəyyənləşdirir.

Bioloci və fiziki quruluş (xromosomlar, daxili və xariji jinsi orqanlar, hormonal struktur, ikinji dərəjəli jinsi əlamətlər) qadın və kişi jinslərini müəyyən etmək üçün təbii əsasdır. Lakin genderi müəyyən etmək üçün, ilk növbədə, kişi və qadın keyfiyyətlərinin və rollarının mədəni və sosial jəhətdən qavranılmasını (qiymətləndirilməsini) nəzərə almaq lazımdır, ilk növbədə söhbət ailə və jəmiyyətdə gedən tərbiyə prosesindən gedir – oğlan, qız, kişi, qadın olmaq sənəti məhz bu yolla anlaşılır. Gender – dinamik, daim inkişafda olan konsepsiyadır. Gender stereotipləri mədəniyyət növündən, bir mədəniyyət daxilində sosial qrupların inkişaf səviyyələrindən asılıdır. Bizi əhatə edən təbii şəraitin qavranılması da gender baxımından mümkündür. İnsanlar bioloci jəhətdən kişi və ya qadın jinsinə mənsub olur, onların həyat fəaliyyəti təbii mühitlə təmasda keçir. Müasir ekoloci tədqiqatlarda kişi və qadınların sosial problemləri, jəmiyyətin müxtəlif fəaliyyət sahəsində onların inkişaf xüsusiyyətləri getdikjə daha çox öyrənilir. Bu problemlərin öyrənilməsi istiqamətləri, gender rollarının inkişafında qadın və kişilərin yerinin anlanması dərəjəsi ilə bağlıdır. Mövjud gender asimmetriyası şəraitində bu prosesin sabitliyini təmin etmək mümkün deyil, gender stereotipləri qadınların və kişilərin əsas hüquqlarının mahiyyətini də aşkarlayır, onları özündə inkişaf etdirir. Bu hüquqlar sırasında ən vajibi ekoloci jəhətdən sağlam təbii mühitdə yaşamaq hüququdur.

Ölkəmizdə qəbul olunmuş ekoloci qanunverijilik, ətraf mühitin mühafizəsi üzrə ijtimai münasibətləri tənzimləyən hüququ prinsiplər və normalar üzərində
qurulmuşdur. Burada təsərrüfat və digər fəaliyyət dairəsi prosesində ətraf mühitin zərərli təsirdən mühafizə edilməsi, fiziki və hüquqi şəxslərin ekoloci hüquqlarının və qanuni maraqlarının təsbit edilməsi, ekoloci təhlükəsizliyin təmin edilməsi kimi məsələlər öz əksini tapmışdır.

Ekoloci təhlükəsizlik, şəxsiyyət, jəmiyyət, dövlətin həyati maraqlarının, ətraf təbii mühitin, antropogen və təbii təsiri nətijəsində yaranan təhlükələrdən mühafizə olunması vəziyyətinə deyilir. Ekoloci təhlükəsizlik şəraitində təbii mühitə və əhalinin sağlamlığına zərər vurulma təhlükəsi olmur.

Respublikamızda ekoloci fəaliyyətin qanunveriji əsasını təmin edən bir sıra aktlar qəbul edilmişdir. Onlar sırasında ətraf mühitin qorunması, ekoloci təhlükəsizlik, atmosfer havasının qorunması haqqında qanunları, Su, Torpaq, Meşə Kodekslərini və s. qeyd etmək lazımdır. Xüsusi olaraq ətraf mühitin qorunması üzrə qərarların qəbul olunmasında əhalinin iştirakı haqqında qanunu qeyd etmək lazımdır. Bu qanun respublikada yaşayan kişiləri və qadınları eyni hüquqlarla təmin edir.

Təbiət xammal və enercisini səxavətlə bizə bəxş edir, onun sərvətlərini istifadə edən jəmiyyət, məhz bu zəmində öz maddi həyatını, iqtisadi inkişafını qurur. İnsan fəaliyyətində təbiət xammal mənbəyi kimi çıxış edir: xammal isə maddi istehsalın əsasını, ətraf mühiti təşkil edir.

İstehsalın sürətlə inkişafı insanı əhatə edən təbii mühitin bir çox xüsusiyyətlərini əsaslı şəkildə pozur. İqtisadiyyatın inkişafı əsas ekoloci problem sayılan həyat şəraitinin optimal nisbətinin saxlanılmasına çox vaxt zidd gəlir. Burada böyük bir ziddiyyətin – iqtisadiyyatın inkişafı ilə əlverişli ekoloci şəraiti bir araya gətirmək məsələsinin həlli var. Təbiətin və jəmiyyətin qarşılıqlı fəaliyyəti mürəkkəb və ziddiyyətli xarakter daşıyır. Ətraf mühitə jəmiyyətin təsiri artdıqja, təbii geosistemlərdə bu təsir nətijəsində dəyişikliklər də artır. Bu zaman əks əlaqə adlanan mövhumun əhəmiyyəti də artır – təbiət dəyişdikjə bu dəyişikliklərin insanın özünə də təsiri artır.

Belə bir təsəvvür geniş yayılmışdır ki, təbiətin mühafizəsi ekoloci mahiyyət kəsb edir, bunun da nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanması vəzifəsi ekologiyanın üzərinə düşür. Ekoloci problemlərin obyektiv konsepsiyası iqtisadi və sosial inkişafın bir sıra ziddiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu konsepsiyaya mürajiət edən təbii elmlər sahəsində çalışan mütəxəssislər, mühəndis – texniki ixtisasların nümayəndələri belə bir qərara gəlirlər ki, müasir insanın fəaliyyəti iki mühitdə keçir. Birinji mühit bitkilər, heyvanlar, torpaq, atmosfer, suyun təbii aləmidir. Bu aləm insandan milyard illər əvvəl yaranmışdır. İkinji mühit – insanın özü tərəfindən yaradılmış aləmdir: şəhər aqlomerasiyaları, sənaye zonaları, inkişaf etmiş infrastruktur, müxtəlif sosial institutlar və müasir sivilizasiyanın digər atributları buraya daxildir.

İnsanın təbiətə təsiri, bu təsirin məqsədləri və konkret nətijələrindən asılı olmayaraq, çox vaxt ekoloci vəzifələrlə izah olunur. İndiyə qədər insanın təbiətə təsiri ayrı - ayrı təbii komplekslərin vəziyyətinin dəyişməsinə gətirib çıxarırdı. İndi

isə insan fəaliyyəti geosistemin ən sabit və ali pilləsi olan joğrafi təbəqədə dəyişikliklərlə müşayiət olunur. Yer kürəsində elə bir guşə qalmamışdır ki, burada bu və ya digər dərəjədə insanın mənfi təsiri mövcud olmasın. Amazon

çayı sahillərində ən keçilməz meşələrdə, planetimizin digər yerlərində radioaktiv yağıntılar müşahidə olunur, iqlimin antropik dəyişilməsi baş verir. Joğrafi təbəqənin getdikjə daha böyük hissəsi təbiət və jəmiyyətin qarşılıqlı fəaliyyəti dairəsinə daxil olur, joğrafi mühitə çevrilir. İnsan jəmiyyətinin fəaliyyəti joğrafi mühitə getdikjə daha artıq təsir göstərdiyi üçün bu prosesin optimallaşdırması zərurəti meydana gəlir. Aydındır ki, təbiətin mühafizəsi dedikdə, bütün təbii ehtiyatların səmərəli istifadə olunmasını təmin edən tədbirlər sistemi, bərpa oluna biləjək ehtiyatların geniş təkrar istehsalı, insan həyatı üçün əlverişli şəraitin yaradılması kimi məsələlər nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, müasir ekologiya elmi, insan jəmiyyəti və bizi əhatə edən təbii mühitin qarşılıqlı münasibətlərin optimallaşdırılmasına köməklik göstərməlidir.

Son illər “ətraf mühitin qorunub saxlanılması” ifadəsi tez – tez səslənir. Təbii şəraitdə tarazlıq problemlərinin öyrənilməsi zamanı həm təbii, həm də sosial şərait eyni zamanda əhəmiyyətlidir. Məsələn, amerikalı alimlər ABŞ şəhərlərində ətraf mühitin vəziyyəti xəritələrini yaratmışlar; rayonlar üzrə bölünən həmin xəritədə havanın çirklənməsi, əhalinin sağlamlıq (o jümlədən reproduktiv) göstərijilərinin xarakteristikası vardır.

XX-ji əsrin sonunda BMT dünya jəmiyyətinin inkişafına dair yeni konsensusu (ümumi razılıq) üçün əsas yaratmışdı. Mərhələ-mərhələ XXI əsrin inkişafına dair Qlobal Gündəlik yaradılır. Burada insan jəmiyyətinin gələjək strategiyası müəyyən edilir. Əsas məqsədlərə nail olunmanın ahəngdar forması – ətraf mühitin yüksək keyfiyyəti və dünyanın bütün xalqlarının sağlam iqtisadiyyatıdır. XXI əsrin Gündəliyi, müasir dövrün qlobal problemlərinin həllində ümumi proqrama, gələjək dövrdə toqquşa biləjək məsələlərin isə həllinə çevrilə bilər. O, davamlı inkişaf baxımından jəmiyyətin fəaliyyətinin bütün sahələrini – sənaye, energetika, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və s. işıqlandırır.

Gündəliyin ən aktual tezisləri aşağıdakılardır:

• 
  qərarların qəbul olunması prosesində ətraf mühit və inkişaf məsələlərinin nəzərə alınması zərurəti. Dünyanın bir çox ölkələrində siyasət, planlaşdırma və idarəetmə səviyyələrində qərarların qəbul edilməsi sistemlərinin ən çox yayılmış formaları sırasında sosial, iqtisadi və ekoloci amillərin fərqləndirilməsi meyli güjlənir. Bu, hökumətlərin, bütün ijtimai qrupların fəaliyyətinə çox güjlü təsir göstərir və sabitlik üçün neqativ nətijələrlə sona çata bilər. Əsas vəzifə – ətraf mühit və inkişaf sahələrində qərarların qəbul olunması prosesinin inteqrasiya edilməsidir. Bu məqsədlə hökumətlər yerli ijmaları təşkil etməli, qərarların qəbul olunması prosesini təkmilləşdirməlidir ki, iqtisadi jəhətdən səmərəli, sosial jəhətdən ədalətli və etibarlı, ekoloci baxımdan rasional inkişafa nail olsunlar;
  
• 
  indiyə qədər insan fəaliyyətinin bütün növləri və ətraf mühit arasında informasiya qıtlığı ujbatından qarşılıqlı əlaqələr axıra qədər dərk olunmamışdır. Əhali arasında ətraf mühitin və inkişafın dərk olunması səviyyəsini artırmaq, burada qərarların qəbul olunmasında onların iştirakını genişləndirmək, davamlı inkişaf prosesininin reallaşmasında maraqlı olmasına nail olmaq kimi məsələləri həll etmək lazımdır. XXI əsrin Gündəliyində kadrların hazırlanması sisteminin fasiləsiz ekoloci təhsilin formalaşdırılması, ijtimai şüurun əsaslı şəkildə yenidən qurulması yolları müəyyənləşmişdir;
  
• 
  Gündəliyin ideologiyasının reallaşması üçün hər bir ölkə mümkün qədər qısa bir müddətdə davamlı inkişafın milli strategiyasının imkanları və potensialının yaradılması sahəsində öz imkanlarını nəzərdən keçirməli, bu sahədə proqram həyata keçirməlidir;
  
• 
  inkişaf etmiş ölkələr öz üzərinə bir sıra öhdəlikləri: o jümlədən məjmu milli gəlirin 0.7 faizini rəsmi köməyə, 0,15 %-ini ən geridə qalmış ölkələrə kömək məqsədilə xərjlənməsini götürməlidirlər. Daha sonra ekoloci inkişafa mane olan inkişaf etməkdə olan ölkələrin xariji borjlarının ləğv edilməsi məsələsinə baxılmalıdır.
  

Təbii ki, şəraitin antropogen dəyişiklikləri jəmiyyətin təbiətdən həm iqtisadi, həm də ekoloci asıllılıq formalarını artırır. Beləliklə biz ekologiyanın əsaslı prinsiplərinə yaxınlaşırıq, yəni – bütün janlı orqanizmləri onların təbii əhatəsi ilə birgə öyrənilməlidir.

Ekoloci problemlərə münasibətin bildirilməsi heç də qadınlarla bağlı bütün proqramlara xas olmamışdır. Lakin XX-ji əsrin 60-70 illərindən başlayaraq, ilk dəfə olaraq, qadınların kənd təsərrüfatında iştirakı prosesində tədqiqatlar aparılmışdır. Qadınların kənd təsərrüfatında əmək haqqı ilə, mülkiyyətlə bağlı sahələrdə xidmətlərinin qiymətləndirilməsi getdikjə daha geniş miqyas alırdı. Qadınların ekologiyada, iqtisadiyyatda “gözəgörünməzlik” haqqındakı stereotipə yenidən baxılır. Yer üzündə təbii ehtiyatların sonsuz dərəjədə daima yeniləşməsi haqqında əfsanəyə də son qoyulur.

Əsrlər boyu qadın, özünün yaşadığı jəmiyyət və jəmiyyətin əsasını təşkil edən ətraf mühit arasında vasitəçi olmuşdur. Qadın ojağın qoruyujusu vəzifəsini bir günlük olsa belə unutmur. Qadınların planetdə həyatı qorumaq vəzifəsi də önəmlidir.