Generallari

HÜSEYN XAN NAXÇIVANSKİ 
 
Hüseyn xana qədər bu nəsildə üç general olmuşdur. - Ehsan xan, Kəlbalı xan və İsmayıl 
xan. Sonuncu haqqında əlimizdə çox az məlumat var. O, 1819-cu ildə anadan olub, 1908-ci ildə 
səksən doqquz yaşında doğma vətəni Naxçıvanda vəfat edib. Kəngərli tayfasındandır. 
Onun haqqında daha bir qısa məlumata hərbi Sovet Ensiklopediyasının birinci cildində 
rast gəldik. Orada yazılır ki, Bəyazid  şəhəri 1877-78-ci illərdə rus qoşunları  tərəfindən 
mühasirəyə alınanda, iyirmi üç gün ağır döyüşlər getdi. Bu döyüşlərə  rəhbərliyi polkovnik 
İsmayıl xan Naxçıvanski edirdi. Onun köməkçiləri kapitan Ştokviç və poruçik Tomaşevski idi.  
Ordudan general-leytenant rütbəsində  tərxis olunan İsmayıl xan Ehsan xan oğlu 
Naxçıvanski vətənində quruculuq, abadlıq işləri ilə məşğul olmuşdur. O, Naxçıvan şəhərinə su 
                                                 
4
 
A s i - üsyan edən, itaət etməyən
.
 

---

 
13
çəkdirmiş, kəhrizlər qazdırmış  və bu gün tarixi abidə kimi qorunan günbəzli hamamı 
tikdirmişdir. Oğlu  Əman xana məşhur  şairə Xurşidbanu Natəvanın qızı Xanbikə xanımı alıb 
Qarabağ xanlığı ilə qohum olmuşdur. 
Bizdə olan bu qısa məlumatlardan burda ona görə istifadə etdik ki, bəzi tədqiqatçılar 
Hüseyn xanla İsmayıl xanı qarışıq salırlar. Bu səhv ordan irəli gəlir ki, bir çox mənbələrdə hər 
ikisinin adı “Xan Naxçıvanski” yazılır. Zadəgan nəslindən olduqlarına görə sağlıqlarında da 
onlara hörmət  əlaməti olaraq “xan” deyə müraciət edirmişlər. Hətta  Əliağa  Şıxlinski 
“Xatirələrim”in yüz əlli beşinci səhifəsində Hüseyn xanın birinci dünya müharibəsindəki 
fəaliyyətindən danışanda yazır: “General Xan Naxçıvanskinin komandası altında olan bizim 
süvarilərimiz alman süvarilərini darmadağın etmişdilər”. 
İsmayıl xan Hüseyn xanın doğma əmisidir. Rus ordusunda əvəzedilməz xidmətləri olan 
Hüseyn xana, sonralar Cəmşid xan Naxçıvanskiyə hərb sənəti, yüksək sərkərdəlik bacarığı irsən 
keçmişdir. 
Hüseyn xan Kəlbalı xan oğlu Naxçıvanskini müasirləri sərt, nüfuzlu bir general kimi 
təsvir edirlər.  İlk dəfə  mən onun şəklinə 1916-cı ildə çap olunmuş “Niva” jurnalının yeddinci 
nömrəsində rast gəldim. 
Rus-yapon və birinci dünya müharibəsindəki fəaliyyətini müxtəlif arxiv sənədlərindən 
öyrəndim.  İlk gəncliyi və  təhsil illəri haqqında isə Naxçıvanda yaşayan tarix elmləri namizədi 
İbrahim Bağırov məlumat verdi. 
İbrahim müəllimin məlumatına görə general Hüseyn xan Naxçıvanski 1863-cü il iyunun 
iyirmi səkkizində anadan olub. Atası on beş yaşlı Hüseyn xanı Peterburqdakı Paj korpusu 
məktəbinə oxumağa göndərir. O vaxtlar Peterburqda çoxlu naxçıvanlı ziyalı yaşayırdı. Onların 
arasında xan nəslindən olanlar çoxluq təşkil edirdilər.  İmperatorun  şəxsi himayəsində olan 
korpus məktəbini Hüseyn xan 1881-ci ildə əla qiymətlərlə bitirir. Çarın xüsusi süvari qoşununda 
xidmət edən kornet Naxçıvanski beş il keçməmiş podporuçik rütbəsi ilə təltif olunur. 
Sonralar Qafqazda və Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində hərbi xidmətdə olan Hüseyn xan 
Naxçıvanski nümunəvi zabit kimi ali orden və medallara layiq görülür. Rus-yapon müharibəsi 
başlayana qədər o, İranın “Şire-Xorşid” ordeninin ikinci və dördüncü dərəcəsi ilə (bahalı almazla 
bəzədilmiş), zabitlərə  məxsus “Rumın ulduzu” ilə, Avstriyanın “Dəmir xaç”, ikinci dərəcəli 
“Stanislav”, dördüncü dərəcəli “Muqəddəs Aleksandr”, “Müqəddəs Anna”, Bolqarıstanın 
“Döyüş xidmətlərinə görə” ordenləri ilə  təltif olunur. Nizami orduda sərkərdəlik qabiliyyətinə 
görə, Hüseyn xan 1903-cü il aprelin altısında polkovnik rütbəsi alır. 
İnqilabdan  əvvəlki qəzetlər, müxtəlif arxiv sənədləri öz səhifələrində Hüseyn xan 
haqqında az da olsa məlumat verib. Onlarla tanış olanda istər-istəməz belə qənaətə gəlirsən ki, 
Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov artilleriya sahəsində hansı zirvəni fəth etmişdisə, 
Hüseyn xan Naxçıvanski də süvari birləşmələrinə komandanlıqda həmin zirvədə dayanırdı. 
1904-cü ildə rus-yapon müharibəsi başlananda Naxçıvanski  əksəriyyəti qafqazlılardan 
təşkil olunmuş ikinci Dağıstan süvari alayına komandanlıq edirdi. Polkovnik Hüseyn xanın alayı 
1905-ci il yanvarın on dördündə Lan-Lun-Qou kəndi uğrunda ağır döyüşlər aparmışdır. Bir neçə 
gün kəndi ala bilməyən döyüşçülər mahir komandirin hərbi fəndi ilə dan üzü sürətli hucuma 
keçərək onları  kənddən vurub çıxartmışlar. Bu güclü döyüş  səhnəsi məşhur rəssam 
Mazurovskinin yağlı boya ilə işlədiyi rəsmdə əbədiləşmişdir. Əsərdə alay döyüşçülərinin qızğın 
həmləsi və polkovnik Hüseyn xan Naxçıvanskinin obrazı ustalıqla işlənmişdir. 
İgid həmyerlimiz, polkovnik Hüseyn xan Naxçıvanski yaponlara qarşı göstərdiyi döyüş 
məharətinə görə üstü yazılı qızıl silah, dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Georgi”, bantlı “Müqəddəs 
Vladimir” və “İgidliyə görə” ordenləri ilə təltif olunmuşdur. 
Birinci dünya müharibəsinə  qədər imperatorun xüsusi qoşununda xidmət edən Hüseyn 
xan Naxçıvanskiyə 1907-ci il martın otuz birində general-mayor rütbəsi verilmişdir. 
Müasir rus hərbi tədqiqatçısı Fyodor Nesterov “İllərin  əlaqəsi” (1984-cü il) tarixi-
publisistik  əsərində  əlahəzrətin sadiq generalları  sırasında artilleriya generalı N.İ.İvanovun, 
general qraf Kellerin və general Xan Naxçıvanskinin adlarını  fəxrlə  çəkir. O yazır ki, çar II 
Nikolay manifestə qol çəkib hakimiyyətdən imtina edəndə belə, bu əsilzadə generallar əlahəzrətə 

---

 
14
teleqramla müraciət edərək bildirdilər ki, biz həmişə sənə sadiq qalacağıq. İmperator uzun illər 
boyu bu əsilzadə generallara inanmaqda zərrəcə səhv etməmişdi. 
Hüseyn xan Naxçıvanski döyüşən ordu generalı idi. O, bütün rütbə və təltifatlara məhz 
cəbhələrdəki xidmətlərinə görə layiq görülmüşdü. O, buyruq və  məiyyət generalı deyildi. 
Hərbçilər daha yaxşı bilirlər ki, süvari qoşunu üzrə tam ali general rütbəsinə çatmaq nə  qədər 
böyük istedad və  sərkərdəlik bacarığı  tələb edir. Hüseyn xan Rusiyanın o dövrdəki adlı-sanlı 
generalları ilə birgə  işləyirdi.  Şöhrəti bütün Rusiyanı dolaşan, A.Brusilov, Y.Barsukov, 
M.Draqomirov, Y.Alekseyev kimi generallar, onun ordu heyətindəki, müharibədəki döyüş 
xidmətlərini yüksək qiymətləndirirdilər. Yəqin ki, Hüseyn xan Naxçıvanskinin birinci dünya 
müharibəsindəki xidmətlərini Dövlət mükafatı laureatı, hərb elmləri doktoru, professor, general-
mayor Yevgeni Barsukovun yüksək qiymətləndirməsindən F.Nesterovun xəbəri olmamış deyil. 
Müharibənin ilk iyirmi gününü təsvir edən Barsukov, general Naxçıvanskinin müvəffəqiyyətli 
hücumu haqqında yazır: 
“Bir döyüşdə Xan Naxçıvanskinin süvariləri beş batalyonu, iki eskadronu, on iki topu 
İnster çayının o tərəfinə ataraq, iki top və dörd qutu mərmi  ələ keçirmişdilər.  İnster çayında, 
Meşken Kraupişken və Lauqaden yaxınlığındakı bərələr tutulmuşdu. 
Naxçıvanski 1914-cü ilin avqustunda Şərqi Prussiyaya yürüşdə iştirak etmişdir. General-
leytenant Hüseyn xan rus süvarilərinin  ən yaxşı hissələrinə-birinci və ikinci qvardiya süvari 
diviziyalarına komandanlıq edirdi. Avqustun on beşindən iyirmi birinədək məşhur Qumbien 
döyüşlərini qələbə ilə başa çatdıran Naxçıvanski süvariləri, həm də birinci ordunun kəşfiyyat 
əməliyyatını aparmış  və döyüşdə onlara kömək etmişlər. Az sonra Hüseyn xanın qvardiya 
süvariləri Kraupişken şəhəri ətrafında, səkkiz kilometr məsafədə özünə müdafiə mövqeyi tutmuş 
almanlarla döyüşə girdi. Bu, həlledici döyüş idi. Almanlar bir addım belə geri çəkilmək 
istəmirdilər. Onlar ilk gündən hücumu şiddətləndirib İnster çayı sahillərini tutmağa çan atırdılar. 
Düşmən tərəf Naxçıvanski süvarilərinin güclü hücumuna tab gətirmədi. İlk dəfə süvari qvardiya 
alayının eskadrolları almanların müdafiə xəttini yarıb bir neçə topunu ələ keçirdi... Çoxlu zabit 
və əsgər itkisi verən düşmən tələsik geri çəkildi. 
Sentyabr ayında düşmən cəhd edirdi ki, iki rus korpusunu birləşdiyi yerdə yaxalasın və 
onlara qəfil zərbə endirsin. Düşmənin bu niyyətini hiss edən general Naxçıvanski Qordauen-
Nordenberq dəmir yolu boyunca mövqe tutaraq şiddətli döyüşləri dayandırmadı. Almanların 
cəbhəni yarmaq cəhdi baş tutmadı. 
Birinci dünya müharibəsi cəbhələrində göstərdiyi misilsiz qələbələrə  və  sərkərdəlik 
məharətinə görə, Hüseyn xan Naxçıvanskiyə 1916-cı il yanvarın iyirmi üçündə tam süvari qoşun 
generalı rütbəsi verildi. 
Bir çox ali mükafatlara layiq görülən və zabitlərə məxsus “Müqəddəs Georgi” ordeninin 
dörd dərəcəsi ilə  təltif olunan görkəmli hərbi xadim Hüseyn xan Naxçıvanski 1919-cu ildə 
Petroqradda vəfat etdi. Onun məzarı Aleksandr Nevski monastrının qəbiristanlığındadır.