Generallari

İLK SƏMA ŞAHİNİMİZ 
 
Qazaxdakı  məşhur və qocaman qovaq ağacından yüz-yüz əlli metr aralıda bir təyyarə 
heykəli var. Bu dəmir qartalın şahin qanadları ucsuz-bucaqsız səmaya açılıb. 
Heykəlin yanından dəfələrlə ötüb keçmişəm. Ötən yaz maraq məni postament üzərindəki 
yazını oxumağa məcbur etdi: “Böyük Vətən müharibəsində həlak olanların xatirəsinə”. Düzü nə 
qədər fikirləşdimsə bu rayondan Böyük Vətən müharibəsi illərində elə bir qeyri-adi şücaət 
göstərib həlak olan təyyarəçi adını xatırlaya bilmədim. 
Rayon partiya komitəsində heykəlin niyə  məhz təyyarəçilərin xatirəsinə ucaldıldığını 
soruşduqda dedilər: 
- Düzdür, 1941- 45-ci illərdə igidliklə vuruşan Sovet İttifaqı  Qəhrəmanı Müseyib 
Allahverdiyev, topçu Əmrah Əhmədov, Şöhrət ordenli Şəmsi Hacıyev, Həsən Həsənov, Müseyib 
Dilbazi başqalarının qəhrəmanlığı elimizə-obamıza  şan-şöhrət gətirib. Lakin onların heç biri 
təyyarəçi olmayıb. Bu təyyarə abidəsi Birinci dünya müharibəsinin iştirakçısı, ilk azərbaycanlı 
təyyarəçi, həmyerlimiz Fərrux Qayıbovun xatirəsinə ucaldılıb. Hətta Bakıdan heykəl-təyyarə ilə 
birgə Fərrux Qayıbovun adına olan lövhə də gətirilmişdi. 
Dünyaya gələn hər körpə bir nəslin artımı, davamıdı. Həm də ata-ananın sonsuz sevinci 
və fərəhidir. 
Fərrux da Məmmədkərim kişinin ailəsinə ilk oğul sevinci gətirdi. Bu şad xəbəri eşidən 
Qayıbovlar nəslinin ağsaqqalı Mirzə Hüseyn uşağa böyük bir arzuyla Fərrux (ərəbcə mübarək, 
uğurlu deməkdir) adı qoydu. Uzaqgörənliklə verilən bu ad sahibi təkcə bir ailə üçün yox, bütün 
Azərbaycan xalqı üçün uğurlu oldu. 
Mənə, Azərbaycan Dövlət Tarixi Muzeyində yeni tarix dövrünün şöbə müdiri, tarix 
elmləri namizədi Nərmin xanım Tahirzadəyə müraciət etməyi məsləhət gördülər. 
Nərmin xanım məni “İnqilab zalı”ndakı bir guşə ilə tanış etdi. Guşədə Birinci dünya 
müharibəsində  iştirak etmiş  cəsur oğullarımızdan rus artilleriyasının “allahı”, general-leytenant 
Əliağa Şıxlinskinin, Səməd bəy Mehmandarovun, XX əsrin əvvəllərində rus ordusunda xidmət 
edən, topoqraf general İbrahim ağa Paşa ağa oğlu Vəkilovun və ilk təyyarəçi Fərrux Qayıbovun 
fotoşəkilləri, şəxsi əşyaları saxlanılır. 
General Vəkilovun portretinə diqqətlə baxdığımı görən Nərmin xanım dedi:  
  
- Xalq şairi Səməd Vurğuna oxşadırsınızmı, qohumudur, atasının əmisi oğludur. 
Əsrin  əvvəllərində Peterburq hərbi topoqrafiya məktəbində  İbrahim ağa Vəkilov bir 
topoqraf kimi çox məşhur olub. O, Qafqazın, Krımın topoqrafik coğrafi xəritəsini tərtib edib. 
1885-ci ildə rus-İran ölkələrinin Xəzər dənizindən  Əfqanıstana qədər olan sərhədini 
dəqiqləşdirən komissiyadakı  fəaliyyətinə görə general-mayor Vəkilov  İran hökumətinin  ən 
yüksək mükafatlarından birilə - “Şire-Xorşid” ordenilə təltif olunub. 
1920-ci ildə Azərbaycanın ilk coğrafi xəritəsinin müəllifi və respublikamızda topoqrafiya 
məktəbinin yaradıcısı da general-mayor İbrahim ağa Vəkilov olmuşdur. 
- İndi gəlin yenidən üçüncü mərtəbəyə qayıdaq. Fərruxun elmi arxivdə saxlanılan şəxsi işi 
ilə sizi tanış edim. 
Biz yenidən Nərmin xanımla üçüncü mərtəbəyə qayıdırıq. 
Ömrünün iyirmi ildən çoxunu doğma xalqının tarixini öyrənməklə məşğul olan bu ağsaçlı 
qadın saysız-hesabsız qovluqların arasından 31 nömrəli işi asanlıqla tapıb mənə verir. 
Mavi cildli qovluğu açıram. Burda illərin saralıb-soldurduğu on bir ədəd  şəklə  və 
təyyarəçinin qəhrəmanlığından bəhs olunan bir vərəq kağıza rast gəlirəm. 
                                                                                                                                                             
ildə Şuşada anadan olub. Port-Artur döyüşlərindən sağ-salamat qayıdan əmim 1908-ci ildən 1914-cü ilə qədər Bakı 
şəhərinda hərbi komendant işləyib, rütbəsi mayor idi. Birinci dünya müharibəsi illərində Avstriya və Rumıniya 
cəbhələrində iştirak edib, 1916-cı ildə isə Qərb cəbhəsində vuruşan Zülfüqar əmim qəfil top partlayışından həlak 
olub. 
 
  
 

---

 
117
Qərb cəbhəsinin aviasiya general-mayoru Şidlovskinin, hərbi təyyarəçi  ştabs-kapitan 
Sabelnikovun və baş zabit, kapitan Lazarevin imzası ilə  təsdiq olunmuş,  əski rus əlifbası ilə 
yazılı iri bir vərəqdə iyirmi üç yaşında qəhrəmanlıqla həlak olan təyyarəçinin göstərdiyi 
hünərdən danışılır. 
... On altıncı hava gəmisinin artilleriya zabiti poruçik Qayıbov Qərb cəbhəsi qərargahının 
tapşırığı ilə 1916-cı il sentyabrın 12-də Borunıya hücum etmiş, intendant və artilleriya 
anbarlarını, aerodromu, 89-cu alman ehtiyat diviziyasını bombardman etmişdir. 
Qayıbova düşməni havadan bomba və pulemyot atəşinə tutmaq, həm də düşmən 
mövqeyinin  şəklini çəkmək kimi mühüm hərbi tapşırıq verilmişdi. O, elə ilk uçuşunda strateji 
cəhətdən çox vacib olan Neman üzərindəki nəhəng körpünü partladıb, alman qoşunlarının və 
döyüş sursatlarının daşınmasının qarşısını almışdır. 
Zenit batareyalarının atəşinə baxmayaraq Qayıbov böyük cəsarətlə Borunıda rəqibin 
nəzərdə tutulmuş anbar və qərargahını dağıdıb külə döndərmişdir. 
Vilen istiqamətindəki bombardman vaxtı onun təyyarəsinə eyni zamanda dörd düşmən 
qırıcı  təyyarəsi hücum etmişdir. Bunların ikisi “Albatros”, ikisi isə “Fokker” tipli idi. Qeyri-
bərabər döyüş zamanı igid şahin düşmənin üç qırıcı  təyyarəsini vurmuş, özü isə aldığı ciddi 
zədədən təyyarəsi ilə bərabər yerə düşərək həlak olmuşdur. 
Səhərisi gün düşmən təyyarəçilərinin atdığı kağızlarda yazılırdı ki, qəhrəmancasına 
vuruşaraq, həlak olduğu üçün poruçik Qayıbovu hətta almanlar özləri  əsgəri qaydada dəfn 
etdilər. 
Ölümlə nəticələnən misilsiz qəhrəmanlığına görə, poruçik Qayıbov ikinci dəfə dördüncü 
dərəcəli müqəddəs Georgi ordenilə təltif olunub. 
Vaxtsız ölüm Fərruxun qısa ömrünə  əbədiyyət gətirdi. Adı xalqının tarix kitabına zərli 
hərflərlə yazıldı. Bu cəsur şahin haqqında “Azərbaycan tarixi” kitabının ikinci cildində ürəkaçan 
sətirlər var: “Birinci dünya müharibəsi illərində ilk azərbaycanlı hərbi təyyarəçi poruçik Fərrux 
Qayıbov da müqəddəs Georgi ordenilə  təltif olunmuşdu. On altı nömrəli “İlya Muromets” 
təyyarəsində uçan Fərrux Qayıbov düşmən istehkamlarını dağıdır, hava döyüşlərində alman 
təyyarələrini pulemyot atəşinə tutur, havadan düşmən mövqelərinin şəklini çəkirdi. 1916-cı ilin 
sentyabrında Qayıbov rus hava donanmasının Volnada olan hərbi məntəqələrə hücumunda 
iştirak etmişdi. Şəhər üzərində şiddətli hava döyüşü olmuşdu. On altı nömrəli “İlya Muromets” 
öz üzərinə  gələn dörd düşmən təyyarəsinin hücumunu bir saat müddətinə  dəf etmiş, onlardan 
üçünü vurmuş, nəhayət özü də yandırılmışdı. Ekipajla birlikdə  Fərrux Qayıbov da həlak 
olmuşdu”. 
Kür qırağında bir yaşılbaş sonanın ahından səmada durna qatarı pozuldu. Bu səs ucsuz-
bucaqsız Rusiya çöllərində bir qartal məzarını diksindirdi. Taleyin hökmünə bax, Kür sahilində 
böyüyən bir gənc Neman uğrunda vuruşaraq iyirmi üç yaşında əbədiyyətə qovuşdu. 
Şəkillərə baxıram: mavi gözlü, qalın bığlı bir gənc təlim vaxtı, dostlarıyla istirahət 
zamanı deyib-gülür, komandirlə söhbət edir, döyüş dostları ilə təkərli top yanında... 
Şəkillərdən biri diqqətimi xüsusilə cəlb edir; geniş və səması tərtəmiz təyyarə meydanı, 
Fərrux hərbi libasda təyyarədən düşüb gülə-gülə dostlarına tərəf gəlir. Görünür, növbəti uçuşdan 
zəfərlə qayıdıb. 
Qovluqda yaşıl rəngli bir karton parçasına 6 balaca şəkil səliqəylə yapışdırılıb. Şəkillərin 
altında qara rənglə rus dilində yazılıb: “8 sentyabr 1916-cı ildə güclü döyüş zamanı 
qəhrəmanlıqla həlak oldular. Ekipajın heyəti aşağıdakılardan ibarətdi: komandir - poruçik Dmitri 
Dmitriyeviç Makşev, komandir köməkçisi, poruçik Mitrofon Aleks Raxmin, artilleriya zabiti 
poruçik Fərrux ağa Qayıbov və nəzarətçi poruçik Oleq Sergeyeviç Karpov”. 
Yaşıl kartonun o biri üzündəki şəkildə isə səliqəli bir otağın küncündə qoyulmuş stolun 
üstündə  şamlar yanır.  Şəklin aşağısındakı yazını zorla oxumaq olur. “Qrafinya Uspenskayanın 
evində mərdliklə həlak olmuş təyyarəçilərin yas mərasimi, 22 sentyabr 1916-cı il”. 
Qovluqdakı  sənəd və  şəkillərlə tanış olub qurtardıqdan sonra Nərmin xanıma belə bir 
sualla müraciət edirəm: 
- Bəlkə Fərruxun yaxın adamlarından birini tanıyasınız? 

---

 
118
- Bu  sənədləri bizə  Fərruxun gəncədə yaşayan mərhum bacısı Dilrüba təqdim etmişdi. 
İndi Qayıbovlar nəslindən Bakıda yaşayanı çoxdur. Siz isə birinci növbədə Zülfüqar müəllimi 
görməlisiniz. O,  bizim muzeyə Qayıbovlar haqqında çox qiymətli sənəd və şəkillər təqdim edib. 
Hələlik Zülfüqar Qayıbovun ünvanını tapa bilmədiyimdən arabir muzeyə baş  çəkirdim. 
Bəlkə muzey işçiləri mənim sorğumdan sonra Fərrux haqqında yeni bir sənəd tapıblar fikriylə bir 
gün yenə muzeyə getdim. Nərmin xanımı soruşdum. “Məzuniyyətdədir” - dedilər. Geri qayıtmaq 
istəyəndə: 
- Bir dəqiqə ayaq saxlayın, - deyə  işçilərdən biri məni çağırdı. - Səhv etmirəmsə siz 
təyyarəçi Fərrux Qayıbovla maraqlanırsınız, eləmi? 
- Bəli, - dedim. 
- Bir azca gözləyin, təyyarəçiyə məxsus yeni bir eksponat tapmışıq. 
Bir azdan Sara Cavanşirova ipək bir yaylıqla qayıdır. Üstündə Peterburqdakı Pavlova 
teatrının afişası olan bu zərif yaylığı illərin sınağı zərrəcə soldurmayıb. 
Yaylıqda 5 noyabr 1912-ci ildə verilmiş iyirmi birinci konsert-balın proqramı  əski rus 
əlifbası ilə  həkk olunub. Konsert-bal sözlərinin altında: “Kasıb azərbaycanlı - müsəlman 
tələbələrinin nəfinə” yazılıb. 
Konsert-balın proqramı üç şöbədən ibarətdir. Birinci və ikinci şöbələrdə rus, Avropa 
bəstəkarlarının  əsərləri, operalardan parçalar verilib. Uçüncü şöbədə isə Azərbaycan milli 
rəqslərindən “Uzundərə”, “Qaytağı”, və “Cəngi” rəqslərinin oynanıldığı göstərilir. 
Konsertin baş himayədarı  tələbə  İslambəy Hacıbəylinskidir. Məsul təşkilatçısı  Gəray 
Cabağıyevdir. 
Yaylıq bu günlərdə general-leytenant Əliağa  Şıxlinskinin  şəxsi  əşyalarının arasından 
tapılıb. 
Bu ipək yaylıq zərfə qoyulub üstündə belə yazılmışdı: “İlk tayyarəçi Fərrux Qayıbova 
məxsusdur”.