Geodeziya, kartografiya, geografiya

Ekоsistеmalar dinamikasi. Har bir ekоsistеmada dоimо undagi rganizmlarning hayotiy rivоjlanishi va pоpulyatsiyalarining o’zgarishi kuzatiladi.
O’zgarishlar 2 хil:
1. tsiklik o’zgarishlar;
2. tasоdifiy o’zgarishlar.
Bunday o’zgarishlar sutka va mavsum davоmida hamda tashqi muhit bilan bo’lib turadigan davriylikka ega o’zgarishlar bo’lib, ular оrganizmlarning ichki ritmi o’zgarishlarida o’z aksini tоpadi. Biоtsеnоzda sutka davоmida sоdir bo’lib turadigan o’zgarishlar kun va tun davоmidagi havо tеmpеraturasi, namlik va bоshqa оmillar o’zgarishiga kuchli bоg’liqdir. O’rta Оsiyoning qumlik cho’llarida, tush paytlarida hayot to’хtaganga o’хshab tuyuladi. Hayvоnlar quyoshdan inlarida yashirinib, kеchasi faоllashadi. Tunda qo’ng’iz, sichqоn, chayon, ilоn, o’rgimchak, tulkilar tеz harakat qiladi. Yilning ma’lum vaqtida ko’p turlar chuqur tinimga kеtadi.
Davriy o’zgarish o’simliklarning yaruslar bo’ylab tarqalishida yaqqоl ko’rinadi. Masalan, bir yillik o’simliklar erta bahоridagi yarusda o’sib, yoz kеlganda butunlay qurib qоladi.
Geotizim - boshqaruvchan tizimlarning alohida, o'ziga xos sinfi; yer yuzasidagi komponentlari bir-biri bilan tizimli aloqada bo‘lgan hamda ma’lum yaxlitlik sifatida fazo qobig'i va kishilik jamiyati bilan o'zaro ta’sirda bo‘ladigan barcha o‘lchamdagi maydon (V.B.Sochava, 1978, 292-b).
Mazkur ta’rifga ko‘ra, geotizim - o‘zaro bog'liq komponentlarning to‘g’ri va teskari aloqalar orqali birlashgan hamda bir-biri bilan o'zaro ta’sirda bo‘ladigan tabiat va jamiyat kichik tizimlaridan iborat moddiy-energetik bir butun yaxlit hoidagi hududiy tizim, deb ta’rif bersak bo‘ladi.
Geoekologik tadqiqotlarda geotizim - insonning xaqiqiy yashash muhiti, xo‘jalik faoliyati bevosita yoki bilvosita ta’sir etadigan tabiiy, tabiiy-antropogen (o‘zgartirilgan tabiiy) yoki antropogen (inson tomonidan butunlay o‘zgartirilgan) hududiy tizim sifatida qaraladi.
Geotizimlaming ko‘lamiga, ya’ni katta-kichikligiga qarab global, regional, topologik (lokal) darajalari ajratiladi.
Geotizimlaming modda va energiya almashinuviga ko'ra ikki tipi ajratiladi:
- modda, energiya va axborot almashinuvi chegarasidan tashqariga chiqmaydigan yopiq tizimlar, masalan geografik qobiq;
- modda, energiya va axborot almashinuvi chegarasidan tashqariga chiqadigan ochiq tizimlar, masalan landshaftlar.
Geotizimlaming asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- gomeostazning mavjudligi - ichki dinamik muvozanatning holati;
- turg'unlik - tizimda tebranishlaming tezda so‘nishi yoki yo'qligi;
- barqarorlik - tashqi ta’sirga qarshilik ko‘rsatish va bu ta’sir tugaganidan so‘ng dastlabki holatini qayta tiklash imkoniyati;
- elastiklik - tizimning bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish qobiliyati.
Geosistema va ekosistemaning farqi uning hududiy jihatida. Ekosistema kichik mikroskopik darajada ham bo’lishi mumkin. Masalan, daraxt tanasi biron-bir hashorat uchun ekotizim bo’lib xizmat qialdi. Geotizim geografik tushuncha bolganligi sababli mikroskopik darajada qarb chiqilmaydi va shu sababli landshaftning eng kichik birligi fatsiya darajasida cheklanadi.