Generallari
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SOLMAYAN ŞÖHRƏT Mən öz keçmişimə təmiz bir vicdanla, müasirlərimin üzünə tam cəsarətlə baxıram. Əliağa Şıxlinski, Əliağa general təkəbbüründən əsər- əlamət yox idi... Şıxlinski hərbi akademiyanı bitirməsə də, fitri zəkası, praktik fəhmi topçuluq məsələlərində ona böyük nüfuz qazandırmışdı, Aleksandr Stepanovun “Zvonaryovlar ailəsi” romanından. “İllər atını dördnala çapır, həyat öz axarında davam edir. İllər, əsrlər bir-birini əvəz etsə də, Vətən uğrunda əvəzsiz xidməti olan oğulların adı əbədi yaşayır, unudulmur. O oğulların ki, Vətənin dar günündə silaha sarılıb ana torpaq uğrunda sipər olublar. “Bir dəfə (1906-ci ildə - Ş.N.) məni bir Avstriya topçusu ilə tanış etdilər. - Bu Şıxlinski, məşhur Şıxlinskinin qohumu olmasın ki, - deyə o, yanındakılardan soruşdu. Mən, həmin Şıxlinski olduğumu dedikdə, əlini mənə uzadaraq - Sizin üçbucağınız bizim bütün topçularımıza yaxşı məlumdur, - dedi. “Manevrlərdən sonra bizim məktəbdə (1912-ci ildə Ə.Şıxlinski Çarskoye Selodakı Artilleriya Zabitləri Məktəbində müavin vəzifəsində idi - Ş.N.) ziyafət verildi. Yemək zamanı 55 fransız polkovniki Varlen mənim yanımda oturmuşdu. Dövlət başçılarının, rus və fransız xalqlarının, müttəfiq orduların sağlığına rəsmi tostlar deyildi. Varlen əyilib qulağıma dedi: - Əliağa, sizin sağlığınıza! Mənim adımı hardan bildiyinə təəccüb etdim, çünki biz birinci dəfə idi ki, görüşürdük. Adımı hardan bildiyini soruşduqda dedi: - Fransada sizi yaxşı tanıyırlar. Buraya gəlib topçu zabitləri məktəbinə baxaraq geri dönənlər həmişə sizdən danışırlar”. Hərb aləmində görkəmli sərkərdə, müdrik nəzəriyyəçi kimi ad-san qazanmaq hər kəsə qismət olmur. Əgər gənclikdən bu sənəti sevib-seçmisənsə, ən başlıcası Vətənə xidmət etdiyini dərk etmisənsə, onda hərbi şan-şöhrət özü sənin ayağına gələcək. General Əliağa Şıxlinski rus ordusunda nümunəvi xidmət edən bir əsgər olaraq qalmamışdır. O, topçuluq elminin inkişafında hərbi xadim kimi də böyük nailiyyətlər qazanmışdır. Onun 1910-cu ildə Luqa şəhərində nəşr olunmuş “Səhra toplarının cəbhədə işlədilməsi” adlı sanballı əsəri və hərbi dərsliklərə salınmış “Şıxlinski üçbucağı”, “Şıxlinski formulu”, kəşf və ixtiraları ona şan-şöhrət gətirmiş, bir Azərbaycan oğlunun adının ən yüksək dairələrdə belə hörmətlə çəkilməsinə səbəb olmuşdur. V.Bertels 1912-ci ildə Varşavada çap etdirdiyi “Quru qala qoşunları və ağır səhra artilleriyası tərəfindən atəş açılmasında cinahlardan istifadə edilməsi haqqında məlumatlar” kitabında onun elmi fəaliyyətinə yüksək qiymət verərək yazmışdır: “Artilleriya atəşinin aparılmasında “Şıxlinski üçbucağı” böyük rol oynamışdır. “Üçbucağın” ətraflı şərhi və yazılışı ilk dəfə 1912-ci ildə çap olunmuşdur. “Şıxlinski üçbucağı” təkcə rus artilleriyasında deyil, Fransa, İsveçrə, Norveç və Avstriya artilleriyasında da böyük şöhrət qazanmışdır”. Əliağa Şıxlinski artilleriya tarixində ilk dəfə toplarda gözlə görünməyən hədəfə atəş açmaq texnikasını işləyib hazırlamış və onların təkmilləşdirilməsi işinə bir sıra yeniliklər gətirmişdir. Ömrünün qoca yaşlarında belə Şıxlinski elmi fəaliyyətindən qalmamış, Bakı qarnizonunun hərbi elmi cəmiyyətinin sədr müavini işləmişdir. “Gələcək müharibədə toplar”, “Topların piyada və süvarilərlə qarşılıqlı əməliyyatı”, “Topların dağlıq yerlərdə atəş xüsusiyyəti haqqında”, “Alay topları haqqında” adlı hərb elmi üçün böyük əhəmiyyəti olan silsilə mühazirələr oxumuşdur. Əliağa Şıxlinski 1928-29-cu illərdə Bakıda nəşr olunan “Hərbi bilik” jurnalında silsilə hərbi-nəzəri məqalələrlə çıxış etmişdir (“Hərbi bilik” jurnalı, 1928-ci il, № 2,8. 1929-cu il № 1,2 və s.) Hava hədəflərini vurmaq üçün atəş qaydalarının hazırlanması, alay və batalyon toplarının yaradılması kimi gərəkli ideyaların müəllifi də general-leytenant Əliağa Şıxlinskidir. “Rusca-azərbaycanca qısa hərbi lüğət”in də ilk yaradıcısı general-leytenant Əliağa Şıxlinskidir. Onun 1926-cı ildə “Azərbaycan hərbi redaksiyası” tərəfindən nəşr olunmuş lüğəti hərbi nizamnamələrin, hərbi elmi ədəbiyyatın tərcümə olunmasında böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Eyni zamanda hərbi məktəblərdə, yenicə yaranmış ordu sıralarında xidmət edən azərbaycanlı əsgərlər lüğətdən qiymətli bir vəsait kimi istifadə etmişlər. Bütün bu əvəzsiz elmi xidmətlərinə görə general-leytenant Əliağa Şıxlinski SSRİ Hərbi İnqilab Şurasının 1928-ci il 23 fevral qərarı ilə Fəxri Fərmanla təltif olunmuşdur. `O vaxtdan çox illər keçsə də həmin lüğət öz elmi dəyərini itirməmiş, bu günlərdə belə qiymətli bir elmi məxəz kimi alimlərin diqqətini cəlb edir. “Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü Ə.Ə.Orucovun “Əliağa Şıxlinskinin bir əlyazması haqqında” terminoloji-leksikoloji etüdü bu gün dilimizdə işləklik qazanmış bir çox terminlərin yaranma tarixini öyrənməkdə bizə kömək edir. Həmin məqalədə təkcə hərbi terminologiyamızın deyil, həmçinin bir çox başqa elm sahələrinin inkişafına vətəndaşlıq qayğısı göstərmiş general Əliağa Şıxlinskinin maraqlı mülahizələri ilə tanış oluruq. Məlum olur ki, görkəmli hərbi mütəxəssis hələ 1941-ci ildə bir çox rus terminlərinin dilimiz üçün xarakterik olan elə qarşılıqlarını tapa bilmişdir ki, hələ də öz leksik-terminoloji əhəmiyyətini saxlamaqdadır: 56 qaravəlli (anektod), saxlanc (zapas-ərəb mənşəli “ehtiyat” sözünün əvəzində), pərənpozan (dezorqanizator), çıxdaş (brak) kimi sözləri bunlara misal göstərmək olar” 12 . 1942-ci ildə ömrünün son günlərini yaşayan general gələcək nəsil üçün əvəzsiz bir yadigar da qoyub getmişdir. O, görkəmli filosof-alim Heydər Hüseynovun məsləhətilə xatirələrini yazmışdır. Qoca general tərəfindən diktə olunan “Xatirələrim” müəllifin ölümündən bir il sonra, 1944-cü ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı tərəfindən rus və Azərbaycan dilində çap olunmuşdur. 13 Müdriklər haqlı deyiblər ki, tarix gələcək nəsil üçün dərslikdir. Saf bir vicdan və böyük təvazökarlıqla yazılmış Şıxlinski xatirələrində bugünkü gənclik üçün öyrənilməli çox şey vardır. Haqlı olaraq tədqiqatçılar bu əsəri ilk sanballı memuarlardan biri hesab edirlər. General Əliağa Şıxlinskinin “Xatirələrim”i çap olunan kimi həm mərkəzi, həm də respublika mətbuatında hərbi mütəxəssislər tərəfindən maraqlı rəylər yazılmışdır. Dövlət mükafatı laureatı, hərb elmləri doktoru, professor Yevgeni Zaxaroviç Barsukov Ə. Şıxlinskinin “Xatirələrim”ini son dərəcə maraqlı və ibrətli əsər sayır. Kitabı böyük Vətənimizin geniş oxucu kütləsi üçün tövsiyə edir. “Qızıl Ordunun komanda heyəti onunla tanış olmalı, topçular isə onu öyrənməlidirlər” hökmünü verir. Əliağa Şıxlinskinin “Xatirələrim” kitabını mütaliə edənlərdən biri də M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin professoru Arkadi Lavroviç Sidorov olmuşdur. Bu qiymətli kitabın hərbi əhəmiyyətindən və tarixçi alimlər üçün gözəl məxəz olmasından bəhs edən professor A.Sidorov “İstoriçeskiy jurnal”ın 1945-ci ildəki üçüncü nömrəsində yazmışdır: “Köhnə rus ordusunun son dövrünə aid yazılmış bollu xatiratla biz kifayətlənə bilmərik. Bu xatirələrin əksəriyyətini Rusiyadan qaçan, öz xatirat və qeydlərində gənc orduya qarşı öz “döyüş qəhrəmanlıqlarını” təsvir edən ağqvardiyaçı generallar yazmışlar. Onların xatirələrində bilavasitə ordu qayda-qanununa, əsgər və zabitlərin hazırlıq sisteminə aid materiallar adətən çox azdır. Şıxlinskinin xatirələri, Oktyabr sosialist inqilabından sonra öz əlaqəsini Vətəndən və ordudan kəsməyən şəxslər tərəfindən yazılmış tarixi sənədlərdən biridir. Buna görə də Şıxlinskinin xatirələri, rus ordusunun tarixini öyrənmək üçün xüsusi bir tarixi məxəz kimi qiymətlidir. Rus-yapon müharibəsi haqqında fəslin tarixçilər üçün əhəmiyyəti daha böyükdür”. 1945-ci il aprelin iyirmi altısında isə artilleriya general-leytenantı Parseqov SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının direktoruna yazırdı: “Hörmətli direktor, bu gün SSRİ EA Tarix İnstitutunun nəşri olan “İstoriçeskiy jurnal”ın üçüncü 1945-ci il nömrəsinin “Tənqid və biblioqrafiya” bölməsində Moskva Dövlət Universitetinin professoru Arkadi Sidorovun “Əliağa Şıxlinski. Mənim xatirələrim” resenziyasını oxudum. Giriş sözü Dövlət mükafatı laureatı, hərb elmləri doktoru E.Z.Barsukovundur. Məlum olduğu kimi, Əliağa Şıxlinski qocaman artilleriya (topçu) generalıdır, onun böyük mübariz həyat təcrübəsi var. İlk dəfə mən bu general barədə iyirmi il bundan əvvəl eşitmişəm, o vaxt mən hələ Qırmızı Ordu artilleriyasının təkmilləşmə kursunda dinləyici idim. Artıq dərəcədə Sizdən təvəqqe edirəm, xahişimi rədd etməyib mənə Əliağa Şıxlinskinin “Mənim xatirələrim” əsərinin bir nüsxəsini göndərəsiniz. Çünki biz artilleristlərə ilk növbədə artilleriyamızın şanlı tarixini bilmək üçün bu kitab əvəzsiz vasitədir”. * * * 12 N.Quliyev. “Terminologiya” məqaləsi, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. 25 dekabr 1987-ci il. 13 Hər iki dildə təkrar çapı 1984-cü ildə olmuşdur. 57 Port-Artur döyüşlərində qala müdafiəsi zamanı düşmən həmlələrinin dönə-dönə dəf edilməsində top artilleriyasının mahir ustası Əliağa Şıxlinskinin döyüş xidmətləri misilsizdir. Onun 1904-1905-ci illərdəki hərbi rəşadəti bütün Rusiyaya yayılmışdı. Qəhrəmanlığı altı ordenə layiq görülən, rütbəsi kapitandan podpolkovnikə yüksələn Şıxlinski haqlı olaraq “Xatirələrim”də fəxrlə yazır: “Port-Artur epopeyasının iştirakçısı olduğumu həmişə iftixarla yad edirəm. ... Port-Arturda hərbi əməliyyat dayandıqda, yaponlar bildirdilər ki, zabitləri Vətənlərinə yalnız bir şərtlə buraxırlar ki, bundan sonra müharibədə iştirak etməyəcəklərinə dair dillərindən kağız vermiş olsunlar. Əks təqdirdə zabitlərin hamısı əsgərlər kimi hərbi əsir elan ediləcəkdir. İmperator qalanı qəhrəmancasına müdafiə etdiyimizə görə qarnizona təşəkkür edib, zabitlərin qayıtmasına icazə verdiyini teleqrafla bildirdi. Zabitlərin çoxu dillərindən kağız verib qayıtdılar, bizim briqadanın zabitləri isə bunu özləri üçün təhqir bildilər. Mən də dilimdən kağız verməyə razı olmadım”. Yapon tibb komissiyasının verdiyi arayış generalın arxivində saxlanılır. Onun mətni belədir: “Arayış doqquz nömrəli ehtiyat səhra qospitalından dördüncü Şərqi-Sibir atıcı artilleriyasının kapitanı Şıxlinskiyə verilir. Ondan ötrü ki, onun yapon tibb komissiyası tərəfindən hərbi xidmətə yararlı olmadığı (Şıxlinski sol qıçından yaralandığına görə yapon həkimi arayışa belə yazmışdı - Ş.N.) müəyyənləşdirilib. O, Rusiyaya buraxılır”. Yapon tibb komissiyasının onu hərbi qulluğa yararsız hesab etməsinə baxmayaraq, dilindən iltizam verməyən Əliağa Şıxlinski Vətənə qayıdandan sonra yenidən yaponlarla döyüşmək üçün Mancuriya müharibəsində iştirak etmək arzusunda olduğunu bildirir. Lakin topçu general-müfəttiş knyaz Sergey Mixayloviç “Port-Arturda çəkdiyiniz yetər, buraxmaram” - deyir və onun yenidən cəbhəyə qayıtmasına qıymır. Onun Port-Arturdakı nümunəvi döyüş xidmətləri “İgidliyə görə” sözləri yazılmış qılınc, dördüncü dərəcəli Anna ordeninə əlavə olaraq qızıl qılınc nişanı, qılınc və bantla birgə Vladimir ordeni, üzərində “İgidliyə görə” sözləri yazılmış qızıl silah və məşhur Georgi ordeninin dördüncü dərəcəsinə layiq görülmüşdü. Azərbaycan Tarixi Muzeyində generalın şəxsi əşyaları arasında 1908-ci il martın 5-də imperator tərəfindən təsdiq olunmuş “Port-Artur qalasının müdafiəçisi döş nişanı” saxlanılır. Onu Əliağa Şıxlinskinik ünvanına keçmiş Kvantun vilayətinin və Port-Artur şəhər sovetinin sədri A.Verşinin göndərib. Port-Artur döyüşlərinin şahidi, yazıçı Aleksandr Stepanovun “Port-Artur” və “Zvonaryovlar ailəsi” romanları sovet ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil olmuşdur. İndiyədək on doqquz dəfə nəşr olunan romanın tirajı milyonu keçmişdir. İngilis, fransız, macar, yapon və başqa dillərə tərcümə olunan belə bir məşhur əsərin səhifələrində (271, 350, 353 və s.) kapitan Əliağa Şıxlinskinin qəhrəmanlıq fəaliyyəti öz əksini tapmışdır. “... İrman ədəb-ərkanla təzim edib çevrildi və otağı tərk etdi. Diviziya rəisinin yanından çıxandan sonra İrman cəld xəstəlik haqqında raport və Kondratenkoya müfəssəl məktub yazdı. Sonra isə məktubu Əliağa Şıxlinskiyə verdi və dərhal generalın yanına getməsini əmr etdi. İrman kapitana xeyir-dua verib dedi: - Sizdən çox şey asılıdır, Əliağa. - Narahat olmayın, Vladimir Aleksandroviç. Əliağa hələ indiyə kimi heç kəsin etimadını yerə salmayıb, ömründə satqınlıq eləməyib. Əgər Fok yeddinci diviziyanı yaponların zərbəsi altına salmaq istəyirsə o, buna nail ola bilməyəcək. Onun kələyini kəsmək və general Kondratenkoya kömək etmək üçün bütün qüvvəmi əsirgəməyəcəyəm. Bunu deyib, Şıxlinski sıçrayıb ata mindi və dördnala çaparaq ordan uzaqlaşdı...”. SSRİ xalqlarının bir neçə dilinə tərcümə olunan bu qiymətli roman təəssüf ki, hələ də Azərbaycan mütərcimini gözləyir. Romanda təkcə Əliağa Şıxlinskinin yox, həm də general Səmədbəy Mehmandarovun komandirlik fəaliyyəti haqqında oxuduqca fəxr etməyə bilmirsən. “... Praporşik çadırdan çıxıb öz komandasının qərar tutduğu yerə tərəf getdi. Yolda Əliağa Şıxlinski də ona qoşuldu. İrmanın tapşırığı ilə o, batareyaya baş çəkməli və indiki mövqelərindən getmək üçün onları xəbərdar etməli idi. 58 - Necə, artilleriya da bu sahəni tərk edir?- deyə Zvonaryov təəccübləndi. - Fok əmr verib ki, bütün topları yığışdırmalı, mühəndislər isə səngərdəki sipərləri söküb, materiallardan mövqeyimizin başqa sahələrində istifadə etməlidir. - Qısası, Kondratenkoya boş yer verilir ki, orada hər şeydən əvvəl yeni istehkam düzəltsin. - Ehtimal ki, yaponlar istehkamları sökdüyümüzü görüb bizdən qabaq hücuma keçsinlər. - Bu barədə generalı təcili xəbərdar etmək lazımdır, - Zvonaryov qərara gəldi və geri - Semyonovun qərargahına qayıtmaq istədi, lakin kapitan Əliağa Şıxlinski təklif etdi ki, ora şəxsən özü getsin. Çox narahat olmayın. Mənim briqada komandirim polkovnik İrman qərara gəlib ki, sağ cinahdakı batareyaları Fokun əmrinin əksinə olaraq hələlik yerində saxlamaq lazımdır. Mən şəxsən polkovnik Mehmandarovla görüşəcəm. Biz onunla köhnə dostlarıq, bir-birimizi yek kəlmədən başa düşərik. Fok necə əmr verirsə versin, mənim zabit olduğum podpolkovnik Laperovun batareyası Kondratenkonun diviziyasını köməksiz qoyub getməyəcək, - deyə Şıxlinski coşmuş halda dilləndi. - Romanovskinin sağdakı batareyasından iyirmi altıncı polkun qərargahınadək cəmi üç-dörd verstdir, mən yarım saata ora çatıb lazım olan hər şeyi deyərəm. Siz isə birbaşa Yençeyevskinin yanına gedin”. Əliağa Şıxlinskinin döyüş məharətini gözləri ilə görən ikinci rus yazıçısı Trofim Borisov olmuşdur. Uzaq Şərq həyatından maraqlı elmi və bədii əsərlər yazan T.Borisov sonu faciə ilə bitən rus-yapon müharibəsi haqqında 1959-cu ildə Vladivostokda “Port-arturçular” adlı sanballı bir roman nəşr etdirmişdir. Müəllif sıravi əsgərlərin və zabitlərin döyüş yolunu özünəməxsus ustalıqla ön plana çəkir. Böyük hərarət və məhəbbətlə xalqımızın mərd oğulları Əliağa Şıxlinski və Səmədbəy Mehmandarov haqqında söhbət açır. İlk gündən Şıxlinskinin batareyasında döyüşən Trofim Borisov onun qəhrəmanlığını, xarakter və xasiyyətini daha dəqiq işıqlandırmışdır.. “Səhər saat onda batareyanın baş zabiti kapitan Əliağa Şıxlinski kazarmaya gəldi. Onun iri, uzunsov sifətinə bir qədər sivri burnu daha ciddi görkəm verirdi. Sıx bığları qalın idi, başının tükləri qabaqdan azca seyrəlmişdi. Çatma qaşları bir qədər yuxarı dartılmışdı. Qonur gözlərində sevinc işığı vardı. Balaca ağ əllərinin ağ barmaqlarını arxasında tutmuşdu. Şıxlinski hamı ilə görüşəndən sonra orduya təzəcə çağırılmışların adlarını oxudu: - Antonov Valentin Pavloviç. - Mən, - deyə o, cavab verdi. - Sən azsavadlısan. Əsgər dolaşıq sözlərlə nəsə dedi, kapitan Morozovu çağırdı.. - Sənin də savadın yoxdur. Bu necə olur? Böyük şəhərdən gəlibsən, amma heç bir təhsilin yoxdur. Siz niyə oxumayıbsınız? Morozovun sifətinə yüngül qızartı çökdü. Şıxlinski sıranın önündən keçib, əlində yeni çağırılmışların siyahısı olsa da, gülümsəyə- gülümsəyə bir-bir onları familiyasını, adını, atasının adını çəkdi. - Ancaq biz gözləyir və fikirləşirdik ki, sibirlilər bizim inamımızı doğruldacaqlar... Pribaltika quberniyalarındakı və Mərkəzi Rusiyadakı savadsızlıq orada da hökm sürür. Yaxşı deyil, artilleriyaçı yaxşı biliyə malik olmalıdır. - Kapitan Şıxlinskinin sifətinə bir ciddilik çökdü. Gickahı tarıma çəkildi, ançaq gözlərində bayaqkı təbəssüm işartısı qalırdı. Təzə çağırılanlarla söhbət edə-edə onlara göstəriş verirdi: Başını düz tut, sağ çiynini əymə, - deyə kapitan Pudovkin” müraciət etdi. - Sən məhkəmə palatasında çoxmu işləyibsən? İki il? Bəs ona kimi harada işləyibsən? - Prikazçik işləmişəm. Ancaq mənim əsas işim balıqçılıqdır. - Sənin xəttin yaxşıdırmı? - Mirzəliyi istəmirəm, zati-aliləri... - Baxarıq. Bəs mirzəliyə kimi təyin edək? Özün görürsən, yazılarımızı yazmağa mirzə də lazımdır... Abramoviç Moisey İosifoviç! Sən usta-çilingərsən?.. 59 “Yaddaşa bax, yaddaş belə olar. Siyahını bircə dəfə oxuyan kimi hamının ad-familiyasını, atasının adını necə də dəqiq yadında saxladı, - deyə Pudovkin fikrə getdi”. Port-Arturdakı oktyabr döyüşlərində podpolkovnik Əliağa Şıxlinskinin qəhrəmanlığını əyani əks etdirən tarixi sənədlər də az deyil. 1905-ci ildə çap olunmuş “Yaponlarla müharibənin salnaməsi” almanaxının səksən birinci nömrəsinin min beş yüz yetmiş yeddinci səhifəsində bu barədə oxuyuruq: “Müqəddəs Georgi ordenli süvari dumasının təqdimatına əsasən əlahəzrət imperator 3/1X-1905-ci il tarixdə böyük mərhəmət göstərərək, Port-Arturun müdafiəsində şücaəti ilə fərqlənmiş, 1904-cü il oktyabrın 13-dən 17-dək üç nömrəli istehkamı və bu istehkamın digər qurğularını artilleriya ilə bacarıqlı müdafiə etmiş, dördüncü Şərqi Sibir atıcı artilleriya briqadasının podpolkovniki Əliağa Şıxlinskini dördüncü dərəcəli şəhid və müzəffər Georgi ordeni ilə təltif etmişdir. Podpolkovnik Əliağa Şıxlinski bu döyüşdə böyük şücaət göstərmiş, ixtiyarında olan yarımbatareyanın nişançıları həlak olduğundan çox vaxt topları şəxsən özü tuşlayaraq düşmən artilleriyasını dəfələrlə susmağa məcbur etmiş və adı çəkilən istehkamlara yaxınlaşmağa can atan yapon piyadalarını geri oturtmuşdur...”. General-leytenant Əliağa Şıxlinskinin birinci dünya müharibəsindəki hərbi fəaliyyəti Aleksandr Stepanovun iki hissəli “Zvonaryovlar ailəsi” romanında daha geniş işıqlandırılıb. Hələ nə rus, nə də Azərbaycan ədəbiyyatında həmyerlimizin obrazı bu əsərdəki qədər dolğun və hərtərəfli verilməyib. Bu irihəcmli romanda general Əliağa Şıxlinski mərd bir sərkərdə kimi oxucuya təqdim olunur. O, Port-Arturdakı silahdaşları ilə indi də almanlara qarşı vuruşur. “... Bu yaxınlarda general Əliağa Şıxlinski burada olmuşdu. Siz onu Port-Arturdan tanımalısınız. İndi o, böyük knyaz Sergey Mixayloviçin sərəncamındadır. - Şıxlinski yaxşı yadımdadır. Orada kapitan idi. Ayaqlarından ağır yaralanmışdı, odur ki, yaponlar onu Rusiyaya buraxmışdılar. Generallığında rast gəlməmişəm. Bu müddətdə dəyişib- dəyişmədiyini deyə bilmərəm. - Boreyko cavab verdi. Koçarovski rişxəndlə: - Sizcə belə çıxır ki, o da başqa generallar kimi ağıl sarıdan geriləyib? - dedi. - Zati-aliləri, rəyindən daşındırmağa curət etmərəm. - Əhsən Şıxlinskiyə, əzmkar, başbilən adamdır, həm də böyük diplomat, knyaz kimi adamla dil tapa bilib. Hə, Şıxlinski deyirdi ki, Ali komandanın qərargahı nəzdində komandanlığın gücləndirmə vasitəsi olacaq ağır artilleriya yaratmaq istəyirlər. Boreyko: - Yəni almanların qırx santimetrlik dəmiryol platformalarında gəzdirilən topları kimi? Belələrini Novogeorkiyevsk ətrafında uzaqdan-uzağa görmüşdüm. Özü də ən yaxşı istehkamlarımızı necə alt-üst elədiklərinin şahidi olmuşdum, - dedi. - Yox, elə deyil! Qərb cəbhəsində bizim müttəfiqciyəzlər olmazınca güclü toplar tətbiq etmişlər, on iki düyünlü qaubitsa da, uzaqvuran toplar da. Bizlərdə də nəhəng toplardan ibarət bir sıra divizionlar yaradılır... ... Əliağa Şıxlinskidən bu barədə eşidən kimi, sizin batareyanız yadıma düşdü... ... Bir neçə gündən sonra batareya şose yolu ilə irəliləyərkən Koçarovski ilə rastlaşdı. Generalı iki zabit də müşayiət edirdi. Boreyko əvvəl onları tanıya bilmədi. Kapitan “farağat” əmri verib atını Koçarovskiyə sarı sürdü. General yanındakı atlıya işarə etdi və Boreyko Əliağa Şıxlinskini tanıdı. - Əliağa! - Sevincindən qışqıran Boreyko tez də özünu ələ alıb əlavə etdi. - Zati-aliləri! - Köhnə dostlar üçün mən həmişəki kimi Əliağayam. Xahiş edirəm, elə belə də deyəsiniz. Batareya gecələmək üçün düşərgə salanda, hər iki general yenə də Boreykoya baş çəkdilər. Boreyko Novokeorgiyevsk hadisələrini ətraflı danışdı. Şıxlinski qulaq kəsilib bloknotunda nə isə yazırdı. - Bütün danışdıqlarınız olduqca ibrətamizdir. Komandanlığa da beləcə çatdıracağam, - deyə Şıxlinski öz mülahizələrinə yekun vurdu...”. * * * 60 General Əliağa Şıxlinskidən danışanda Heydər Hüseynovun xidmətlərini unutmaq haqsızlıq olardı. “Xatirələrim”in yazılmasında ən müstəsna rolu olan ilkin şəxs Azərbaycan Elmlər Akademiysının akademiki Heydər Hüseynovdur. Qocaman generalı yaxından tanıyan Heydər Hüseynov ona köməkçi verib “Xatirələrim”i yazdırmaqla kifayətlənməmişdir. Heydər Hüseynov general Şıxlinskinin ölümündən sonra da onun xidmətlərini unutmamış, xatirəsini əziz saxlamışdır. O, respublika mərkəzi mətbuatında həm rus, həm də Azərbaycan dilində silsilə məqalələr dərc etdirib. Heydər Hüseynov “Xəbərlər” məcmuəsinin səkkizinci nömrəsində (1945) fəxrlə yazırdı: “Əliağa Şıxlinski dünyada şöhrət qazanmış rus topçuluq elmi sahəsindəki kəşflərlə tanış olmaqla yanaşı, dil və ədəbiyyat məsələləri ilə də yaxından məşğul olurdu. O, Azərbaycan dilini təkmil bilirdi. İslah, ifadə quruluşu, yeni söz yaradıcılığı ilə ciddi məşğul olmuşdur”. Klassik ədəbiyyatımızı gözəl bilən Şıxlinski, həm də sovet ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Səməd Vurğunun, Osman Sarıvəllinin şerlərini rus dilinə tərcümə etmişdir. Səməd Vurğunun “Böyük ədib”, “Sədaqət”, Osman Sarıvəllinin Cəfər Cabbarlının ölümünə həsr etdiyi “Yaşar” şerinin tərcüməsi hələ də arxivində qalır. “Zabitin yaddaşı” dəftərindəki qeydlərdən aydın olur ki, görkəmli dramaturqumuz Cəfər Cabbarlının ölümü onu hədsiz dərəcədə kədərləndirib, onun yaradıcılığına generalın xüsusi məhəbbəti olub. General Əliağa Şıxlinski təkğə tərcümə sahəsində deyil, bədii yaradıcılıqla da müntəzəm məşğul olmuşdur. Bu təvazökar insan onları heç vaxt dərc etdirməmişdir. Vətəndən uzaqlarda xidmətdə olan general doğma ana dilini unutmamışdır. Onun ümumi dəftər həcmində olan şer və tərcümələrinin əlyazması Azərbaycan Tarixi Muzeyindəki şəxsi qovluğunda və Azərbaycan Elmlər Akademiyasının əlyazmaları fondunda saxlanılır. Onun həyat və məslək yoldaşı, ilk azərbaycanlı hərbi şəfqət bacısı Nigar xanıma yazdığı “Ey sevdiyim, ey dilrüba”, məşhur rus alimi, Port-Artur qalasının qəhrəmanı vitse-admiral Stepan Osipoviç Makarovun ölümünə və qalanın yapon samuraylarına təslim olunmasına dair şerləri vardır. 1909- cu il oktyabrın iyirmi yeddisində əmisi qızı Nigar xanımla ailə həyatı quran Əliağa Şıxlinski sonralar yazırdı: “Bu dəyişiklik mənim həyatımı işıqlı bir yola, parlaq bir səadətə yönəltdi. Bir yerdə keçirmiş olduğumuz iyirmi iki illik həyatın aydın səmasında bir bulud ləkəsi belə görünmədi. Fitrətən istedadlı olan, yaxşı təhsil görmüş, mülayim xasiyyətli Nigar xanım ailə səadəti üçün yaradılmış bir qadın idi. Mən bu səadətə tam mənası ilə nail oldum. Lakin 1931-ci il avqustun on beşində Nigar xanımın ölümü mənim üçün ən ağır bir zərbə oldu. Mənim hər şeyim: həm səadətim, həm də səhhətim onunla getdi”. Sonsuz bir məhəbbətlə sevdiyi Nigarını o ilhamla tərənnüm edirdi: Ey sevdiyim, ey dilrüba, Səbrim, qərarımsan mənim. Səd mərhəba, səd mərhəba, Nə türfə yarımsan mənim. Görən səni ey nazənin, Deyər: pəh-pəh, səd afərin! Dünyada mislin yox yəqin, Əcəb dildarımsan mənim! Gözəl zahirdə surətin, Gözəl batin, təbiətin. Gözəl hər işdə qeyrətin, Namusum, arımsan mənim. Mənim baharda bülbülüm, Mənim qızılca sünbülüm. 61 Gülşənlərdə zərif gülüm, Bağlarda barımsan mənim. Klassik şairimiz Molla Vəli Vidadinin nəvəsi olan general-leytenant Əliağa Şıxlinski hər iki - rus və Azərbaycan dillərində şer yazmaq, tərcümə etmək qabiliyyətinə malik olub. Görkəmli dövlət və partiya xadimi, yazıçı, publisist Nəriman Nərimanov gənc Sovet Azərbaycanının ordu hissələrini yaratmaq üçün iki məşhur generaldan - Əliağa Şıxlinski və Səmədbəy Mehmandarovdan istifadə etmək məqsədilə V.İ.Leninə 1920-ci il avqustun birində göndərdiyi məktubunda yazırdı: “Əziz Vladimir İliç! Gəncə üsyanı zamanı köhnə Azərbaycan ordusunun butün zabitləri həbsə alınmışdı. Bu məktubu Sizə təqdim edən məşhur general - Mehmandarov və Şıxlinski də onların içərisində idi. Diqqətli yoxlama nəticəsində məlum oldu ki, generalların üsyanla əlaqəsi olmamışdır. Lakin mövqeyimiz sakitləşənə qədər və ümumi işimizə kömək məqsədilə biz hər halda bu qərara gəldik ki, onları qərargahda işləmək üçün Sizin sərəncamınıza göndərək, çünki onlar hərbi mütəxəssislər olmaq etibarı ilə əvəzsizdirlər. Onlardan biri Şıxlinski Nikolay ordusunda “artilleriyanın allahı” sayılırdı. Polşa cəbhəsi qurtarana qədər qoy onlar Moskvada işləsinlər, sonra sizdən xahiş edəcəyəm ki, bizim əsgəri hissələrimizi təşkil etmək üçün onları buraya göndərəsiniz. Bu müddətdə onların qayğısına qalmaq lazımdır. Kommunist salamı ilə N.Nərimanov. General, ömrünün son illərini Bakıda, Cəfər Cabbarlı küçəsindəki on dörd nömrəli evin iyirminci mənzilində yaşayıb. Həyat yoldaşı Nigar xanımın ölümündən sonra tənha yaşayan Şıxlinski xeyirxah və yaxşı adamlarla əhatə olunmuşdu. Azərbaycan Dövlət Tarix muzeyinin arxivində Əliağa Şıxlinskinin yazdığı “Vəsiyyətnamə”, üstündə isə belə bir qeyd var: mən öləndən sonra açmalı. Məktubda general, doktor Bahadır Qayıbovu, onun həyat yoldaşını böyük hörmət və ehtiramla xatırlayır. Hər ikisinə Nigar xanımın ölümündən sonra ona göstərdikləri qayğı üçün intəhasız minnətdarlığını bildirir. Akademik Heydər Hüseynov 1945-ci il aprelin iyirmisində Bahadır bəy Qayıbova tibbi-ictimai fəaliyyətinin qırx illiyi münasibətilə göndərdiyi təbrik məktubunda yazır. “Lakin mən burada Sizin Vətən və elm qarşısındakı daha böyük xidmətinizi qeyd etmək istəyirəm. Siz və Sizin həyat yoldaşınız məşhur hərbi xadim və alim, köhnə ordunun generalı Azərbaycan xalqının sadiq oqlu Əliağa Şıxlinskinin həyatının son illərini qayğı və diqqətlə əhatə etmiş və bəzəmisiniz.” Bahadır bəy Qayıbovun otuz sentyabr 1946-cı il tarixli məktubu: Hörmətli Heydər Nəcəfoğlu! Əlbəttə, Sizin unudulmaz Əliağa və Nigar bacı haqqındakı yazınız həmişə çox uğurlu alınır. Bəli, onları unutmaq olmaz: onların hər ikisi öz Vətənini və xalqını səmimi qəlbdən sevirdilər. Onlar yalnız təhsil aldığı rus dilini deyil, öz doğma ana dilini də əla bilirdilər. Heç vaxt unutmaram ki, onların hər ikisinə şəxsən ana dilində təhsil verən, həmçinin Tiflisdə, Qoridə - Müəllimlər seminariyasında yüzlərlə azərbaycanlı uşağını oxudan rəhmətlik atam səbəbkardır. Rəhmətlik Nigar bacı atamdan daha çox şey əxz etmişdir: o yetkinliyində, nəinki İran klassikləri Sədi, Firdovsi, Hafiz, Cami və başqalarını oxumuş, həmçinin bütün Azərbaycan şairlərini - Xaqani, Nizami, Füzuli, Vaqif və başqalarını mütaliə etmiş, ərəb dilini öyrənmiş və ərəb ədəbiyyatı ilə də tanış idi. Heyf ki, Siz onunla tanış deyildiniz - o, həqiqətən rus dili bir yana, bizim və fars ədəbiyyatının bilicisi idi. Sizin dostunuz Bahadır bəy Qayıbov”. 62 General-leytenant Əliağa Şıxlinskinin adı el qəhrəmanları Babək, Cavanşir, Koroğlu və Həzi Aslanovla yanaşı çəkilir. Haqqında çoxlu şer, poema və nəsr əsərləri yazılmışdır. Bunların arasında Sabir İbrahimovun “General Əliağa Şıxlinski” monoqrafiyası xüsusilə qiymətlidir. Şair Telman Tovuzlunun bu qanadlı misralarını el aşıqları telli saz havasında oxuyur: Rus topunun “allahı”dı, Şıxlinski Əliağa. Harda adı çəkilirsə, Ürəyimiz dönür dağa. Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|