Genetik psixologiya Zoopsixologiya Tarixiy psixologiya

Tarixiy psixologiya
Psixologiya — „xulq-atvor va aqliy jarayonlarni ilmiy oʻrganish“ deb taʼriflanadi. Inson ongi va xulq-atvoriga falsafiy qiziqish Misr, Fors, Gretsiya, Xitoy va Hindistonning qadimgi sivilizatsiyalari davridan boshlangan.
Psixologiya eksperimental tadqiqot sohasi sifatida 1854-yilda Germaniyaning Leyptsig shahrida Gustav Fexner hissiy tajribalar haqida hukm chiqarish va ular ustida qanday tajriba oʻtkazish haqida birinchi nazariyani yaratgandan soʻng boshlangan. Bugungi kunda Signalni aniqlash nazariyasi sifatida eʼtirof etilgan Fexner nazariyasi qiyosiy mulohazaning statistik nazariyalari va uning gʻoyalari asosida minglab tajribalar rivojlanishini bashorat qildi. Keyinchalik, 1879-yilda Vilgelm Vundt Germaniyaning Leyptsig shahrida faqat psixologik tadqiqotlarga bagʻishlangan birinchi psixologik laboratoriyaga asos soldi. Vundt oʻzini psixolog deb atagan birinchi odam ham edi. Vundtning muhim kashfiyotchisi Ferdinand Uebervasser (1752-1812) edi, u 1783-yilda oʻzini empirik psixologiya va mantiq professori etib tayinladi va Germaniyaning Eski Myunster universitetida empirik psixologiya boʻyicha maʼruzalar oʻqidi[2]. Bu sohaga boshqa muhim hissa qoʻshganlar orasida Hermann Ebbinghaus (xotirani oʻrganish boʻyicha kashshof), Uilyam Jeyms (amerikalik pragmatizmning otasi) va Ivan Pavlov (klassik konditsionerlik bilan bogʻliq protseduralarni ishlab chiqqan).
Eksperimental psixologiyaning rivojlanishidan koʻp oʻtmay, amaliy psixologiyaning har xil turlari paydo boʻldi. G.Stenli Xoll 1880-yillarning boshlarida Germaniyadan AQSHga ilmiy pedagogikani olib keldi. Jon Dyuining 1890-yillardagi taʼlim nazariyasi yana bir misol edi. Shuningdek, 1890-yillarda Gyugo Myunsterberg psixologiyani sanoat, huquq va boshqa sohalarda qoʻllash haqida yozishni boshladi. Lightner Witmer 1890-yillarda birinchi psixologik klinikani yaratdi. Jeyms MakKin Kettell 1890-yillarda birinchi aqliy test dasturini yaratish uchun Frensis Galtonning antropometrik usullarini moslashtirdi. Shu bilan birga, Vena shahrida Zigmund Freyd ongni oʻrganish uchun psixoanaliz deb nomlangan mustaqil yondashuvni ishlab chiqdi.
XX-asr Edvard Titchenerning Vundt empirizmini tanqid qilganiga munosabat bildirgan. Bu B. F. Skinner tomonidan ommalashtirilgan Jon B.Uotson tomonidan bixeviorizmning shakllanishiga yordam berdi. Bixeviorizm ochiq xulq-atvorni oʻrganishga urgʻu berishni taklif qildi, chunki buni miqdoriy va oson oʻlchash mumkin. Dastlabki bixevioristlar "ong"ni oʻrganishni samarali ilmiy oʻrganish uchun juda noaniq deb hisoblashgan. Biroq, Skinner va uning hamkasblari fikrlashni yashirin xulq-atvor shakli sifatida oʻrganishdi, ularda ochiq (omma tomonidan kuzatilishi mumkin boʻlgan) xatti-harakatlar bilan bir xil printsiplarni qoʻllashlari mumkin edi.
XX-asrning soʻnggi oʻn yilliklarida inson ongini oʻrganishga fanlararo yondashuv boʻlgan kognitiv fanning yuksalishi kuzatildi. Kognitiv fan yana kognitiv psixologiya, tilshunoslik, informatika, falsafa, bixeviorizm va neyrobiologiya vositalaridan foydalangan holda "aql"ni tadqiqot mavzusi sifatida koʻrib chiqadi. Tadqiqotning ushbu shakli inson ongini keng tushunish mumkinligini va bunday tushunchani sunʼiy intellekt kabi boshqa tadqiqot sohalarida qoʻllash mumkinligini taklif qildi.
Psixologiyaning „kuchlar“ yoki „toʻlqinlar“ deb ataladigan kontseptual boʻlinmalari mavjud boʻlib, ular maktablari va tarixiy tendentsiyalariga asoslanadi. Ushbu atama psixologlar orasida 1930-yillardan boshlab terapevtik amaliyotda kuchayib borayotgan gumanizmni, Uotsonning bixeviorizmi va Freyd psixoanalizining deterministik tendentsiyalariga javoban „uchinchi kuch“ deb atalganini farqlash uchun ommalashgan[3]. Gumanistik psixologiyaning muhim tarafdorlari Karl Rojers, Avraam Maslou, Gordon Allport, Erich Fromm va Rollo Meydir. Ularning gumanistik kontseptsiyalari ekzistensial psixologiya, Viktor Franklning logoterapiyasi, pozitiv psixologiya (Martin Seligman yetakchi eksponentlardan biri), C. R. Kloningerning farovonlik va xarakter rivojlanishiga yondashuvi[4], shuningdek, transpersonal psixologiya bilan bogʻliq. Ma'naviyat, oʻz-oʻzidan oʻtish, oʻz-oʻzini anglash, oʻz-oʻzini amalga oshirish va eʼtiborlilik kabi tushunchalarni oʻzida mujassam etgan[5]. Kognitiv xulq-atvor psixoterapiyasida shunga oʻxshash atamalar ham kiritilgan boʻlib, ular tomonidan

• 
  „birinchi toʻlqin“ boshlangʻich xulq-atvor terapiyasi hisoblanadi;
  
• 
  „ikkinchi toʻlqin“, Albert Ellisning kognitiv toʻlqini;
  
• 
  „uchinchi toʻlqin“, qabul qilish va majburiyat terapiyasi bilan, insonning salbiy fikrlash sxemalariga qarshi turish oʻrniga qadriyatlarga, oʻz-oʻzini anglash usullariga, qabul qilish va psixologik moslashuvchanlikka intilishini taʼkidlaydi[6].
  
• 
  „Toʻrtinchi toʻlqin“ terapevt nuqtai nazariga bogʻliq boʻlgan heterojenligi va nazariy yoʻnalishi uchun baʼzi tadqiqotchilar tomonidan tanqid qilingan tarzda transpersonal tushunchalar va ijobiy gullashni oʻz ichiga olgan toʻlqin boʻladi.
  
• 
  „Beshinchi toʻlqin“ endi oldingi tushunchalarni birlashtiruvchi nazariyaga integratsiyalashga intilayotgan bir guruh tadqiqotchilar tomonidan taklif qilingan.