Germaniya tarixiy maktablarining o‘ziga xos xususiyatlari

Jan Sharl Leonard Simond de Sismondi (1773-1842) Shveystariyada tuG’’ilg’an, franstuz klassik siyosiy iqtisodini niҳoyasig’a etkazuvchi va ayni vaqtda mayda siyosiy iqtisodning’ asoschilaridan biridir. U mo’’tabar protestant pastor oilasida tuG’’ilib voyag’a etdi. protestantlar kolleg’iyasini bitirib chiqdi, Jeneva universitetida o’qidi. Siyosat bilan unchalik ko’p vaqt shuG’’ullang’ani yo’q, Franstiya ma’naviy va siyosiy fanlar akademiyasining’ a’zosi etib saylandi. S.Sismondi iqtisod va tarix fanlari soҳasida katta ishlarni amalg’a oshirib, boy ilmiy-adabiy meros qoldirdi. «Toskani qishloq xo’jalig’ining’ ko’rinishi» (1801 y.), «Savdo boylig’i yoki siyosiy iqtisod prinstiplari va ularning’ savdo qonunchilig’ida qo’llanilishi to’G’’risida» (1803 y.), «Italiya respublikalarining’ tarixi» (1807 y.), 1818 yilda esa «Edinburg’enstiklopediyasi» uchun «Siyosiy iqtisod» maqolasini tayyorladi, lekin «Siyosiy iqtisodning’ yang’i ibtidolari yoki boylikning’ aҳoli nufusig’a munosabatlari to’G’’risida» (1819 y.) kitobining’ nashr qilinishi uning’ shuҳratini yanada oshirdi. Keying’i yillarda «Siyosiy iqtisoddan etyudlar» (1837 y.) va fundamental tarixiy asarlar ҳisoblang’an «Franstuzlar tarixi» (31 tom), «Rim imperiyasi qulashining’ tarixi», «Italiya ozodlig’i tiklanishining’ tarixi» va boshqa asarlari nashr qilindi.
S.Sismondi G’’oyalarining’ shakllanishi, sanoat to’ntarishi davri bilan, shuning’dek mayda ishlab chiqaruvchilarning’ iqtisodiy kuchsizlanishi bilan boG’’liq bo’lib, bu esa o’z navbatida kapitalizmning’ feodalizm ustidan, yirik mashinalashg’an ishlab chiqarishning’ mayda ishlab chiqarish ustidan G’’alabasini ang’latar edi.
S.Sismondi ijodini o’rg’anish metodini ayrim ҳususiyatlarini klassik iqtisodiy maktab vakillari bilan teng’lishtirishimiz mumkin. Aynan o’zig’a xos uslubiyot iqtisodiyot fanig’a quyidag’i yang’iliklarni olib kirdi.
Birinchidan, Klassiklardan farq qilib, xukumatlar boylikni taqsimlash va tartibg’a solishni boshqarishni o’z qo’llarig’a olishlarig’a xayriҳoҳlik bildiradi. Unda aynan xukumat ishlab chiqarishni keng’aytirmasdan «uchinchi shaxslar» manfaatlarig’a mos yo’l ochib beradi.
Ikkinchidan, siyosiy iqtisodda ilmiy abstrakstiya usulini qabul qilmaslik. S.Sismondi, A.Smit izdoshlarini abstrakstiyag’a berilib insonlarni umuman unutg’anliklarini, natijada fan ularni izlanishlarida turli amaliyotlardan ajralib qoldi deb xulosa qiladi.
Uchinchidan, A.Smitning’ «iqtisodiy inson» doktrinasini inkor etish. S.Sismondi klassiklarning’ ҳar bir aloҳida oling’an inson manfaatlari umumiy manfaatlarini shakllanishig’a sababchi deg’an fikrg’a umuman qo’shilmaydi. Uning’ fikricha ҳar qaysi inson o’zining’ shaxsiy manfaatlarini o’zg’alar ҳisobig’a amalg’a oshirish bilan mavjud turli imkoniyatlarni ishg’a solar ekan, bu erda ҳar sanoatchining’ erishg’an yutuG’’i o’z navbatida o’zg’a sanoatchini xonavayron bo’lishig’a olib keladi.
To’rtinchidan, ilmiy texnika prog’resini jadallashuvi jamiyat ravnaqidag’i ob’ektiv zaruriyatlig’ini tan olmaslik. Quyidag’i uslubiy ҳolatni izoҳlab S.Sismondi shunday deydi: «g’archan mashinalar ixtirosi insonlar uchun katta qulaylik bulsada, ammo ular (mashinalar) yaratg’an foydani adolatsiz taqsimlanishi, kambaG’’allar uchun ofat keltiradi».
Beshinchidan, iqtisodiy taҳlilda funkstional usulni qo’llash maqsadg’a muvofiqlig’ini e’tirof etish. Bu ҳolat siyosiy iqtisodda tobora yang’i tus olayotg’an sabab va oqibatni tan olish demakdir
Oltinchidan, iqtisodiy taҳlilda iqtisodiy faktorlar bilan birg’a noiqtisodiy faktorlarning’ ҳam o’rin olishi. Din, tarbiya, vijdoniylik va boshqalar insonlarning’ bir maqsadg’a yakinlashtiriuvchi faktorlar deb belg’ilanadi.
S.Sismondi mayda ishlab chiqarish pozistiyalarida turib, kapitalizmni tanqid kilib, mayda tovar ishlab chiqarishg’a qaytishni orzu qildi.
Uning’ qarashlari rivojida ikki bosqich ko’zg’a tashlanadi. Avval boshda S.Sismondi A.Smit ta’limotining’, klassik siyosiy iqtisodning’ tarafdori bo’lib chiqdi. U o’zining’ dastlabki asarlaridan biri - «Savdo boylig’i to’G’’risida...» kitobida (1803 y.) sanoat to’ntarilishining’ ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va imkoniyatlarini yuksak baҳoladi. S.Sismondi Ang’liyag’a ikkinchi marta borib kelg’anidan keyin endi kapitalizmni, shuning’dek klassik maktabni qattiq tanqid qila boshladi.
«Siyosiy iqtisodning’ yang’i ibtidolari yoki boylikning’ aҳoli nufusig’a munosabatlari» (1819 y.) kitobi uning’ shuҳratini yanada oshirdi. S.Sismondi odamlar baxt va teng’likni ta’minlash uchun birlashdilar, deg’an fikrg’a asoslanadi. U mayda ishlab chiqarishni ko’klarg’a ko’tarib maqtaydi, meҳnatkashlarning’ manfaatlarini ҳimoya qilishg’a intiladi, ҳammag’a ҳamdardlik bildiradi, fabrikag’a oid qonunlarni tabriklaydi, bolalar meҳnatining’ ekspluatastiya qilinishini qoralaydi.
A.Smitning’ ta’limotida meҳnat qiymat va boylikning’ birdan-bir manbai deb taҳlil qiling’an edi. Zarur ish vaqti tushunchasi birinchi bor joriy etildi. S.Sismondi pul ichki qiymatg’a eg’a bo’lg’an meҳnat maҳsulotidir va shu sababli qiymatning’ umumiy mezoni tarzida namoyon bo’ladi, deg’an to’G’’ri xulosag’a keldi. Pulning’ qadrsizlanishi ortiqcha qoG’’oz pullar muomalag’a chiqarilishi xaddan oshib ketishining’ natijasi, deb talqin etiladi. Ammo u pulning’ vujudg’a kelishi jarayonini, uning’ vazifasini tadqiq etmaydi. S.Sismondi iste’mol qiymat o’rtasidag’i ziddiyatni ko’ra bilg’an bo’lsa ҳam, ammo uning’ moҳiyatini tushunmaydi. U qiymatdan chetg’a chiqishni qiymat qonunining’ buzilishi deb ҳisoblaydi.
S.Sismondining’ ta’biricha, ijtimoiy fan ikki qismdan: oliy siyosat va siyosiy iqtisoddan iborat, ag’ar siyosat davlat tartibining’ qanday vujudg’a kelishini o’rg’atsa, fuqarolarni diyonat va din ruxida tarbiyalasa, siyosiy iqtisod xo’jalikni qanday boshqarishni, ijtimoiy tartibni saqlashni xukumatg’a tavsiya qilishi kerak.
S.Sismondi uslubiyoti (metodolog’iyasi)g’a 1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni sub’ektiv-idealistik talqin etish; 2. Ilmiy abstrakstiya usulining’ yo’qlig’i; 3.Tarixdan tashqari yondashuv; 4. Ayirboshlash konstepstiyasi xosdir. Mayda burjua nazariyotchisi bo’lg’an S.Sismondi iqtisodiy qonunlarning’ ob’ektiv ҳarakterini tan olmadi. U kapitalistik iqtisodiyot notekis rivojlanishini ҳaqli ravishda ko’rsatg’an bo’lsa ҳam, bu narsa iqtisodiy qonunlar amal qilishining’ o’zig’a xos tarzda namoyon bo’lishi ekanlig’ini ko’ra bilmadi .

Shu bilan birg’a S.Sismondi kapitalizmning’ ilG’’or mazmunini, uning’ feodalizmdan ustunlig’ini tushunmadi. U kapitalizmni romantik tarzda G’’ayri ilmiy asosda tanqid qildi, kapitalistik tuzumning’ imkoniyatlarig’a mayda burjuaziya nuqtai nazaridan baҳo berdi. U kapitalizmni tartibg’a solish, mayda ҳunarmandlarning’ stex tuzumi tarzida orqag’a qaytish eҳtimoli bor, deg’anlarida ҳam mayda burjuacha romantizm namoyon bo’ldi. S.Sismondi revolyustiyag’a qarshi, u kapitalizmni isloҳ qilish, uni tiyib turish tarafdori.

Milliy daromad va kapital S.Sismondining’ iqtisodiy qarashlari tizimida etakchi muammodir. U o’zining’ «Siyosiy iqtisodning’ yang’i ibtidolari» asarining’ dastlabki uch bobini ayni shu muammog’a baG’’ishlaydi. A.Smitdan keyin S.Sismondi ҳam daromadlarning’ uch turini: foyda, renta va ish ҳaqini aloҳida ajratib ko’rsatadi, dastlabki ikki turni umumlashtirib, ustama qiymat tushunchasidan foydalanadi, ularni ichki maҳsulotdan cheg’irma deb ҳisoblaydi.
Yakka tartibdag’i daromadlardan S.Sismondi «boyliklardan oling’an foyda» va ishchi ish ҳaqining’ yiG’’indisi bo’lmish milliy daromad muammosig’a o’tadi. Bu milliy daromad bilan yalpi maҳsulotni aynan bir narsa deb bilg’anlig’i uning’ asosiy nazariy xatosidir.
Kapital deg’anda S.Sismondi ishlab chiqarish zapaslarini (ishlab chiqarish vositalarini) tushunadi. U kapital jamG’’arilishini tejamkorlik bilan boG’’laydi. S.Sismondi asosiy mashinalar, ish qurollari va aylanmalar, uruG’’lik, xom ashyo, ish ҳaqi kapitalini bir-biridan ajratib, A.Smitning’ ҳamma xato va yutuqlarini takrorlaydi. U kapitalni doimiy va o’zg’aruvchi kapitalg’a ajrata bilmadi.
S.Sismondi kapitalistik aҳoli nufusi jarayonini taҳlil etishg’a ҳarakat qildi. U iqtisod fanida birinchilardan bo’lib foydani ko’paytirish manfaatlari yo’lida mashinalarni joriy etish ishsizlar vujudg’a kelishig’a olib boradi, ishsizlarning’ mavjudlig’i esa ishlab turg’anlarning’ aҳvolini yomonlashtiradi deg’an faktni tan oldi.
«Uchinchi shaxslar» nazariyasi S.Sismondi nazariy qarashlarida asosiy o’rinni eg’allaydi. U ishlab chiqarish va ijtimoiy daromad xajmlarining’ birlig’ini ijtimoiy maҳsulotni to’la-to’kis realizastiya qilishning’ asosiy sharti deb ҳisoblaydi. Bunday teng’likka avtomatik tarzda o’z-o’zidan erishilmaydi deb ҳisoblaydi, u aksincha yirik sanoatning’ rivojlanishi ishlab chiqarishning’ muqarrar ravishda iste’moldan o’zib ketishig’a olib boradi.
S.Sismondi «uchinchi shaxslar», ya’ni mayda ishlab chiqaruvchilarg’a madad berishg’a umid boG’’laydi. U burjua mamlakatlarining’ xukumatlarig’a murojaat etib, ular kapitalistik rivojlanishni to’xtatsinlar deb so’raydi. Jamiyat mayda ishlab chiqarishg’a qaytg’an taqdirdag’ina g’uyo mo’l-kulchilik boshlanar emish. S.Sismondining’ tutg’an urni-takror ishlab chiqarish asosiy qonunlarini tushunmaslik natijasidir.
S.Sismondi iqtisodiy krizisni daromadlar o’rtasidag’i nomuvofiqlik deb tushunadi, ayrim olimlar chinakam ilmiy nazariya kapitalizm sharoitida ishlab chiqarish bilan iste’mol o’rtasidag’i nomuvofiqlikni tan oladi, biroq ung’a tobe o’rin beradi deb ta’kidlag’an edi.
S.Sismondi kapitalistik yo’ldan voz kechishni taklif qildi, kapitalizmni tartibg’a solishg’a, ishchilar bilan kapitalist o’rtasida patriarxalchilik munosabatlarini o’rnatishg’a, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashtirishg’a, ishsizlar va nog’ironlar ҳaqida G’’amxo’rlik qilishg’a va buning’ uchun maxsus fondlarni vujudg’a keltirishg’a, mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo’llab-quvvatlashg’a, manufakturag’a bo’lg’an yirik mulkchilikni ko’p sonli kapitalistlar o’rtasida taqsimlashg’a chaqirdi. U yollanma ishchilarni ҳam mulkdorlar sinfi safig’a qo’shishni orzu qildi. S.Sismondi davlatning’ yordamig’a umid qildi.
Uning’ ijtimoiy tadbirlar dasturi mayda burjuacha va reakstion xayolparastlik ҳarakterig’a eg’adir. S.Sismondi ob’ektiv tarixiy jarayong’a to’sqinlik qilishg’a urindi. Shu sababli u reakstioner bo’lib qoladi, o’z muloҳazalarini Franstiyada ҳali ҳam kuchli bo’lg’an feodal tuzum ҳimoyachilarig’a qo’l kelishini sezmaydi.
XIX asr oxirlarida rus narodniklari S.Sismondining’ xulosalarini ko’klarg’a ko’tarib maqtag’anliklari sababli Lenin S.Sismondining’ iqtisodiy qarashlarini batafsil va mufassal taҳlil etish zarur deb bildi. Chunki S.Sismondining’ xulosalarini bunday maqtash marksizmning’ iqtisodiy ta’limotini yoyishg’a ҳalaqit berar edi. U o’zining’ «Iqtisodiy romantizm» ta’rifig’a doir» asarida S.Sismondining’ mayda burjua siyosiy iqtisodchisi ekanlig’ini isbotladi, uning’ qarashlari ichki ziddiyatli va noizchillig’ini, klassik maktabdan o’zib ketish yo’lidag’i urinishlari zaiflig’ini kursatdi.
Per Jozef Prudon (1809-1865) - franstuz publisti, mayda ishlab chiqarish nazariyotchisi, kambaG’’al kosib oilasida tuG’’ilg’an. Moddiy jiҳatdan nochorlig’i sababli kolejdag’i o’qishni tug’atmag’an, sherik ҳamkorining’ mablag’i ҳisobig’a kichik bir bosmaxonani ishlatib, zo’r berib o’z ma’lumotini oshirish bilan shuG’’ullang’an. Ilmu-fanni o’rg’anishni avvalo muҳtojlikdan qutulish usuli deb bilg’an. 1838 yilda P.Prudon Bezanson akademiyasi tomonidan kam ta’minlang’an yosh olimlarg’a ajratilg’an uch yillik stipendiyani olib Parijg’a ko’chib o’tdi. Parijda u J.B.Sey, S.Sismondi, T.Maltus, K.Sen-Simon, Sh.Fure va boshqa iqtisodchi olimlar asarlari bilan yaqindan tanishdi. 1840 yilda P.Prudonning’ «Mulkchilik nima?» nomli mashҳur asari e’lon qilindi. Ushbu asarda kapitalizmni tanqid bosh mavzu bo’lsada, xali olimning’ amaliy dasturi bayon qilinmag’an edi.
1846 yilda P.Prudonning’ «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi yoki qashshoqlik falsafasi» nomli yana bir asari e’lon qilindi. Asarda olim kapitalizmni isloҳ qilishning’ amaliy dasturini ishlab chiqishg’a, siyosiy kurashning’ bexudalig’ini asoslashg’a urindi.
1848 yilda nashrdan chiqqan «Ijtimoiy masalalarning’ ҳal etilini» nomli yang’i asarida olim ҳar qanday inqilobiy chiqishlarni keskin qoralaydi. Xalq banklari konstepstiyasini e’lon qilib xalqni ijtimoiy isloxotlarg’a chorlaydi.
P.Prudon siyosiy iqtisodni «aql-zakovatning’ abadiy qonunlari» to’G’’risidag’i fan deb biladi.
P.Prudon va S.Sismondi nazariy qarashlarida biz juda yaqinlik va o’xshashlik ҳollarini uchratishimiz mumkin. Ayniqsa ularning’ uslubiyotlarida bu ҳolat quyidag’icha aks etadi:
Birinchidan, iqtisodiyotda cheksiz erkin raqobatni inkor etib, boshqarish mumkin bo’lg’an raqobatni topib tashkil etish.
Ikkinchidan, xo’jalik ҳayotini taҳlil qilish jaranida iqtisodiy ko’rsatkich va manbalarni asosiy deb ҳisoblamasdan, balki meҳribonlik, aҳloq, ijtimoiy adolat, etika va boshqa kateg’oriyalarni, shuning’dek inson ҳayotining’ eng’ oliy ne’mati teng’lik va tinchlikni asosiy deb ҳisoblash.
Uchinchidan, ko’p yillar davomida yaratilg’an ilmiy asarlarda iqtisodiy ҳodisalarg’a nemis faylasufi G’eg’el dialektikasi asosiy uslub qilib olinib, ung’a aloҳida e’tibor berildi.
P.Prudon o’zining’ mayda ishlab chiqarish manfaatlaridan kelib chiqqan isloҳotchilik konstepstiyasini maydong’a tashlar ekan, juda ko’p masalalar xususidag’i fikrlarni bayon etadi. meҳnat taqsimoti, tovarning’ xususiyati, ish ҳaqi, mulkchilik, daromad va takror ishlab chiqarish kabilarni ilmiy izoҳlashg’a ҳarakat qiladi. P.Prudon o’zining’ eng’ muҳim asarlaridan biri - «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi....» da avvalg’i meҳnat taqsimotini taҳlil qiladi. Meҳnat taqsimoti bir tomondan boylikning’ ko’payishig’a imkon bersa, ikkinchi tomondan qashshoklikka, kambaG’’allikka olib boradi. P.Prudonning’ muloҳazalarig’a qarag’anda, meҳnat taqsimotining’ naf keltiradig’an xususiyatlarini saqlab qolish va zararli xususiyatlarini tug’atish kerak. Metodolog’iya jiҳatidan bu o’rinda ijtimoiy jarayonlar dialektikasining’ ilmiy taҳlilida tarixdan tashqari yondashuv sezilib turadi. Prudon tovarning’ xususiyatini ҳam mana shunday pozistiyalardan turib «tadqiq» qiladi
P.Prudon daromad to’G’’risidag’i nazariyani siyosiy iqtisodda daromadning’ asosiy manbai deb qabul qiling’an meҳnat, kapital va erning’ mazmunini ko’rib chiqishdan boshlaydi. Uning’ fikricha, ishlab chiqarish jarayonining’ o’zi ҳar uchchala elementning’ ishg’a tushurilishi natijasida yuz beradi.
Takror ishlab chiqarish jarayoni olimning’ fikricha, ҳamjamiyatdag’i ishlab chiqarish va iste’molning’ muvozanati asosida bo’ladi. Lekin amaliyotda mulkchilarning’ ishlamay qo’yg’anlig’i bu prinstipning’ buzilishig’a va natijada J.B.Sey ko’rsatib o’tg’an «iqtisodiy qonunni» ҳam buzilishi olib kelmoqda.
P. Prudon ijtimoiy masalalarni ҳal qilishi zarur bo’lg’an kapitalizmni isloҳ qilish loyiҳalarini o’zining’ ko’pg’ina asarlarida e’lon qiladi. Ushbu asarlarda ijtimoiy adolat konstepstiyasini asoslash bilan birg’a inqilobiy chiqishlar ҳaqidag’i ҳar qanday fikrni inkor etadi. Olimning’ isloҳotchilik G’’oyalarning’ ayrimlari S.Sismondi qarashlarig’a o’xshash bo’lib ular quyidag’ilarda o’z aksini topdi:
«uchinchi shaxslar» ya’ni deҳqonlar, ҳunarmandlar va mayda kustar ishlab chiqaruvchilarning’ jamiyatdag’i o’rnig’a raҳimdillik bilan ҳayriҳoҳlik bildirish;
«mayda mulkchilik va mayda ishlab chiqarishni» iqtisodiyotdag’i etakchilik o’rnini e’tirof etish bilan ularning’ shart-sharoitlari, ta’limotlarida to’liq teng’likka erishish;
ijtimoiy adolat tamoyillarig’a mos ravishda jamiyat manfaatlaridan kelib chiqib ishlab chiqarish ishtirokchilarig’a teng’ daromad berish;
kapital va daromadlar bir kishi qo’li ostida konstentrastiya qilinishig’a va ayniqsa meҳnatni ekspluatastiya qilishg’a yo’l qo’ymaslik.
Bundan tashqari faqat P.Prudon isloҳotchilig’ig’a xos qo’yidag’i G’’oyalarni aloҳida ajratib ko’rsatishimiz mumkin:
pulni muomalada ҳaraktini bekor qilib, uning’ o’rnig’a ishchi pullari banklarni muomalag’a kiritish;
foizni yo’q qilish ҳisobig’a foizsiz kreditlarni tashkil qilish;
xalq banklarini tashkil etish;
isloҳotlar amalg’a oshirish jarayonining’ xotimasi sifatida xukumatni bekor qilish.
Isloҳotchilik konstepstiyalarida P.Prudon.Xalq bankig’a katta umid boG’’laydi. Uning’ banki sostialist-rikardochilar taklif qilg’an banklardan 3 xil o’zig’a xoslik bilan farq qilar edi:
Birinchidan, undag’i metall pullar dastlabki bonlar chiqarilishi sababli, pulg’a va tijorat voqealarig’a almashtirish yo’li bilan sekin-asta muomaladan chiqarilar edi.
Ikkinchidan, foizni birdanig’a yo’q qilmasdan, balki yuqori qayd qiling’an bosqichni amalg’a oshirishni 2%dan eng’ kam daraja-0,25% tushirish ҳaqda sotilmag’an tovarlarg’a oldindan suda berilishi.
Uchinchidan Xalq banki kapitalni o’zig’a jalb qilmay yuzag’a kelmasdan, balki aksincha kapital bilan yuzag’a keladi.
P.Prudonning’ ҳukumatni bekor qilish G’’oyasi isloҳotlarni amalg’a oshirish davrida sinflarning’ umumlashuvi va yag’ona meҳnatkashlar, o’z meҳnatini ҳaqiqiy ҳaqini oladig’an sinfini yuzag’a kelishi o’z navbatida ҳukumat faoliyatini keraksiz qilib qo’yadi (anarxizm G’’oyasi).
P.Prudon va prudonizm o’z davrida ishchilar ҳarakatig’a jiddiy xatar solg’anlig’i sababli proletar ta’limotining’ asoschilari Prudonning’ mayda ishlab chiqarish reformizmig’a (isloҳotchilig’ig’a) qarshi murosasiz kurashdilar. Uni proletariatg’a dushman va revolyustion ҳarakatg’a ҳalaqit beruvchi bir oqim deb fosh qildilar. Bu kurashni K.Marks XIX asrning’ 40-yillari o’rtalaridayoq «Falsafa qashshoqlig’i» asarini tayyorlashdan boshladi va marksizm rivojining’ keying’i davrlarida ҳam shu kurash davom etdi.
P.Prudon falsafada G’eg’eldan, siyosiy iqtisodda esa A.Smit bilan D.Rikardodan yuqori ko’tarila olmadi. Uning’ ijtimoiy dasturlarida mafkuraviy yo’nalishni fosh qilishda aloҳida vazifalar kelib chiqdi. Prudonizm mayda ishlab chiqarish muҳitig’a va uning’ puch xayollarig’a tayanib, uzluksiz ravishda o’zg’arib boruvchi sharoitlarg’a moslashaverdi.

XULOSA
T.Maltusning’ «aҳoli nufusi nazariyasi», arifmetik (tirikchilik ne’matlari o’sishi) va g’eometrik (aҳoli soni) prog’ressiyalari, «tuproq unumdorlig’i pasayib borish qonuni» katta shov-shuvlarg’a sabab bo’ldi. Maltusg’a xos xususiyat shuki, u inqirozlar bo’lishini tan oladi, ammo ular vaqtincha bo’lishini ko’rsatadi.
Seniorning’ «tiyilish» va «so’ng’g’i soat» nazariyalari soҳibkorlar (kapital eg’alari) va meҳnatkashlar o’rtasida ҳech qanday ziddiyat yo’q deg’an muammoni echishg’a baG’’ishlang’an. Xuddi shunday fikrlar Franstuz Bastiya va amerikalik , Kerig’a teg’ishli, ular iqtisodiyotda to’liq g’armoniya, uyG’’unlik mavjud deg’an G’’oyalarni ko’tarib chiqadilar.
XVIII asr oxiri va ayniqsa XIX asr o’rtalarida klassik iqtisodiy maktabg’a muqobil iqtisodiy G’’oyalar paydo bo’la boshladi va ҳozirg’acha davom etmoqda. Bunday bo’lishining’ birinchi sababi dialektik rivojlanish bo’lsa, ikkinchidan klassik maktab G’’oyalari ҳam, ya’ni bozor iqtisodiyoti tamoyillarining’ bekamu-ko’st emaslig’ida, shart-sharoitg’a qarab u yoki bu tamoyilning’ amaliy ta’siri ҳar xil bo’lishidadir.
Ayniqsa sanoat to’ntarilishi tufayli (sanoat o’sdi, ishlab chiqarish rivoj topdi, mamlakat boylig’i ortdi, ammo barchaning’ iqtisodiy farovonlig’i ҳar xil bo’lib, sinfiy differenstiastiya kuchaydi) kutilg’an natijalarg’a erishilmadi, iqtisodiy inqirozlar, noroziliklar kuchaydi. Shular tufayli klassik maktabni taftish qilish, iqtisodiyotning’ ayrim unsurlarinig’ina olib, barcha jarayonlarni tushuntirishg’a intilish boshlandi, sinflarning’ manfaatlarini ko’r-ko’rona ҳimoya qilish (apolog’etika) ro’y berdi). Iqtisodiyotda yang’i tushunchalar kiritildi, qiymat, qimmat, foydalilik bilan almashtiriladi, qiymatning’ meҳnat nazariyasig’a ҳujum boshlandi.
Shu davrdag’i iqtisodchilarda birinchi navbatda sinflar o’rtasidag’i iqtisodiy mulkiy munosabatlar katta qiziqish uyG’’otdi. Ular turli yo’llar bilan sinflar, meҳnat va kapital o’rtasida ҳech qanday antag’onizm yo’q, «iqtisodiy uyG’’unlik» mavjud deg’an G’’oyani isbotlashg’a urindilar. Oqibatda ҳar qanday ekspluatastiya inkor etildi, ish soatlarining’ uzunlig’i «isbotlab berildi» («so’ng’g’i soat» nazariyasi). Kapitalist o’z kapitali bilan ishlab chiqarishg’a yo’l ochadi va qonuniy foydasini, ishchi - ish ҳaqini, er eg’asi - rentani to’G’’ri oladi, ular o’rtasida ҳech qanday kelishmovchilik, ang’lashilmovchilik yo’q deg’an G’’oya ilg’ari suriladi. «Manfaatlar uyG’’unlig’i», «Kompensastiya nazariyasi» va boshqalar shular jumlasig’a kiradi.
Ayrim olimlar bo’layotg’an qiyinchiliklarg’a aҳolining’ o’zi aybdor, chunki uning’ ko’payishi tez, tirikchilik vositalari esa sekin o’sishi tabiiy bir ҳol, deydilar (Maltusning’ «Nufus nazariyasi»). Bu fikr boshqa G’’oya - «tuproq unumdorlig’ining’ pasayib borishi» nazariyasig’a olib keldi. O’z G’’oyalarig’a teskari «uchinchi shaxslar» nazariyasi vujudg’a keldi, ishlab chiqarmaydig’an sinflar ravnaq asosi qilib ko’rsatiladi.
Ko’pchilik olimlar protekstionizmni inkor etib, fritrederlikni taklif etishsa (Sey, Mill, Bastia), ba’zan ung’a butunlay teskari fikr ҳam bildiriladi (Keri). Kapitalizmning’ bekamu-ko’stlig’i ҳaqida ko’p qayG’’uriladi, vaҳolanki bu illatlar shundoqqina ko’rinib turibdi.
Kapitalizmni mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyotchilari tomonidan ҳar tomonlama keng’ o’rg’anilishi iqtisodiy ta’limotlar tarixida bu maktabning’ munosib o’rnini belg’ilab berdi. S.Sismondi va uning’ G’’oyalari sanoat inqilobi, kapitalizmning’ niҳoyatda tez sur’atlarda rivojlanish davrida birinchilardan bo’lib, shu jamiyatni iqtisodiy neg’izini va ijtimoiy tuzumini tanqid qilishda o’z aksini topdi.
Bu tanqid mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlarig’a mos ravishda oshirilib, kapitalizmning’ inqirozlar asosida notekis rivojlanishini ko’rsatib berdi. Siyosiy iqtisod fan sifatida inson baxt-saodati uchun zarur bo’lg’an ijtimoiy rivojlanishni o’rg’anadig’an fan deb yuritildi. S.Sismondi asarlarida asosiy e’tibor meҳnatkashlar, ayniqsa ishchilar sinfining’ ayanchli bir taqdirig’a samimiy ҳamdardlik bildirishg’a qaratilg’andir. Shuning’dek, iqtisodiy kateg’oriyalarni ilmiy taҳlil qilishda klassik maktabdan, ayniqsa A.Smit qarashlaridan nari o’ta olmadi. Olimning’ ishlab chiqarish bilan iste’mol o’rtasidag’i qarama-qarshilikni ko’ra bilg’anlig’i katta xizmati bo’lsa, mashinalashg’an ishlab chiqarishning’ ijobiy xususiyatlarini to’G’’ri baҳolamag’anlig’i uning’ jiddiy kamchilig’i edi.
P.Prudonning’ mayda ishlab chiqarish sostializmi Franstiyada va Farbiy Evropaning’ boshqa mamlakatlarida keng’ yoyildi. Prudon qarashlarida ҳam ikkiyoqlamalik va fikrlar qorishmalig’ini uchratishimiz mumkin. Shunday bo’lsa ҳam Prudonizm G’’oyalaridag’i ҳozir ҳam kapitalizmni isloҳ qilish to’G’’risidag’i fikrlardan sostial isloҳotchilikning’ ayrim ko’rinishlarida keng’ foydalanilmoqda.
P.Prudon kapitalistik tovar ishlab chiqarishdag’i qarama-qarshilikni shu tovarlarni pulg’a aylantirish yo’li bilan bartaraf etish mumkin deb ҳisoblaydi. U pulning’ moҳiyatini to’G’’ri tushunmay, ҳamma aybni ayirboshlashdag’i noҳaqlikdan deb biladi.
Shunday qilib u tovar-pul munosabatlarini pul, kapital va foizsiz saqlash keraklig’ini taklif qildi. Barcha kamchiliklaridan qat’i nazar, Prudon kapitalistik taraqqiyotdan orqag’a qaytish mumkin emaslig’ini tushundi, lekin mayda xususiy mulkchilikni saqlab qolish tarafdori bo’ldi.