Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik
Yüklə 398,07 Kb.
|
|
O‘zgaruvchanlik
Irsiy bo‘lmagan (fenotipik modifikatsion paratipik) Irsiy (genotipik) Kombinativ Mutatsion 12 -§ . M odifikatsion o ‘zgaruvchanlik Modifikatsion o ‘zgaruvchanlikning tipik misoli sifatida o ‘q barg(strelolist) o ‘simligi barglarining shakli o ‘zgaruvchanligini misol qilib keltirish m um kin (12-rasm). Bitta o ‘simlik turida 12-r a s m. O‘q barg(strelolist)ning suv tagida va suv ustida belgilarining har xil shaklda bo‘lishi. 58
barglarning uch xil turi kuzatiladi (suv ostida, suv yuzasida, havo- da). Barglar shakli o ‘zgaruvchanligini yoritilganlikka bog‘liq. Ularning genotipi esa bir xildir. Organizmlar belgilarining rivojlanish sharoitlari yoki tashqi m uhit ta ’sirida o ‘zgarishi modifikatsion yoki fenotipik o ‘zgaruv- chanlik deyiladi. O ‘zgaruvchanlikning bu xilida faqat fenotipda o ‘zgarish kuzatiladi. G enotip o ‘zgarmaganligi uchun modifikatsion o ‘zgaruvchanlik nasldan naslga berilmaydi. Bitta genotipning tashqi m uhit sharoitiga qarab har xil fenotipni yuzaga chiqara olish chegarasi — reaksiya normasi deyiladi. M odifikatsion o ‘zgaruv- chanlikning evolutsion ahamiyati shundan iboratki, u organizm- larga o ‘z ontogenezida tashqi m uhit omillariga moslashish im koniyatini yaratadi. Reaksiya normasi keng b o ‘lgan organizmlar tabiiy tanlashda qulaylikka ega b o ‘ladi. Organizmlarning b o ‘yi, massasi, pigmentatsiyasi va shunga o ‘xshash ko‘plab belgilar m odi fikatsion o ‘zgaruvchanlikka moyildir. Modifikatsiyalarning kelib chiqishi organizmda biokimiyoviy va fermentativ reaksiyalarning u yoki bu tom onga o ‘zgarishiga bog‘liqdir. Modifikatsion o ‘zgaruvchanlikning o ‘ziga xos ko‘rinishi uzoq davom etuvchi modifikatsiyalardir. Bu modifikatsiyalar uni yuzaga chiqargan omillar ta ’siri tugagandan keyin ham bir necha avlod davomida kuzatilib, asta-sekin yo‘qoladi. Buning sababi sitoplaz m atik irsiyatga bog‘liq deb hisoblanadi. M odifikatsion o ‘zgaruvchanlikning bir k o ‘rinishi b o ‘lmish fenokopiyalar ham alohida ahamiyatga egadir. Fenokopiyalar — muhit omillari ta ’sirida kelib chiqadigan m a’lum genotipik o ‘zgaruv- chanlikka o ‘xshash m odifikatsiyalardir. M asalan, talidom id preparati chaqaloqning fekomeliya (qo‘llarning rivojlanmasligi) bilan tug‘ilishiga olib kelishi m um kin (13-rasm). Xuddi shunday o ‘zgarishni m u tan t allellar ham yuzaga chiqarishi m um kin. Fenokopiyalarning mavjudligi kasallikni aniqlashni qiyinlashtiradi. Modifikatsion o‘zgaruvchanlik tibbiyot fanida katta ahami- yatiga ega. H ar bir kasallik har xil shaxsda har xil kechishi mumkin (buning sababi reaksiya normasining har xilligidir). Bunday holat- lar vrachlik amaliyotida juda ko‘p uchraydi. Belgilarning o ‘zgaruvchanligini o ‘rganish usullarini ishlab chiqish bilan maxsus fan — biometriya shug‘ullanadi. Belgilarning sifat o ‘zgarishlarini aniqlash uchun u yoki bu belgilarni hisoblab, olingan natijaning shu guruhning um um iy soniga nisbatan qancha |