Generallari
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İNTİZARIN SONU
Payız girirdi. Artıq köç bayatıları eşidilirdi. Duman binələrin ətrafında cövlan eləyirdi. Tez-tez çiskin yağış yağır, qara buludlar aşağılara enir, buralardan çəkilmək istəmirdi. Bəylər nərmə-nazik xanımlarını arana köçürdüklərindən yurd yerləri qaralırdı. Sayadgilin sürüsü Atan dərəsini bulud kimi tutmuşdu. O üz bu üzə yayılan qoyunlar şirin yaylaq otunu acgözlüklə qırpırdı. Sayad sağ qılıncda çarıq tikirdi. Məhər isə zümzümə eləyə- eləyə sürünün arxasında keşik çəkirdi. Dərənin girəcəyindən zəif səs eşidildi. Sayad başını qaldırdı. Aran yolundan yedəkli bir atlı gəlirdi. Yaxınlaşan atlı sürüyə baxa-baxa əl eləyib qılında oturan Sayadı çağırdı. Hava duman olsa da Sayad onu səsindən tanıdı. Bu, Eminlərin nökəri çolaq İdris idi. Fikirləşdi ki, xeyir ola, ağam nə yaxşı buna iki at verib yaylağa göndərib. Yəqin kimisə vacib iş üçün arana aparacaq. Axı, dağda bəylərdən, ağalardan heç kəs qalmamışdı. 122 Sağmal qoyun artıq yola düşüb, bir neçə günə biz də qısırları otara-otara aşağılara endirəcəyik. Bəlkə, görücü yenə ağamızı qorxudub ki, dağlarda bərk çovğun gözlənilir. İdrisi xəbərə göndərib ki, uşaqlara deyinən sürünü tez aşağıya endirsinlər. Dərənin bu tayından o tayına enib atlıya çatana kimi Sayad bunları fikrində götür-qoy elədi. Amma ürəyinə nəsə şübhə düşmüşdü. İdrislə soyuq görüşüb: - Əyə, ölmüş, bu zaman nə yaxşı gəlibsən, xeyirdimi? İdris irişdi. Tay gözü ilə yekəxana-yekəxana sürüyə nəzər saldı. Ağasının tapşırığını xatırlayıb özünü daha ciddi tutdu. - Ağam səni ismarlayıb dedi ki, tez arana qayıtsın, vacib işim var onnan. Sayad zənlə onun üzünə baxdı. İdrisin at üstündəki görkəmi peyinlikdə oturan qarğanı xatırladırdı. Başqa vaxt olsaydı, deyərdi ki, ayə, get ağlına dua yazdır, ağa hara, mən hara, onun mənnən nə vacib işi ola bilər. Mənimki də sənin kimi nökərçilikdi, onu da eləyirəm. Bircə fərqi var ki, sən qapı nökərisən, mən çöl. Emin ağa ildə iki cüt çarığa, iki ildə bir dəst paltara, bir qarın çörəyə səni də işlədir, məni də. Mənim dabanlarımı çöldə köşə kəsir, yorğan-döşək əvəzinə bir həsirdə yatıram. Sayad heç vaxt özünü çoban saymırdı. Çoban da, deyirdi, nökər kimi bir şeydi. Fərqi odu ki, ağa qapısında yox, yataq qapısında nökərçiliyini başa vurur. İnişil Qıraq Kəsəmənli çoban Əfqanın, Məşədi qızı Gülnazın toyunda yanıqlı-yanıqlı oxuduğu bu sözlər Sayadın nə şad dəqiqələrində, nə də kədərli vaxtlarında dilindən düşmürdü. Bu necə əyyamdı, necə zamandı? Ürəklər qan ağlar, allah, amandı! İşləyən rəiyyət, kef çəkən xandı, Ağlayana bir inayət görünmür. Çoban Əfqan yazır dastan, a dostlar! Bax bu qəmdən, bax bu yasdan, a dostlar! Hardadı şir, bir də aslan, a dostlar?! Onda olan zor, şücaət görünmür. O gecə toydakı ağalar cilov gəmirmişdilər. Bu sözlərə görə çoban Əfqanı öldürmək istəyirdilər. Çomaqların şaqqıltısı eşidiləndən sonra ağaların dişi qamaşdı. Dinəni, əl-ayaq atanı olmadı. - Binəyə qayıdaqmı, yoxsa elə burdan gedək? - Kal səslə Sayad soruşdu. - Binəyə gedib vaxtı niyə itirirsən. Bir də binədə nə var. Hayıf olub bəylik paltarın orda qalıb? - İdris yersiz-yersiz elə irişdi ki, qarğıdalı dənəsinə bənzər saralmış eybəcər dişləri göründü. - Çağır, qoyunu Məhərə tapşır, elə burdan da geri qayıdaq. Ağam dedi, çatan kimi də qayıdın. Sayad əl eləyib Məhəri yanına çağırdı. Sürünü ona bərk-bərk tapşırdı. İdris çoxdan bozarmış çəp gözünü yumub seyrək dişlərini ağardaraq: - Məhər, mənə bir toğlu versənə, aparıb kənddə yeyəm. Məhər az qala gözünü örtən saçaqlı papağı başından götürüb: - Nə deyirsən, - dedi, - əyə? - Qağa, mamaoğlu-dayıoğlu döylükmü, neçə ildə bir dəfə - atüstü qonağınam, bir balaca quzu ver, aparım uşaqlarım... Məhərin aranda gündən, dağda borandan yanmış üzünə sərt, amansız bir ifadə çökdü. Hirslə papağı başına basdı. Çomağını qaldırıb dişlərini qıcadı: - Maman da ölsün, onun oğlu da, şuğul oğlu şuğul, quzu sənnən ötrü qarpız kələyi- zaddı? Yoxdu mənim quzum, yolun altından gəlibsən, üstündən də cəhənnəm ol, ket, Göyçə küçüyü, get kimə xəbərçilik eləyirsən, o da sənə quzu versin. Məhərin İdrisə acıqlanmağı təsadüfi deyildi. Üç il qabaq Məhərin qardaşı Mədədi də bu qarğıdalıdiş çağırıb aparmışdı ki, ağam səni arana ot biçininə çağırır. Mədəd o gedən oldu. Onu iki ay Gəncə qalasında saxlayıb, birbaşa Sibirə göndərdilər. Adını da qoydular ki, yaylaqda 123 qaçaq Cahangirə çörək verib. Bu obada hamı bilirdi ki, İdris kimi çağırdı, onun işi xeyirliyə olmaz. Emin ağanın üç-dörd qapı nökəri vardı. Belə vacib buyruqları ancaq İdris yerinə yetirərdi. Ağa özü deyirdi ki, başqa nökər-naib belə mühum işin öhdəsindən gələ bilməz, İdrisin ağa qulluğuna çağırdığı adam gedər-gəlməz olardı, ya da başına min oyun açılardı. Atlılar geri, arana tərpəndi. Məhər yerində quruyub qalmışdı. Acığı hələ soyumamışdı. Çomağını qaldırıb hirslə yerə çırpdı, öz-özünə: - Əlimə yaxşı girəvə düşmüşdü, - dedi, nahaq öldürmədim o qapı küçüyünü. Mədədin hayıfını gərək onda qoymayaydım. İt oğlunu görəndə qan beynimə sıçradı, Sayadnan öpüşüb ayrılmağı da unutdum. Yerində quruyub qalan Məhərin iri ala gözlərini yaş yandırdı. Mədəd yadından çıxmırdı. Onu da belə tələsik aparmışdılar. Şər vaxtı qoyun-quzu əmişdirməkdən gec qayıdan Məhər gəlib onu bir daha görmədi. Doluxsunmuş Məhərin sinəsinə elə bil qızmar dəmir basırdılar. Nəfəsi qarala-qarala: - Yaxşı yol, ay Sayad, yaxşı... - çomağı da, əli də havadan asılı qaldı. Sayad atın başını geri döndərib: - Məhər, ay Məhər, qoyunu Cavadnan otar, onun yaxşı yoldaşlığı var. Mustafagil onu yola vermir. Onu öz yanına gətir. - Yaxşı, yaxşı, arxayın ol... - Məhər qəhərləndi. Tüstü burulğanına düşmüş adam kimi səsi zorla çıxırdı. Əlindəki köşəliyi cibinə soxub, gözünün yaşını sildi. Bu kədərli mənzərəyə qoyunların bir parası duruxub mələşirdi. Məhərin ürəyinin başı daha da göynədi: - Hey, hey, - eləyib sürünün ağzını binəyə tərəf döndərdi. Ağlaya-ağlaya dağlara baxıb oxudu: Bürüyüb hər yeri bəylərin malı, Qazaxda qurulur cahi-cəlalı, Əfqan, yaman keçir ellərin halı, Düşüb yandığımız nar kiminkidi * * * Xanbulaqdan tərpənən atlılar bütün gecəni yol gəlib dan ağaranda Ağköynək kəndinin üstündəki Qaracalar yalına çatdılar. Emin ağa həmişəkindən də tez durmuşdu. Gözünə yuxu getmirdi. Üç gün idi aldığı xəbər onu fikirdən-fikrə salırdı. Əlindəki zərli təsbehi də əsəbi-əsəbi oynadırdı. Arvadı Cavahir xanım ağlamaqdan başağrısı tapmışdı. - Çoban-çoluq, nökər-naib mənim varımı yeyib yatacaq, hələ bir daldada atamın goruna da söyəcək. Yox, mən buna dözə bilmərəm, yetim-yesir üçün qazanmışam bu cah-calalı, gözümün ağı-qarası Cəlilim getsin qayıtmasın? - Kişi bunları fikirləşəndə dəli olurdu. “Bu köpəkoğlunun nemsəsi də farağat durmur. Dava eləməyə vaxt tapdı. Lap razıyam mənim adıma oğul kimi yazsınlar, ancaq davaya Sayad getsin”. Darvazanın arxasında at kişnədi. Emin ağa atın kişnərtisini tanıdı. Alapaçanın adəti idi, darvazaya çatanda iki-üç dəfə kəsik-kəsik kişnərdi. Böyük darvazanın balaca qapısı açıldı. İdris quyruq bulayan məhəllə iti kimi iki qatlanıb: - Ağam, sabahın xeyir, - qəddini düzəldib fəxrlə, - gətirmişəm. - dedi. Emin ağa qulaqlarına inanmadı. İdrisi göndərəndə elə bilirdi ki, Sayad gəlməyəcək. Eşitsə ki, ağası onu oğlunun əvəzində əsgər göndərir, ilim-ilim itib dağlara çəkiləcək. Ona görə nökərə dönə-dönə tapşırmışdı ki, Sayad səni döyüb öldürsə də onu niyə çağırdığımı deməzsən. Emin ağa sevincindən, şad xəbərin təsirindən qabağa yeridi. İdrislə üzbəüz dayandı. “Nökəri qarşılamağa gedirəm, mən lap başımı itirmişəm. Yox, qoy o mənim üstümə gəlsin, gədəni duyuq salaram. Köpək oğlu razı olmasa, it kimi gəbərdərəm”. İdris ağasını fikirli görüb yerində qurumuşdu. Emin ağa təsbehli əlini darvazaya doğru uzadıb: 124 - Darvazanı aç, qoy Alapaça içəri girsin, at tərlidimi? - Bəli, ağa, heç binələrə getmədim, sürünün yanından gətirdim. Dedim birdən binədəkilər öyrədib eləyər. - Davanın başlanmağını bilirmi? - Yox, ağa, o barədə yolda heç söhbət olmadı. Nə soruşdu, çoxusuna - bilmirəm - dedim. Məncə xəbəri yoxdu. Hardan bilsin, on-on beş gündü yaylağa gedib-gələn yoxdu. - Yaxşı, get Alapaçanı içəri burax, çox tərlidirsə, yəhərini alma, qayışını boşalt, atı yaxşı bağla, birdən gedib su-zad içər. Bir göz qırpımında darvaza açıldı. Emin ağa sağa dönüb qızılgüllüyün arasında yavaş- yavaş gəzişdi. Bir az gedib ürək döyüntüsü ilə geri qayıtdı. Gözaltı ona tərəf gələn ucaboy, enlikürək Sayada baxdı. Ürəyində: “Mənim var-dövlətimi yeyib gör nə boyda olub. Mənə nökər duranda arıq, cüllüt bir uşaq idi. İnsafdımı bu köpək oğlu dura-dura, mənim bircə Cəlilim qızıl güllə qabağına getsin. Dünyanı dağıdaram getməsə, nəslini yer üzündən qazıdıb turp əkdirərəm” - dedi. Amma onun ürəyində bir səksəkə, bir qorxu da vardı. “Birdən doğrudan getməz, hədə- qorxu lazım deyil, zırın biridi, tərslikdə nəsliynən məşhurdur. Birdən qabağımdan qayıdar, ilim- ilim itər, Salahlı qaçaq Cahangir kimi dağlara çəkilib qaçaqlıq eləyər. Çoban Əfqanın sözlərini oxuyan nökərdən nə desən gözləmək olar. Yox, bunun bircə yolu var, o da qılığına girməkdi. Pul nə qədər istəsə verəcəm, lap evimi satıb... Nə evimi? Əşşi onun dilini iki yüz-üç yüz manat da bağlayar. Tarix boyu nəsli bu qədər pul görməyib”. Sayad ədəb-ərkanla salam verdi. Emin ağa lap yaxına gəldi. Yalandan üz-gözü gülür, ona mehriban-mehriban baxırdı. - Xoş gəlibsən, oğul, - dedi, - Sayadla həyatında ilk dəfə əl verib görüşdü. Sayad nə gözünə inandı, nə də eşitdiyinə. Düz səkkiz il idi Emin ağanın çobanı idi. İlk dəfə idi ki, ağası ona “xoş gəlibsən, oğul” deyirdi. Sayad çaşıb qalmışdı, bilmirdi nə desin, necə cavab versin. Gecdən-gec: - Sağ olun, yaxşıyam, - dedi. Araya sükut çökdü. Bayaqdan öz-özünə asıb-kəsən ağa indi danışmağa söz tapmırdı. Dan üzünün bu sakitliyində ağanın təsbehi çaylaq daşı kimi şaqqıldayırdı. - Dağlarda yağarlıq başlayıbmı? Sürü necədi, salamatdımı? Ölüb-itəni yoxdu ki?.. - Yağış hələ azdı, sürü də sağ-salamatdı, Məhərə tapşırıb gəlmişəm. Ağa susdu. Nə qədər elədi əsas məsələnin üstünə gələ bilmədi. Ehtiyat elədi. Geri dönüb: - İdris, ay İdris, bu kişi çöldən gəlib, buna çay-çörək ver yesin. Aynabənddə oturun, mən də gəlirəm, - sonra üzünü Sayada tutub: - get, oğul, yoldan gəlibsən, bir qismət çörək kəs, dincini al, sənnən işim var, ürəyinə başqa şey gəlməsin, xeyirdi, - dedi. Sayad taxta pilləkənləri çıxdıqca fikirləşirdi ki, görəsən bu nə işdi ağa mənimlə belə mehriban danışır. Səkkiz ildə ilk dəfə məni evinə dəvət eləyir. Hələ çörək də yedizdirir. Görəsən, yazıq Mədədi də beləmi eləyiblər. Nəsə boynuma qoyacaqlar. Yox, rəhmətlik atam Zeynalabdin deyərdi ki, ağalar, bəylər rəiyyəti heç vaxt xeyirliyə çağırmazlar. Ağa nökəri çağırdısa, ya Bakıya nöyüdə, ya da Naxçıvana duza göndərəcək. Cavahir xanım istədi çay-çörəyi Sayada özü aparsın. Emin ağa onun üstünə elə qışqırdı ki, evdə lampa yansaydı bu zəhmdən sönərdi. - Qarıxmısan, ay arvad, istəyirsən gedənin biri ayağını qaldırıb başımıza qoysun? - Neyləyim, ay kişi, bircə Cəlilimin xatirinə, o gözümdən getsə, dünyam dağılar. Emin ağa Sayadın yanına xeyli sonra gəldi. Süfrəyə göz gəzdirib dilucu: - Niyə çörək yemirsən, utanırsan, nədi? - dedi. - Utanma, əməlli-başlı çörək ye. Sayad: - Sağ ol, ağa, allah artıq eləsin, ac döyüləm, özümnən yola çörək... - A gədə, İdris, it özünü öldürür, karsanmı, çıx gör kimdi, bəlkə qonaq-zad gəlir? Ağa qəsdən İdrisi rədd elədi ki, söhbəti eşitməsin. İdrisin onun evinin sirrini heç yerdə danışmadığına arxayın idi. Yenə də ehtiyat elədi. Oxumağa hazırlaşan müğənni kimi bir-iki dəfə öskürüb boğazını arıtladı. 125 - Oğul, - dedi, - bilirsən səni niyə çağırmışam? Sənin əsgərliyə verdiyin vergini hökumət qəbul eləmir. - Ağa başını yuxarı qaldırmırdı. Sözləri yalan olduğuna görə cəsarəti çatmırdı ki, Sayadın üzünə baxsın. Öz-özünə: - “Bu Zeynal uşağının görücülüyü var, birdən gözümdən oxuyar ki, yalan danışıram. Bu zalım uşağı özündən çıxdı, qabağında durmaq çətindi”. - Deyirlər, cavandı, qoçaqdı, gərək özü əsgər getsin. Bilirsən, məsələ belədi ki, hökumət ildə bizim Qazax mahalından bir cavanın vergisini almır, özünü əsgər aparır. Padşahın əmri belədi. Sayad ovcunun içi kimi bilirdi ki, ağası onu aldadır. Böyük padşahın qanunu vardı ki, əsgərliyə ancaq xan, bəy, ağa uşaqları çağrılmalıdır. Bunu ona çoban Əfqan başa salmışdı. Sayad ona inanırdı. Əfqan heç vaxt yalan danışmazdı. Sayad fikirləşirdi ki, gecə-gündüz yağışda, sızaqda qoyun otarmaqdansa, əsgər getmək yaxşıdı. Günü-güzəranı bir qara qəpiyə dəyməzdi. Yayda arxaclarda, qışda isə mal damında yatardı. Nə yorğan görərdi, nə də döşək tanıyardı. Ancaq qarşısında bir çıxılmaz yol vardı. - Ağa, özün bilirsən ki, bacı-qardaşlarımın hamısı körpədi. Onları mən saxlayıram. Bəs mən getsəm onların dolanacağı necə olar? - Oğul, Sayad, məgər mən ölmüşəm? Qoymaram onları korluq çəkməyə. Məni pristav çağırıb tapşırdı. - Emin ağa qoltuq cibindən bir xeyli pul çıxardıb Sayadın qabağına qoydu. - Bax, bu da pristavla mənim sənə bəxşeyişim. - Ağa yaxşı bilirdi ki, Sayad gedib pristavdan soruşmayacaq ki, mənim ailəmə pulu doğrudanmı, sən veribsən. Sayad heç pristavın qapısını tanımırdı. - İki-üç il uşaqlara bəsdi. Mən özüm də buradayam, qoymaram uşaqlar ac-yalavac qalsın. - Yaxşı, nə deyirəm, məsləhət bilirsinizsə gedərəm. Emin ağanın sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Elə bil üstündən ağır dəyirman daşı götürüldü. Ürəyində, - allah sənə şükür, bircə Cəlilim qızıl güllədən xilas oldu, - dedi. Sayadı yola salandan bir neçə gün sonra Emin ağanın evində böyük şadyanalıq vardı. Çiyni zər poqonlu, boynuyoğun, turpsifət pristav deyirdi: - Cənab Emin ağa, içirəm sənin o bir və pir balan Cəlil bəyin sağlığına, qoy həmişə qızıl güllələr Cəlil kimi mərdlərdən qorxub yan keçsin. - Sərxoş pristav yerində səndirlədi. Stəkandan daşan araq yerə damcılayırdı. - Qoy o güllələr çoban-çoluğa, gədə-güdəyə dəysin. Pristav ha, ha... eləyib bərkdən güldü. Emin ağanın qaşqabağı açılmır, dinib-danışmırdı. Özü də bilmirdi ona nə olub. Yuxusuz adamlar kimi tez-tez əsnəyir, nəzərləri bir nöqtədə ilişib qalırdı. Pristav gur səslə: - Cənablar, Kayzer Almaniyası sərhədlərimizdə dəhşətlər törədir. Sizin o bədbəxt çoban Sayad indi haradasa ölüb-itdi, əl-ayaq altında qaldı. Pristav elə danışırdı ki, sanki qalibiyyət qazanmış ordu komandanını alqışlayırdı. O, məclisdəki ağalara göz gəzdirdi. Heç kəs ona baxmırdı. Donquldana-donquldana oturdu. Canab pristavın əl-ayaqda ölüb-itmiş hesab elədiyi Sayad Zeynalabdin oğlu Birinci dünya müharibəsindən zəfərlə qayıtdı. O, cəbhədə göstərdiyi şücaətlərə görə müqəddəs Georgi ordeninin dörd dərəcəsilə təltif olunmuşdu. Bu yaxınlarda SSRİ Mərkəzi Dövlət hərbi arxivindən aldığımız bir sənəd bunu bir daha təsdiq edir: “Sizin sorğunuza cavab olaraq bildiririk ki, arxiv materiallarında tatar süvari polkunun yunkeri, praporşik - Sayad Zeynalovun xidmət dəftərcəsi saxlanılır. Sənəddə deyilir ki, o, 30 avqust 1886-cı ildə anadan olub. Yelizavetpol quberniyasındakı Qazax qəzasının vətəndaşıdır. 1914-cü ildə könüllü olaraq tatar süvari polkuna daxil olub. 1915-ci ildə uryadnik, 1917-ci ildə praporşik, sonra isə yunker rütbəsi alıb. 1914-cü il sentyabrın 20-dən Avstriya-Macarıstan və Almaniya döyüşlərinin iştirakçısı olub. Georgi ordeninin bütün dörd dərəcəsilə təltif edilib. Müqəddəs Georgi ordeni qədim rus ordenlərindəndir. Onun dörd dərəcəsi vardı. Birinci dərəcəli orden də yuksək hesab olunurdu. Ordenin devizi belə idi – “əla xidmət və cəsurluğa görə”. Odur ki, müqəddəs Georgi ordeninin bütün dərəcəsinə yalnız “fövqəladə dərəcədə fərqlənən, xüsusi rəşadət, mərdlik, əla əsgəri qəhrəmanlıq göstərən hərbi qulluqçular layiq görülürdülər”. 126 Sayad müharibədən qayıdanda yeni bir “cəbhədə” vuruşmalı oldu: Qarayazı meşəsində, Naltökən və Avey dağlarında gənc sovet hökumətini bəyənməyən, qınına çəkilmiş qaçaqlara, quldurlara qarşı. Qazax qırmızı partizan dəstəsində mətanətlə vuruşan, Gəncə qiyamının darmadağın edilməsində fəal iştirak edən Sayad Zeynalov Azərbaycan kəndlərində kolxoz yaradılmasında fəal iştirak edirdi. Birinci dünya müharibəsində göstərdiyi igidliyə görə müqəddəs Georgi ordeninin bütün dərəcəsinə layiq görülən yeganə azərbaycanlı Sayad Zeynalov sovet hakimiyyəti illərində Qazax milis şöbəsinin rəisi, el yardımı komitəsinin sədri və Gəncə milis idarəsinin rəisi kimi məsul vəzifələrdə çalışmışdır. Otuz yeddinin acı tufanı Sayad Zeynalabdinoğlunun da qapısını döydü. Günahı da o olub ki, niyə çar zabiti olmusan? O, 1942-ci ildə sürgündə həlak olub. İgid döyüşçünün həm də şairlik təbi varmış. Çox təssüf ki, onun bütöv bir şeri tapılmadı. Otuz yeddinin qara gecəsində gələn “üçlük” onun yazı-pozusunu da aparıb məhv etdi. Ağköynəkli ağsaqqalların yaddaşında Sayadın 1915-ci ildə Sarıqamışdan yazdığı şerindən bircə bənd yadigar qalıb: Sarıqamış altında olduq nəzərdə, Yuyürdük irəli, qalmadıq gerdə. Tatar polkunun adı söyləndi dildə, Qürbət elə düşdü yolum neyləyim. Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|