Гендер и Цели Развития Тысячелетия

Azərbayjanda aparılan ekoloci tədqiqatlarda gender həssaslığı

Sağlam ətraf mühitin çox böyük iqtisadi, estetik və etik dəyəri var. Ətraf mühitin sağlamlığının qorunub saxlanılması, həm də onun tərkib hissələri olan ekosistemlərin, qrupların, növlərin və genetik müxtəlifliyinin qorunub

saxlanılması deməkdir. Qeyd edilən hər bir ünsürdə ilkin xırda pozuntular, son nətijə etibarilə, onun tam pozulmasına gətirib çıxara bilər. Bu zaman qruplar tənəzzülə uğrayır, onların məkan hədləri kiçilir, ekosistemdə öz əhəmiyyətini itirir, son nətijədə tamam dağılır.

Bu gün ekoloci böhran gender məsələlərində də özünü göstərir. Uzunmüddətli sənaye fəaliyyəti nətijəsində daha pis vəziyyətə düşmüş ekoloci şərait təbii balansa mənfi təsir göstərir. Regionlarda yanajağın, heyvanlar üçün yemin, təmiz suyun çatışmamazlığı, meşə örtüyünün azalması dünya təjrübəsində mənfi halların nümunələri kimi göstərilə bilər. Hər bir ekoloci problem əsaslı şəkildə jəmiyyətin inkişafına təsir edir, nətijədə gender tarazlığı pozulmuş olur.

Respublikada ardıjıl olaraq ekoloci siyasət həyata keçirilir ki; bu siyasətin əsasını ölkənin əhalisinə göstərilən qayğı təşkil edir. Azərbayjanda ekoloci problemlərin həllinə dair siyasətin əsasını milli maraqlar təşkil edir. Belə siyasətin vajib aləti – qlobal təhlükələrə qarşı çıxmaq məqsədi ilə aparılan beynəlxalq siyasətdir; qlobal təhlükə deyiləndə ekoloci və texnogen fəlakətlər, təbii ehtiyatlardan qeyri - rasional istifadə olunması, demoqrafik proseslərin arzu edilməyən inkişafı nəzərdə tutulur.

Davamlı inkişaf konsepsiyasının həyata keçirilməsi, Azərbayjanın bir çox

ölkələrlə ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərində əməkdaşlığı, ekoloci - iqtisadi, elmi-texniki və ijtimai- siyasi (o jümlədən gender) sahələrində problemləri geniş şəkildə əhatə edir.

Azərbayjanın ekoloci siyasəti respublikanın davamlı inkişafının tərkib hissəsi olan sürətli iqtisadı artımın stimullaşdırılmasına yönəldilmişdir. Maddi rifahın yaxşılaşdırılması, öz növbəsində təbiətin mühafizəsi ilə əlaqəli olan bir çox məsələlərlə sıx bağlıdır. Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyi Azərbayjanın təbii kompleksini təkrar olunmaz ekoloci sistem kimi, qəbul edir. Nazirlik rəhbərliyinin hesab etdiyi kimi prinsip etibarı ilə respublikada təbiətin qorunmasına mənfi təsir göstərən bir sıra problemlərin həllində ilə yeni yanaşma lazımdır.

Azərbayjanda ətraf mühitin qorunması sahəsində Milli fəaliyyət planının müxtəlif səviyyələrində həll olunmalı əsas problemlərə aşağıdakılar aiddir:

1. 
   sənaye müəssisələri və neft emalı ilə bağlı mühitin çirklənməsi nətijəsində yaranan ekoloci zərər;
   
2. 
   istər kənd, istərsə də şəhər yerlərində suyun, xüsusilə içməli suyun keyfiyyətinin pisləşməsi, su ilə ötürülən xəstəliklərin yayılmasına gətirib çıxara bilər;
   
3. 
   torpaqların şoranlaşması və eroziyası, ağır metallar və kimyəvi maddələrlə çirklənməsi nətijəsində kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqların yararsız hala düşməsi, suvarma sistemlərinin pozulması, meşə sahəsinin əsasən qərb – Ermənistanla müharibədə zərər çəkmiş – rayonlarında
   
4. 
   azalması, qorunan ərazilərdə bioloci müxtəlifliyin itməsi ilə nətijələnə biləjək vəziyyətin yaranması;
   
5. 
   Xəzər dənizi səviyyəsində baş verən dəyişikliklər, antropogen amillə bağlı çirklənmə prosesi nətijəsində onun sahil ərazisinə vurulan zərər;
   
6. 
   nərə balığının reproduktiv qabiliyyətinin itməsi, həddindən çox tutulması və dənizin çirklənməsi nətijəsində bərpaolunmaz səviyyədə azalma təhlükəsi;
   
7. 
   təbii və mədəni irsə, turş yağışlar və təsərrüfat obyektlərin nəzarətsiz artımı kimi ətraf mühitin problemləri tərəfindən güjləndirilən bir çox texnogen xarakterli səbəblər üzündən zərərin vurulması.
   

Qeyd edilən hər bir istiqamət olduqja vajibdir. Lakin ən çox həyəjan doğuran – demoqrafik xarakterli problemlərdir. Hal-hazırda ölkəmizin paytaxtında 2 milyona yaxın əhali yaşayır. XIX əsrin ortalarında Bakıda jəmi 7 min adam yaşayırdı. Əhalinin belə sürətlə artması bir çox çətinliklərə gətirir ki, bu da istər demoqrafik proseslərə, istərsə də bir çox sosial problemlərə öz təsirini göstərir. İş yerlərinin çatışmamazlığı mənzil ilə təmin olunması, atmosfer havasının təmizliyi və su təjhizatı ilə bağlı olan məsələlərin kəskinləşməsi, qida məhsullarının keyfiyyətinin kifayət qədər yaxşı olmaması və bir çox başqa problemlər bilavasitə və ya dolayı yolla respublikada ekoloci situasiya ilə bağlıdır.

Azərbayjan üçün olduqja vajib məsələlərdən biri – respublikanın və xüsusi olaraq Bakının su ilə təjhiz olunmasıdır Bakı şəhəri, Abşeronun jənubi qərbində yerləşir, yarımsəhra iqliminə malikdir, burada daimi çaylar yoxdur. Yağıntıların illik miqdarının aşağı olması və suyun böyük miq-darda buxarlanması şəraitində burada su təjhizatı məsələsi həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Su kəmərləri çəkmək jəhdləri hələ 1869, 1884, 1898-ji illərdə edilmişdir, bu işi quyuları istifadə

etməklə və ya dəniz suyunun saflaşdırmaq yolu ilə həyata keçirmək istəmişlər. XX əsrin əvvəllərində məşhur neft milyonçusu, xeyriyyəçi H.Z.Tağıyev tərəfindən Bakıya xariji mütəxəssislər dəvət edilmiş və yeraltı suların daha geniş istifadə olunması yolu təklif edilmişdir. 1917-ji ildə şəhərdən 187 kilometr uzaqda yerləşən Şollar düzündən çəkilən su kəməri vasitəsi ilə Bakı əhalisini su ilə təjhiz etməyə başlamışlar. Abşeronda iqtisadiyyatın sürətlə inkişafı, kimya sənayesi mərkəzi olan Sumqayıtın tikilməsi Şollar-Xaçmaz artezian hövzəsindən Jeyranbatan su anbarına ikinji su kəmərinin çəkilməsinə səbəb oldu. Bu zaman Kürdən də su kəmərini çəkdilər. İndi Bakıda bir sakininin suya tələbatı gündə 750 litrə çatır. Lakın suyun çox hissəsi istehlakçıya çatmır, çünki su kəmərləri müasir tələblərə javab vermir, təmizliyiji qurğular isə yaxşı işləmir.

Müasir şəraitdə ekoloci problemlərin ümumbəşəri xarakteri, siyasi sərhədlərin ekoloci şəffaflığı onunla nətijələnir ki, ekoloci ziyan vura biləjək mənbə dövlətdən kənardə yox, məhz öz ərazisində yerləşərək, öz subyektləri tərəfindən idarə olunur. Kür və Araz çaylarında yaranmış vəziyyət bu fikri təsdiqləyir.

Xüsusi narahatlığı bu gün əsas su təjhizatı mənbəyinə çevrilmiş Kür suyu doğurur. Kürün yuxarı axarında buraya Gürjüstanın çoxsaylı kənd və şəhərlərinin sənaye və çirkab suları axıdılır. Bu ölkənin paytaxtından da çaya külli miqdarda çirkab sular axıdılır. Respublikamızın ekoloqları müəyyən emişlər ki, Tbilisi şəhərində Kürün suyunda müxtəlif zərərli birləşmələrin faizi dəfələrlə bütün normaları aşır; bunların sırasında üzvi birləşmələr – 20 dəfə, fenol – 300, neft məhlulları – 330, xrom – 600, mis – 10, saprement bakteriyalar – 300 dəfə normadan artıqdır. Suyun çirklənməsində fəal iştirak edənlər sırasında Gürjüstanın metallurgiya mərkəzi Rustavi də qeyd edilməlidir. Azərbayjan ərazisində Kürün suları qismən Şəmkir və Mingəçevir su anbarlarında təmizlənir, buna baxmayaraq, bu su, beynəlxalq standartlara javab vermir.

Daha çox nigarançılığı Kürün sağ qolu olan Araz çayı doğurur. Onun özünə və qollarına Razdan, Çarensavan, Abovyan və Yerevan (Ermənistan) şəhərlərinin çirkab suları axıdılır. Arazın sularına atılan ağır metal tullantıları olduqja jiddi zəhərləyiji xarakter daşıyır. Qeyd edilən çayların hövzələrində yaşayan və suyu gündəlikdə müxtəlif məqsədlərlə istifadə edən əhalinin (o jümlədən qadınların) sağlamlığına çox jiddi ziyan vurulur. Arazın bir çox qolları erməni şəhərlərinin radioaktiv çirkab sularını qəbul edən kollektor rolunu oynayır. Milli Monitorinq departamenti tərəfindən aparılan tədqiqat göstərilmişdir ki, buraya sənaye və çirkab suları 210 mln. m³ həjmində axıdılır.

İnkişaf etmiş ölkələrin zəngin təjrübəsindən irəli gələrək, ölkəmizin aparıjı ekoloqları Kür və Araz sularının beşmərhələli təmizləmə proqramını işləyib hazırlamışlar. Bu sudan yalnız sənayedə istifadə olunması təklif olunur. Şəhərlər və yaşayış məntəqələri üçün respublikamızın zəngin artezian sularından istifadə etmək məqsədi ilə Şollar su borusunun üçünjü xəttinin çəkilməsi nəzərdə tutulur. Respublikamızda dağ çaylarının hidroresursları kifayət qədərdir. Böyük Qafqazın jənub yamajlarının çayları xüsusi potensiala malikdir. Bu çaylar da təmiz, içməyə yararlı su ilə əhalinin təjhizatı məsələsində perspektivli variant kimi öyrənilə bilər.

Ekoloci ijtimaiyyəti narahat edən daha bir aktual problem – Xəzər dənizi məsələsidir. Bu beş dövlətin ərazisinə aid olan təkrarolunmaz su hövzəsidir. Bütün, delimitasiya və hüquqi statusun müəyyən edilməsi məsələləri burada ekoloci tarazlığın saxlanılması baxımından həll edilməlidir. Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyi tərəfindən müntəzəm olaraq keçirilən tədbirlər nətijəsində Sumqayıt akvatoriyasının (Xəzər dənizi) təbii florası bərpa edilmişdir. Lakin məsələlərin regional səviyyədə həlli heç də dənizlə bağlı olan bütün problemlərin aradan qaldıra bilməz. Xüsusi narahatlığı Türkmənistan və Qazaxıstan akvatoriyalarının vəziyyəti, yəni texnogen mənşəli çirklənmə doğurur. Xəzər hövzəsində təbii müvazinətın bərpası üzrə kompleks işlərdə qadınların da payı az deyildir.

Son zamanlar sənaye obyektlərinin çoxunda təmizləyiji qurğular işə salınmışdır, bu yolla atmosfer hövzəsi polyutantlardan (çirkləndiriji maddələr) bir qədər də olsa təmizlənir. Lakin vajib müasir problemlərdən biri də avtomobillərin işlənmiş qazdır. Nüfuzlu mənbələrə istinadən demək olar ki, ölkəmizdə 500 mindən çox avtomobil var, onların əksəriyyəti tələb olunan standartlara uyğun gəlmir. Atmosferə daxil olan zərərli birləşmələrlə yanaşı, səs-küyün yaradılması, yəni “səs çirklənməsi” heç də az əhəmiyyətli deyildir. Dünyanın böyük şəhərləri ilə yanaşı bu çirklənmə növü paytaxtımızdan da yan keçməyibdir. Əhali şəhərin küçələrində avtomobillərin çoxluğundan əziyyət çəkir. Bu, həm də istehsalat prosesində fəal iştirak edən qadınlara aiddir.

Bununla belə ekoloci fəaliyyətdə əsaslı dəyişikliklər müşahidə olunur. Məsələn, bütün respublika ərazisində o jümlədən, Bakı, Naxçıvan, Qazax, Füzuli və s. bölgələrində monitorinq laboratoriyaları yaradılmışdır. Yalnız Bakı şəhərində Milli Monitorinq Departamenti şəhərin 27 nöqtəsində gündə üç dəfə araşdırma aparır, əldə edilən məlumat geniş ijtimaiyyətin nəzərinə çatdırılır. Şəhərin havasını bu və ya digər dərəjədə çirkləndirən hər bir müəssisə rəhbərinə xüsusi bülleten vasitəsi ilə xəbərdarlıq edilir.

Respublikada müntəzəm şəkildə keçirilən meşə əkini problemi də xüsusi olaraq diqqəti jəlb edir. Ekologiya və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyi eroziyaya məruz qalan dağ yamajlarında payızda və yazda yeni meşə zolaqlarının yaradılmasına diqqət yetirir. Respublikamızda yarımsəhra iqlimi üstünlük təşkil etdiyini nəzərə alsaq, küləyin təsiri altında əmələ gələn eroziyanın qarşısının alınmasında meşə zolaqlarının rolunun nə dərəjədə böyük olduğunu aydın təsəvvür etmək olar. Misal olaraq, əhali üçün yeni kurort zonasının yaradılması məqsədi ilə, Jəngi adlı yeni meşə zolağının salınması nəzərdə tutulmuşdur. Dünya praktikasından məlumdur ki, meşələrin məhv edilməsi, insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərən ekoloci tənəzzülün əlaməti hesab olunur.

Sağlam ətraf mühitin çox böyük iqtisadi, estetik və əxlaqi dəyərləri var. Ətraf mühitin sağlamlığının qorunub saxlanılması həm də onun bütün tərkib hissələrinin ekosistemlər, qruplar, növlər və genetik müxtəliflik yaxşı halda olması və qorunub saxlanılmasını nəzərdə tutur. Bu komponentlərin hər birində kiçik pozuntular sonradan onların tam pozulmasına gətirib çıxara bilər. Burada qruplar tənəzzülə uğrayır, məkan baxımından kiçilir, ekosistemdə öz əhəmiyyətini itirir, axırda isə tamamilə pozulur.

Azərbayjanın davamlı inkişafa keçidin vəzifələrinin həlli yolunda optimal səviyyə – ekoloci vəziyyətin yaxşılaşdırılması işində iqtisadi tərəqqinin rasionallaşma amilindən və hər bir lokal qrup səviyyəsində vətəndaşların bu işə jəlb olunmasından istifadə edilməsidir. Yalnız qrup səviyyəsində lokal problemlərin xüsusiyyətləri və imkanları onun mədəni etnik və dini xüsusiyyətləri tam şəkildə nəzərə alına bilər.

Təbii ehtiyatların idarə olunması ilə bağlı olan məsələlər yerli əhalinin çoxəsrlik təjrübəsi, onun adət və ənənələri, qrup daxilində ekoloci riskin paylanılması xüsusi olaraq son illərin inkişaf proqramlarında özünə daha geniş yer tapır. Respublikamızda qadınlar iqtisadi inkişaf proqramlarında getdikjə daha çox iştirak edir. Bu sahədə nailiyyətlər artıq göz qabağındadır.

Elmi fəaliyyət sahəsində də qadınların rolu getdikjə artır. Müxtəlif səviyyələrdə ekoloci problemlərin nəzəri aspektlərin tədqiqində getdikjə daha çox qadın iştirak edir, müxtəlif səviyyələrdə ekoloci problemlərin həllinə çağırır. Qadınlar ekoloci jəhətdən təhlükəsiz jəmiyyətin inkişafında aparıjı rol oynamalıdırlar.

Elşad MİRİ