Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

teskari transkriptaza (revertaza)
fermenti yordamida iRNK komplementar bo‘lgan D N K zanjiri
sintezlanadi. Olingan D N K molekulasini
komplementar D N K (k —
DNK)
deyiladi. Olingan DNK molekulasi bakteriyada funksiya
bajaradi va kerakli oqsilni sintezlay oladi.
Fermentativ sintez yo‘li bilan insulin geni olinib, uni ichak
bakteriyasiga kiritildi va ichak bakteriyasi insulin sintezladi.
Genni olingandan yoki sintezlangandan keyin uni vektor moleku-
lalar bilan bog‘lanadi.
Buning uchun maxsus bakterial fermentlar —
restriksiyalovchi
endonukleazalardan
foydalaniladi. Bu fermentlar bakteriyalarning
tabiiy himoya sistemalari hisoblanadi. Bakteriyalarda restriktazalar
yoki DNK molekulalarni m a’lum joylardan qirqib, parchalab tash­
lash xususiyatiga ega. DNK qismlarini qayta ulaydigan ferment-
larni
ligazalar
deyiladi.
Shunday qilib restriktaza fermenti yordamida vektor molekula
DNKsini har xil joylardan qirqib, ligaza fermenti yordamida ke­
rakli gen bilan ulanib
rekombinant molekulalar
hosil qilinadi.
Vektor molekulalar retsipiyent hujayra ichiga kirib, uning
genomi bilan birlasha olish xususiyatiga ega bo‘lishi lozim.
Gen injeneriyasining uchinchi etapida
rekombinant moleku­
lalar retsipiyent hujayralarga kiritiladi.
Vektor molekulalar sifatida plazmidalar, faglar, viruslar,
transpozonlardan foydalaniladi.
Gen injeneriyasining to ‘rtinchi etapida
retsipiyent hujayralar
tanlanib ulardan amaliyotni kerakli oqsillar, gormonlar va biologik
faol moddalarni sintezlashda foydalaniladi.
Rekombinant molekulalarni retsipiyent hujayralarga kiritish
natijasida xavfli belgilarga ega organizmlarni keltirib chiqarish
mumkin. Masalan, AQSHda gen injeneriyasi laboratoriyalaridan
birida stafillokokkning genlarini ichak tayoqchasiga kiritilishi nati-
jasida ham ichak tayoqchasining, ham stafillokokkning xususiyat-
larini o ‘zida saqlovchi o‘ta xavfli duragay shtamm keltirib chi-
qarildi (ichak tayoqchasi inson ichagining normal mikroflorasi
tarkibiga kiradi). Bunday xavfli shtammlar dori preparatlarga chi­
damli bo‘lishi mumkin.
Buning oldini olish maqsadida, xavfli mikroorganizmlar gen
injeneriyasi yo‘li bilan yaratilib, tabiatda tarqalib ketmasligi oldini

---

---

153
olish maqsadida 1974-yilda AQSHda g‘alqaro kongressda ehtiyot

choralari ishlab chiqilgan va mikroorganizmlar seleksiyasi, gen
injeneriyasi bilan shug‘ullanuvchi davlatlar bu xalqaro kelishuvga
imzo chekkanlar.
Mustaqil tayyorlanish uchun savollar
1. Mikroorganizmlar seleksiyasining o‘ziga xosliklari
2. Mikroorganizmlar seleksiyasining asosiy usullari.
3. Gen injeneriyasining asosiy bosqichlarini aytib bering.
4. Gen injeneriyasi uchun zarur genlar qanday usullar bilan oli-
nadi?
5. Kimyoviy sintez yo‘li bilan qanday genlarni olish mumkin?
6. Fermentativ sintezning mohiyatini tushuntiring.
7. Vektor molekulalar nima?
8. Rekombinant molekulalar nima?
9. Mikroorganizmlar seleksiyasining xavfli muammolarini bilasiz-
mi?
35-§. Biotexnologiya, yutuqlari va istiqboli
Biotexnologiya — bu xalq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan mah-
sulotlarni mikroorganizmlar, o‘simliklar va hayvon hujayralari yor-
damida sanoat miqyosida olishdir.
Biotexnologiya so‘zi faqat XX asrning 70-yillarida paydo
b o ‘lishiga qaramasdan insonlar o ‘z amaliyotlarida — non yopishda,
vino, pivo va sut mahsulotlarini tayyorlashda qadim zamonlardan
beri foydalanib kelishgan. Ajdodlarimiz bu jarayonlar mohiyatini
tushunmasa ham yillar davomida bu texnologiyalarni tobora
takomillashtirib borishgan.
Biotexnologiya jarayonlarining biologik mohiyati XIX asrda-
gina fransuz olimi Lui Paster tadqiqotlari natijasida aniqlana bosh-
landi. XX asrning ikkinchi yarmida sitologiya, hujayra biologiyasi,
bioximiya, molekulyar biologiya va molekulyar genetika fanlarining
erishgan muvaffaqiyatlari biotexnologiyaning tez rivojlanishiga
turtki bo‘ldi.
Mikroorganizmlarning yuqori mahsulli shtammlarini selek-
siyalash biotexnologik jarayonlar samaradorligini oshirdi.
Biotexnologiyaning o‘ziga xosligi shundaki bu jarayonlarda
ilmiy-texnik protsess yutuqlari bilan bir qatorda tabiiy manbalar-
dan keng foydalaniladi.

---

---

154
Genetika

Biotexnologiya jarayonlari quyidagi bosqichlardan tashkil top­
gan: