Geo graf iya

edurtm uz
1:100 000 ..................Sonli masshtab
1 cm da 1 k m .......... Nomli masshtab
1000 m 0 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 9 km
I.....I 
I 
I 
I 
I 
I 
I 
I —I-----1
Chiziqli masshtab
22-rasm. 
Masshtab turlari.
23-rasm. 
Xaritadagi masofani
chiziqli masshtab
yordamida aniqlash.
Shunda masshtab 1:10000 b o ‘ladi. Har qanday globus va xaritada 
uning m asshtabi, y a ’ni m asofalar necha m arta qisqartirilgani yozib 
qo‘yiladi.
M asshtab uch xil k o ‘rin ish d a b o ‘ladi: so n li m a s s h ta b , n o m li 
m assh tab va chiziqli m assh tab (22-rasm).
Agar masshtab 1 santimetrda 100 metr deb yozilsa, 
nom li m asshtab
deb, 1:10000 deb yozilsa, 
so n li m asshtab
deb ataladi.
Chiziqli m asshtabdan foydalanish eng qulay. 
C hiziqli m asshtab
teng qism larga bo‘lingan to‘g ‘ri chiziq shaklida bo‘ladi.
Yarimsharlar tabiiy xaritasining sonli masshtabi 1:22000000. Bunda
1 cm da necha km borligini aniqlash uchun 5 ta nolni o‘chiram iz. 
Shunda nomli masshtab 1 cm da 220 kilom etr bo‘ladi.
Chiziqli m asshtabdan masofani aniqlashda foydalanish uchun sir- 
kulning ikki uchini xaritadagi oraliq masofa aniqlanishi lozim bo‘lgan 
nuqtalarga qo‘yib, so‘ng uni masshtabga ham qo‘yiladi. Shunda masofa 
aniq bo‘ladi (23-rasm).
Tayanch so‘z va tu sh u n chalar 
M asshtab 
Nomli m asshtab
Sonli m asshtab 
ch iziq li m asshtab
G
E
O
G
R
A
F
IK
XARITALAR

---

G
E
O
G
R
A
F
IK
XARITALAR
edurtm uz
1. Masshtab nima? Uning qanday turlari bor?
2. Sonli m asshtab qanday m asshtab, m isollar bilan tu- 
shuntirib bering.
3. Agar ikki shahar orasidagi 900 km li masofa xaritada
5 cm ga teng qilib tasvirlangan b o ‘lsa, shu xaritaning 
masshtabini aniqlang.
4. M asshtabi 1:11000000 b o ‘lgan xaritada Toshkent va 
Samarqand shaharlari orasidagi masofa 3 cm ga teng 
bo ‘lsa, shaharlar orasidagi haqiqiy masofani aniqlang.
5. 5-sinf o ‘quv atlasidagi «Yarimsharlar tabiiy xaritasi»ning 
m a s sh ta b in i k o ‘rib c h iq in g . B u x a rita n in g so n li 
masshtabini nomli masshtabga aylantiring. So‘ngra Tosh- 
kentdan ekvatorgacha b o ‘lgan eng yaqin masofaning 
necha km ekanini aniqlang.
9 - §. 
a m a l i y
m a s h g
‘
u l o t
u f q to m o n la ri v a u la rn i jo y d a an iq lash .
1. Agar siz yuzingiz bilan janubga qarab turgan b o ‘lsangiz, sharq, 
shimol, jan u b i-g ‘arb va shim oli-sharq y o ‘nalishlari sizning qaysi to- 
m oningizda ekanligini aniqlang.
2. K un y o ru g ‘ b o ‘lish ig a qaram asdan H asan o ‘rm onda, Z uhra 
esa c h o ‘lda adashib qoldi. H asan yuzini o ‘nglab turgan tom onda 
daraxtlarning shoxlari kam va siyrak edi. Zuhra qarab turgan tom onda 
esa Q uyosh endi botayotgan edi. O ‘quvchilar, H asan v a Z uhraga 
ufqning qaysi tom onlariga qarab turganliklarini aniqlashga yordam
bering. So‘ngra, ularning o ‘ng, chap va orqa tomonlarida ufqning qaysi 
y o ‘nalishlari turishini aniqlang.
A zim u tn i k om pas y o rd a m id a an iq lash .
1. Kompas ustiga gugurt cho‘pini qo ‘yganimizda uning bir uchi 90° 
azimutni k o ‘rsatsa, gugurtning ikkinchi uchi qanday azimut va ufqning 
qaysi y o ‘nalishini k o ‘rsatadi?
2. O ‘quvchi A nuqtadan B nuqtaga 360° li azimut b o ‘yicha 100 
m etr yurdi. U B nuqtadan D nuqtagacha 90° li azimut b o ‘yicha yana 
100 m etr yurdi. O ‘quvchi D nuqtadan 180° li azimut b o ‘yicha yana

---