AZƏRBAYCANLI, YOXSA POLYAK?
İstirahət günü olduğundan Litsey-muzeyə baxmağa gələnlər daha çox idi. Hava dumanlı
və yağışlı olsa da, böyük növbə vardı. Şəhərin qədim və zəngin tikililəri, təkrarsız gözəlliyi” -
sarı xəzəlli cökə xiyabanları, uzaqdakı dumanlı meşələr, “Səssiz” gölün cilvələnən ləpələri
doğrudan da insanı valeh edir.
Yanımda dayanan eynəkli kişi əlindəki qəzeti büküb gileylənməyə başladı:
- Başa düşmürəm ki, bu boyda binaya niyə az adam buraxırlar. Ötən il də burda olmuşam,
onda belə deyildi.
- Əgər ötən il olmusunuzsa, bu il nəyinizə gərəkdir? - deyə mən söhbətə qoşuldum.
- Elə deməyin. Gərək tarixə dönə-dönə baş çəkəsən... Bağışlayın, hardansınız?
- Azərbaycandanam...
- Mən də Tambovdanam. Gəlin tanış olaq: biologiya elmləri namizədiyəm.
Mən də özümü təqdim etdim. Buraya nə məqsədlə gəldiyimi dedim. O, tələsik soruşdu:
- Yaxşı, ay dost, bir dayan, Litsey hara, Azərbaycan hara? Məgər burda azərbaycanlılar
da oxuyub?
Düzü, bu haqda dəqiq heç nə bilmirəm. Amma bir faktı dəqiq bilirəm ki, xalqımızın
general oğlu Əliağa Şıxlinski burda, keçmiş Çarskoye Seloda xidmət edib. Mən onun sorağı ilə
gəlmişəm. Vaxtdan istifadə edib Litsey-muzeyə də baxmaq istədim.
Nikolay Xaritonoviç heyrət və təəccüblə:
- Məgər general Şıxlinski sizin xalqın oğludur?
- Bəli, necə məgər?
- O ki, polyakdır. Mən acı-acı gülümsünürəm. Eyni zamanda fikirləşirəm ki, bunun
günahı özümüzdədi. Biz xalqımızın şöhrətli oğlunu yaxşı tanımırıq. Üstəlik bəzi qələm
sahiblərimiz yerli-yersiz ona çar generalı damğası vurublar. Elə burda, bu dar macalda, necə
deyərlər, dəridən-qabıqdan çıxıb müsahibimi başa salıram ki, o, polyak deyil, azərbaycanlıdır.
Mən ona Dövlət mükafatı laureatı, general-mayor, hərb elmləri doktoru, professor
Yevgeni Zaxaroviç Barsukovun sözlərini xatırladıram:
“Əliağa Şıxlinski içərisindən çıxmış olduğu Azərbaycan xalqına bütün varlığı ilə sadiq
olub, onu sonsuz dərəcədə sevib, eyni zamanda bütün Rusiyanın və bütün Sovetlər ölkəsinin də
qızğın bir vətənpərvəri kimi həmişə vətən yolunda canından keçməyə hazır idi”.
Nikolay Xaritonoviç:
- Oxumuşam, - deyir, - onun haqqında. Mən bioloq olsam da, tarixlə maraqlanıram.
Lovğalıq olmasın, az-az tarixi roman və yaxud elmi-tarixi əsər olar ki, oxumamış olam.
Aleksandr Stepanovun “Port-Artur”u, “Zvonaryovlar ailəsi” romanları stol-üstü kitablarımdır.
Orda kapitan Şıxlinski, general Şıxlinski qoçaq adam kimi təsvir olunur, fəxr etməyə dəyər.
Təsəvvür edin ki, çar, Port-Arturda uduzan rus generallarını Stesseli, Foku, Smirnovu və
başqalarını məhkəməyə verdi. Şıxlinskini isə əksinə, (1906-cı ildə - Ş.N.) məşhur Georgi ordeni
ilə təltif etdi.
- Azərbaycanlı general Şıxlinski - qəsdən “azərbaycanlı” sözünü tez-tez işlədirəm ki,
həmsöhbətimin yadında yaxşı qalsın, bundan sonra heç vaxt çaşmasın, - öz xatirələrini yazıb,
heç şübhəsiz ki, oxumamısınız.
- Xeyr, oxumamışam. Nəsə rast gəlməyib.
- Bizim Azərbaycanda nəşr olunub. Hökmən göndərərəm...
- Yadıma düşdü, - deyə Nikolay Xaritonoviç sevinclə bildirir. Onun familiyasına “Rus
artilleriyası birinci dünya müharibəsində” adlı kitabda da rast gəlmişəm. Amma yenə deyirəm,
mən bu günədək onu polyak bilmişəm. İndi siz deyirsiniz azərbaycanlıdır. Bunu sübut edən
əsaslı bir fakt varmı?
İlişmişdim, özü də möhkəmcə. Yaxşı ki, əl çamadanımda Əliağa Şıxlinskiyə, onun həyat
yoldaşı Nigar xanıma aid materialları, fotoşəkilləri özümlə götürmüşdüm.
68
- Litsey-muzeydən çıxanda hara gedəcəksiniz? - deyə soruşdum. Leninqrada, orda
qalıram, “Sovetski” mehmanxanasında.
- Nə xoş təsadüf, mən də orda qalıram, on üçüncü mərtəbə, on doqquzuncu otaq. Axşam
qonağımsınız, ətraflı söhbət edərik...
* * *
Leninqradın və onun ətraf şəhərlərinin havasını bircə gün yağmursuz təsəvvür etmək
çətindir. Çətiri olmayanlar Litsey-muzeydən çıxan kimi qaçıb özünü avtobusa salırdı.
Navalçalardan tökülən aramsız yağış mərkəzi küçənin asfaltını yuya-yuya axıb Səssiz gölə
qarışırdı. Gün günortadan keçmişdi. Nə hava açılırdı, nə də yağış kəsirdi. Buna baxmayaraq,
dəstə-dəstə, ikibir-üçbir şəhər bağını, Yekaterina sarayının ərazisini başı çətirli gəzənlər
azalmadı.
Artilleriya zabitləri məktəbini və onun arxivinin yerini soruşdum. Litsey-muzeydəki
növbətçi qız dedi ki, arxivi deyə bilmərəm, amma məktəbin binası durur. Arxiv üçün şəhər
muzeyinə müraciət edin. Park küçəsi ilə gedin, muzey yolun üstündədir.
Muzeydə bələdçi qız dedi ki, Əliağa Şıxlinskinin adını birinci dəfədi eşidirəm.
Direktorumuz məzuniyyətdədir, amma bir yana getməyib, şəhərdədir. O, keçmiş Çarskoye-Selo
və indiki Puşkin şəhəri haqqında kitab yazır, bilməmiş olmaz. İstəyirsiniz ev telefonunu verim,
zəng edib soruşun. Məmnuniyyətlə razı oldum. O, - buyurun, - deyə ev telefonu, ad və familiya
yazılmış balaca bir kağızı mənə verdi.
Telefona Nina Aleksandrovna Trofimovanın özü gəldi. O, Bakıdan olduğumu biləndə:
- Allah xatirinə, heç bir izahat, təqdimat lazım deyil, vaxtınız varsa, gözləyin, indi
gəlirəm.
Yarım saat keçər-keçməz Nina Aleksandrovna gəlib çıxdı.
- Bağışlayın, - dedi, - bir az gecikdim, lətifəsi sizdən uzaq, bizim şəhərin yağışı üzlü
qonaq kimidi, gəldi, getmək bilmir. “Bakı” sözünü eşidəndə sevindim. Bakılılara, ümumiyyətlə,
azərbaycanlılara böyük hörmətim var.
Ürəyim fərəh hissiylə döyündü. Uzaqda yağışlı, soyuq bir havada xalqımızın haqqında
eşitdiyim xoş söz canıma hərarət, gözümə nur gətirmişdi.
- Buyurun, eşidirəm, mənə dair qulluğunuz? - deyə Nina Aleksandrovna mehriban
gözlərini mənə dikdi.
Mən nə məqsədlə gəldiyimi izah elədim. O, gülümsəyə-gülümsəyə dedi:
-
Əliağa Şıxlinski general olub, özü də elə - belə general yox, ordudakı misilsiz xidmətinə
görə artilleriyanın “allahı” sayılıb. - Mən onun haqqında eşitmişəm də, oxumuşam da. Amma
çox təəssüf ki, onunla bağlı muzeyimizdə heç nə yoxdur, təkcə ondan yox, heç onun işlədiyi
məktəbdən də bir sənəd, fotoşəkil qalmayıb. Məndə bir kitab var, 1911-ci ildə Sankt Peterburqda
çap olunub. – “Çarskoye Selo” - müəllifi də Sergey Nikolayeviç Velçikovskidir. O kitabı
gətirim baxaq.
Kitabın bir yerində polkovnik Şıxlinskinin adı çəkilir. Məktəb haqqında olan faktları
dəftərçəmə köçürdürəm. Arxiv haqqında isə yenə də heç nə əldə edə bilmirəm.
Nina Aleksandrovna soruşur:
-
Yaxşı, qonaq, belə yağışda yolun haradır?
-
Məktəbə baxmaq istəyirəm.
- Gedək göstərim, mənim evim də o istiqamətdədir.
Biz məktəbin həyətinə çatdıq. İndi burada “Puşkin şəhər Ali Radiotexnika məktəbi”
yerləşir. Bazar günü olduğundan rəhbər işçilərdən heç biri yoxdur. Nina Aleksandrovna xahiş
edib muzeyi açdırdı. Təəssüf ki, general Əliağa Şıxlinski haqqında heç nə tapa bilmədik. Muzey
əsasən 1940-cı ildən bu günlərədək olan eksponatlar əsasında qurulub. Biz siyasi işlər üzrə
komissardan keçmiş məktəb zabitlərinin yaşadığı binanın yerini göstərməyi xahiş etdik. O,
ikimərtəbəli bir binanı göstərdi.
69
“Burda məktəbin rəisi, müavinləri, əlbəttə, ailələri ilə birlikdə yaşayıblar”. “Məktəb
müavininin evi”. Deməli, Şıxlinski həyat yoldaşı Nigar xanımla burda yaşayıb. 1906-cı ildən ta
1914-cü ilin yayına kimi isti ocağı, doğma evi bura olub. Burda o, gecədən keçənə kimi qərib-
qərib yanan lampa işığında elmi-hərbi məqalələrini yazıb, onu bütün dünyaya tanıdan məşhur
“Şıxlinski üçbucağını” tərtib edib. 1912-ci ildə Nigar xanım qışın bir ayını Tiflisdə atası evində
olanda general Əliağa Şıxlinski qəribsəyərək yazmışdı:
Səni ziyarət eylərəm,
Sənə ibadət eylərəm.
Həm çox sədaqət eylərəm,
Çün son Nigarımsan mənim.
Mən aşiqin adı Əli,
Verdin bu dərsi bilməli:
Eşqindən olmuşam dəli,
Sən ahu-zarımsan mənim,
Burda, bu evdə general Şıxlinskinin həyat yoldaşı Nigar xanımın bir vaxt bişirdiyi dadlı-
tamlı Şərq xörəkləri qraf Baransevi, general Sinitsini, Barsukovu, knyaz Sergey Vasilyeviçi
heyran qoyub...
1914-cü ildə məktəbi yoxlamağa gələn qraf Baransev üzünü general Şıxlinskiyə tutub
deyir:
- Hamı sizi tərifləyir. Həyat təcrübəmə görə əgər bir adamı tərifləyirlərsə, deməli, burda
bir fırıldaq var.
On gün məktəb heyətinin işilə yaxından tanış olan yoxlama qrupu heç bir qüsur tapa
bilmir. Qraf Baransev Əliağa Şıxlinskiyə nümunəvi rəhbərliyinə görə təşəkkür etmək üçün
general Qaitinovla onun evinə gəlir.
“Qraf Baransev gəldi. O, son dərəcə mehriban idi. Arvadımla tanış oldu, onun əlini öpdü,
sonra general Qaitinova müraciət edərək dedi:
- Mən indi inandım ki, belə bir köməkçisi olan hər cəhətdən xatircəm ola bilər.
`Görüşüb ayrılarkən qraf Nigar xanıma dedi:
- İzin verin ərinizi qucaqlayım.
Arvadım ona cavab verdi:
- Nəinki icazə verirəm, ona qarşı səmimiyyətinizə görə təşəkkür edirəm.
Qraf məni qucaqlayıb üç dəfə öpdü”.
Çarskoye Selo xatirələri general - mayor, hərb elmləri doktoru, professor Yevgeni
Barsukovun da qəlbində unudulmaz izlər qoymuşdu. “1905-ci ildən 1914-cü ilə kimi mən
həmişə topçu - general - müfəttiş tərəfindən taktika dərsləri vermək və qrupların təcrübi
atışlarına rəhbərlik etmək üçün topçu zabitləri məktəbinə göndərilirdim. İşi ilə yaxından tanış
olduğuma görə, təsdiq edə bilərəm ki, Əliağa Şıxlinski məktəbin ali akademik topçuluq təhsili
görmüş bütün ştatlı rəhbərləri arasında ən görkəmlisi və ən istedadlısı idi...
Əliağa Şıxlinski arvadını sonsuz bir məhəbbətlə sevirdi, övladı yox idi. Qumara nifrət
edirdi, heç bir zaman spirtli içki içməzdi. Pulla kart və başqa bir oyun oynamazdı, çox mehriban
və qonaqpərvər idi. Yoldaşlarını tez-tez ləzzətli plova qonaq edərdi...”.
Mən bütün bunları Nina Aleksandrovnaya və siyasi komissara danışdım. Onlar məni
heyranlıqla dinlədilər. Hiss edirdim ki, bəzi faktlara şübhə ilə yanaşırlar. Bəlkə ona görə də Nina
Aleksandrovna dözə bilməyib soruşdu:
- Məgər general Şıxlinskinin həyat yoldaşı rus olmayıb?
- Xeyr, - dedim, - öz əmisi qızını - Nigar xanım Mirzə Hüseyn qızı Qayıbovanı alıb.
Buyurun, baxın, bu da onun fotoşəkli. Tiflisdəki Nücabə qızlar institutunda oxuyarkən çəkilib,
1889-cu ildə çəkdirib, həmin institutu qızıl medalla bitirməsi münasibətilə. Yaxasındakı banta
fikir verin. İnstitutu əla qurtaranların hamısı belə bir bantla təltif olunurdu.
70
Nigar xanım fransız dilini də təmiz bilirmiş.
1912-ci ilin yayında Çarskoye Seloya gələn fransız generalı Dezavye onun danışığına valeh
olmuşdur. General Dezavye soruşanda ki, neçə il Parisdə yaşamısınız, o, gülümsünüb cavab
vermişdir ki, heç vaxt Rusiyadan kənara çıxmamışdır. Ona təşəkkür edən general Dezavye
demişdir:
- Məni heyrətə gətirdiniz, madam, öz gözəl, təmiz fransızca danışığınıza görə...
Bundan başqa Nigar xanım fars dilini də mükəmməl öyrənmişdi. Ərəb qrammatikasına
isə yaxşı bələd idi.
Nigar xanımın yaxın qohumu, mərhum Zülfüqar Qayıbovun altı il əvvəl mənə söylədiyi
bir əhvalatı da onlara danışdım: Bir dəfə anası ilə doğma Salahlı kəndindən Tiflisə gedən Nigar
Saloğlu stansiyasında qatar gözləməli olur. Bu vaxt Qarayazı çölündən ekspedisiyadan qayıdan
iki fransız da qatarın gəlməsini gözləyirmiş (Ötən əsrin sonlarında imperatorun əmrilə Qazax
qəzasının Qarayazı düzündə pambıq-təcrübə plantasiyası salınmışdı - Ş.N.) Fransızlardan biri
o birinə milli geyimdə olan Nigar xanımı göstərib deyir:
- Ora bax, gör türk qızı necə gözəldir, amma heyf, çox zövqsüz geyinib.
Fransızların Nigara baxıb nəsə dediklərini hiss edən anası Səadət xanım:
- Qızım, - deyir, - onlar səndən danışırlar?
- Ana, dinmə, onlar məni və geyimimi təhqir etdilər. Eybi yoxdur, bu saat cavablarını
alarlar.
Qatar gəlir. Minirlər. Bir xeyli gedəndən sonra Nigar xanım çölə baxıb fransızlardan
təmiz fransız dilində soruşur:
- Cənab, zəhmət olmasa, deyin görək, saat neçədir, hələ Naftulluqa çoxmu qalır?
Heyrətdə qalan fransızlar özlərini itirirlər. Dönə-denə Nigar xanımdan və anasından üzr
istəyirlər.
Şəkillərdən birini götürüb ona diqqətlə baxan Nina Aleksandrovna soruşur:
- Bu da Nigar xanımın şəklidir?
Bəli, o, həm də bizim xalqın ilk hərbi şəfqət bacısı olub.
Başımız söhbətə elə qarışmışdı ki, kursantların ətrafımıza nə vaxt yığışdıqlarını hiss
eləməmişdik. Siyasi komissar irəli durub dedi:
- Görürsünüzmü, necə maraqla qulaq asırlar, vaxtınız varsa, bir az da danışın. Mən elə
bilirdim inqilabdan əvvəl sizin qadınlar məktəb üzü görməyiblər, çadrada, dörd divar arasında
yaşayıblar.
Mən Saltıkov-Şedrin adına kütləvi kitabxananın arxivindən əldə elədiyim “Artilleriya
zabitləri məktəbinin xəbərləri” jurnalının surətini onlara göstərdim: 60-61-ci səhifədə yazılıb ki,
Nigar xanım Şıxlinskaya “Qadın xeyriyyə cəmiyyəti”nin sədri seçilib. Digər bir səhifədə isə
daha qırx beş qadının adı, familiyası çap olunub. Bunlar qadın cəmiyyətinin üzvləri - Nigar
xanımın tabeliyində işləyənlərdir. Jurnalın yetmiş səkkizinci səhifəsində Nigar xanım
Şıxlinskayanın “Dul qadınlar, yetim uşaqlar və aşağı rütbəli ailələr üçün” adlı müraciəti dərc
olunub. Məqalədə göstərilir ki, hökumət müharibədə ailə başçısını itirənlərə yardım verib, təqaüd
kəsməlidir...
Birinci dünya müharibəsi başlananda artilleriya zabitləri məktəbinin müdavimləri bir
nəfər kimi döyüşən orduya - Vətəni qorumağa gedirlər. Onların tədris binası, kazarmaları yaralı
əsgərlər üçün qospitala çevrilir. Zabit arvadları yaralı əsgərlərə yardım göstərmək üçün “Qırmızı
xaç” cəmiyyətini təşkil edirlər. Nigar xanım Şıxlinskaya həmin cəmiyyətə sədr seçilir.
İmperatorun “Qırmızı xaç” cəmiyyətinin səlahiyyətli nəzarətçisi polkovnik Velçinski bir
yoxlama zamanı demişdir ki, Nigar xanım Şıxlinskayanın başçılıq etdiyi xəstəxana hazırkı
müharibədə fövqəladə təşkil olunmuş bütün “Qırmızı xaç” çəmiyyətinin xəstəxanaları arasında
ən yaxşısıdır. Onu da xatırladaq ki, xəstəxananın rəsmi adı “Topçu zabitləri məktəbi qadın
komitəsinin xəstəxanası” olmasına baxmayaraq, hörmət əlaməti olaraq hamı ona “Şıxlinskayanın
xəstəxanası” deyirmiş.
General Əliağa Şıxlinskinin özü bu barədə yazır:
71
“Mənim arvadım həmişə xəstəxanada olurdu. Komitənin sədrliyi vəzifəsini ifa etməkdən
başqa, əsgərlər üçün evlərinə” rusca, kazan tatarlarının, kazakların və başqalarının dillərində
məktub yazırdı. Əsgərlər mənim arvadımı son dərəcə sevir və onu “mamaşa” - deyə çağırırdılar;
tez-tez bu xəstəxanaya getdiyimdən mənə də “papaşa” deyirdilər”.
- Yəqin ki, sizə Nigar xanım Şıxlinskayanın 1914-cü ildə “Müharibəyə əzizlərini yola
salan qadınlara” adlı məqaləsi də məlum deyil, - deyə mən yanımdakılara müraciət etdim.
- Xeyr, əlbəttə, məlum deyil, biz onu hardan oxuya bilərik ki?..
- Həmin müraciət - məqalə 1914-cü-ildə “Russkiy invalid” - qəzetinin dörd avqust
nömrəsində çap olunub. Əlimdəki qəzeti göstərdim, - baxın, bu da onun surəti. Ana ürəyinin
çırpıntıları ilə yazılmış bu məqalədə böyük vətənpərvərlik hissi var.
Nigar xanım yazır ki, döyüşçünün qadını ağlayıb sızlamaqdansa, sağlamlığını qorumalı,
uşaqlarına qayğı göstərməlidir. Qoy Vətən uğrunda döyüşən ərin qulağına ailəsi, uşaqları
haqqında xoş sədalar yetişsin.
- Bəs, Əliağa Şıxlinskinin, Nigar xanımın inqilaba münasibəti necə olub? - deyə, ucaboy,
enlikürək bir kursant soruşur. Kursant yoldaşları gülə-gülə, ərklə ona söz atırlar ki, gör
həmyerlisi ilə neçə maraqlanır...
- Ruslarda belə bir məsəl var: “Gözəl doğulma, xoşbəxt doğul”. Bu müdrik atalar
sözünü həyatın bütün kəşməkəşini qoşa addımlayan general Əliağa Şıxlinskiyə və onun həyat
yoldaşı Nigar xanıma aid etmək olar. Onu da etiraf etmək lazımdır ki, Nigar xanım həm gözəl,
həm də xoşbəxt doğulub. Bayaq siz onun şəklini gördünüz, gözəlliyinə heyran qaldınız. Onlar
həyatın bütün gözəlliyindən zəhmətləri və çalışqanlıqları bahasına tam istifadə edə biliblər.
1917-ci ildə general Şıxlinski inqilab edən xalqın tərəfinə keçir. Həmin il noyabrın on
beşində Qafqaza qayıdır. Bir müddət milli diviziyanın təşkili ilə məşğul olur. 1920-ci ilin
baharında XI Ordu Bakıya gələndə müsavatın daxili işlər nazirinin müavini Şəfibəy
Rüstəmbəyov Əliağa Şıxlinskiyə deyir:
- Hə, cənab general, qaçmırsınız?
- Öz Vətənimdən niyə qaçım ki?
- Sizi öldürərlər.
Təmkinini pozmayan Əliağa Şıxlinski sakitcə belə cavab verir:
- Gələnlər ağıllı adamlar olsalar, məni öldürməzlər, çünki onların işlərinə yararam,
axmaqlardan isə heç yerdə canını qurtara bilməzsən. Buna görə də Vətənimin mənə ehtiyacı
olduğu bir zamanda onu qoyub getmərəm.
General Əliağa Şıxlinski ömrünün axırına kimi Sovet Azərbaycanına sədaqətlə qulluq
edir. 1920-ci il aprelin 30-da müvəqqəti respublika hərbi-dəniz komissarının müavini təyin
olunur. İnqilab komitəsinin sədri Nəriman Nərimanov 1920-ci il avqustun birində onu rəsmi
məktubla Moskvaya - V.İ.Leninin sərəncamına göndərir.
N.Nərimanov yazır ki, “...mövqeyimiz sakitləşənə qədər və ümumi işimizə kömək
məqsədi ilə biz hər halda bu qərara gəldik ki, onları (S.Mehmandarovu və Ə.Şıxlinski - Ş.N.)
qərargahda işləmək üçün sizin sərəncamınıza göndərək, çünki onlar hərbi mütəxəssislər olmaq
etibarı ilə əvəzsizdirlər. Onlardan biri. Şıxlinski rus ordusunda “artilleriyanın allahı” sayılırdı.
Polşa cəbhəsi qurtarana qədər qoy onlar Moskvada işləsinlər”.
Burada o, Ali topçuluq məktəbində müəllim işləyir. 1921-ci ilin fevralında Petroqradda
olan Şıxlinski topçuluq Akademiyasında mühazirələr oxuyur. Bir il sonra Nərimanovun xahişi
ilə Azərbaycana qayıdır. Bakı qarnizonunun hərbi-elmi bilik cəmiyyətində topçuluqdan silsilə
mühazirələr oxuyur. İlk dəfə “Rusca-azərbaycanca qısa hərbi lüğət”in yaradıcısı olur.
1923-cü ildə Bakıya gələn görkəmli sərkərdə M.V.Frunze onun elmi və hərbi fəaliyyətini
yüksək qiymətləndirərək demişdir ki, burada Şıxlinski üçün fəaliyyət sahəsi çox dardır.
Danışdıqca hiss edirdim ki, kursantları da, Nina Aleksandrovnanı da, siyasi komissarın
özünü də Nigar xanımın sonrakı taleyi, daha doğrusu inqilabdan sonrakı fəaliyyəti daha çox
maraqlandırır. Ona görə də Əliağa Şıxlinski haqqında söhbətimə yekun vurub, Nigar xanım
haqqında bildiklərimi onlara nəql etdim.
72
Hələ inqilabdan əvvəl Tiflisdə təşkil olunmuş “Qafqaz qadınlarının xeyriyyə
cəmiyyətinə” ömürlük üzv seçilən Nigar xanım inqilabdan sonra Azərbaycan qadınlarının
azadlığı və təhsili ilə xüsusi məşğul olmuşdur.
1921-ci ildə Nigar xanım “Yeni fikir” qəzetində Azərbaycan ədəbiyyatına dair sanballı
bir məqalə ilə çıxış etmiş, dilin saflığını korlayan çığırdaş qələm sahiblərini tənqid atəşinə
tutmuşdu. “Axır vaxtarda çox yazır və söyləyirlər ki, molla dili, kitab dili ilə yazmaq lazım deyil;
yazı el, camaat diliycə yazılmalıdır ki, “hamı onu qansın”. Belə sözləri oxuyanda, eşidəndə adam
fikir edir ki, kişi doğru deyir, camaat dili ilə yazılsa hamı başa düşər. Amma bu doğru deyən
kişinin dediyini yerinə yetirmək çox çətin işdir. Camaat dili ilə demək asandır. Amma camaat
dili - “Azərbaycan oxumamış dili” hansıdır? Hamının məlumdur ki, Azərbaycan camaatı
növbənöv şivədə danışır: Şəki, Şirvan, Gəncə... hər biri bir başqa şivədə, El dili ilə yazmaq
istəyən hansı camaatın şivəsi ilə yazılmışdır? Məsələn: “bayır” desin, yoxsa “eşik”, “külək”
desin, yoxsa “yel”, “necə” desin, yoxsa “hancarı”, “nöşün” desin, yoxsa “niyə”, “ana” desin,
yoxsa “cici”, “cici”, “dəgil” desin, yoxsa “dögü”, “deyil”, “döyül” və i.a. Bu camaatın hansının
şivəsində yazılsa, o birinin xoşuna gəlməyəcəkdir. Demək ki, həmişə və hər yerdə camaat
söylədiyi dildə yazmaq olmaz. Hər millətin və camaatın növbənöv şivəsi vardır, amma ədəbi dili
birdir. Yazan özü hər nə şivədə danışsa da, yazdığını ədəbi dildə yazır”. Nigar xanım Şıxlinskaya
zəngin klassik ədəbiyyatımızı, mədəni irsimizi qoruyub saxlamağı gənc nəslə tövsiyə edir,
ədəbiyyatımızı, dilimizi yad ləhcələrdən təmizləməyin doğru-dürüst yolunu göstərirdi.
* * *
Çölə baxdım, qaranlıq düşmüşdü. Dərhal xatirimdən keçdi ki, görəsən, kitab tapıldımı?
Sifarişlərimin cavabı indi necədi? Şəhərə çatana kimi kitabxana bağlanacaqmı? Özümə təsəlli
üçün bir el məsəlini xatırladım: axşamın xeyrindən səhərin şəri yaxşıdır. Ona görə də birbaşa
mehmanxanaya qayıtmağı qət elədim.
Ayrılanda Nina Aleksandrovnanı fikirli gördüm. Düzü, əvvəl ürək eləmədim soruşmağa.
Nəhayət, dözə bilməyib:
- Niyə belə fikirlisiniz, Nina Aleksandrovna? - deyə soruşdum, - nəsə sözlü adama
oxşayırsınız? Bəlkə mənim çıxışımda xətrinizə dəyən söz...
O, gülümsəyə-gülümsəyə başını buladı və soruşdu:
- Hər adın bir mənası var. Nigar nə deməkdir? Mənası nədir?
- Nigar, - dedim, - sevgili, şəkil kimi gözəl deməkdir.
- Onda mümkünsə, Nigar xanımın şəklinin birini yazıb mənə bağışlayın. Bircə qızım
var, - dedi, - tale mənə onu qoca yaşlarımda qismət edib. Bir neçə ay olar ki, ərə vermişəm.
Nəvəm qız olsa adını Nigar qoyacağam...
Nədənsə məni qəribə, kövrək bir hiss bürüdü. Özümü cəmləşdirib dedim:
- Çarskoye Seloda yetmiş il əvvəl kişi qeyrətli bir Nigar yaşayıb. Özünün şəfalı əllərilə
yaralı əsgərlərə şəfa verib. Qoy gözəl Puşkin şəhəri heç vaxt Nigarsız olmasın. Sizin Nigar
bizim Nigar xanımın adına layiq böyüsün, elinə-obasına gərəkli övlad olsun, - deyib
xudahafizləşdim.
* * *
Leninqradda ən çox sevindiyim 1984-cü ilin bir oktyabr günü oldu. İntizarında olduğum
kitab nəhayət, tapıldı. “Səhra toplarının cəbhədə işlədilməsi”, müəllifi polkovnik Şıxlinski, Luqa
şəhəri, 1910-cu il.
Artilleriyanın, xüsusən rus-yapon müharibəsində, səhra artilleriyasında döyuşdə istifadə
olunması qaydaları konkret şəkildə işlənib hazırlanmış və elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır. Kitab
altı fəsildən ibarətdir.
Bu uğurlu gündə V.Bertelsin 1912-ci ildə Varşavada çap etdirdiyi “Quru qala qoşunları
və ağır səhra artilleriyası tərəfindən atəş açılmasında artilleriya cinahlarından istifadə edilməsi
73
haqqında məlumatlar” kitabını əldə edib, hər ikisinin surətini çıxartdırdım. V.Bertels kitabının
ikinci hissəsində polkovnik Şıxlinski “Üçbucağı”nın artilleriyada böyük, əvəzsiz əhəmiyyətindən
bəhs edir: “Artilleriya atəşinin aparılmasında “Şıxlinski üçbucağı” böyük rol oynamışdır.
“Üçbucağın” ətraflı şərhi və yazılışı ilk dəfə 1912-ci ildə çap olunmuşdur.
“Şıxlinski üçbucağı” təkcə rus artilleriyasında deyil” Fransa, İsveçrə, Norveç və Avstriya
artilleriyasında da böyük şöhrət qazanmışdır”.
Dostları ilə paylaş: |