Germaniya tarixiy maktablarining o‘ziga xos xususiyatlari

Nassau Vilyam Senior (1790-1864) Londondag’i mashҳur Oksford universitetining’ siyosiy iqtisod kafedrasi professori, «tiyilish» va «so’ng’g’i soat» nazariyalarining’ muallifi sifatida mashҳur bo’ldi.
N.Senior G’’oyalari «Siyosiy iqtisod fani ocherklari» (1836) va «Fabrika qonunchilig’i to’G’’risidag’i xatlar»da bayon etilg’an.
U o’zining’ qiymat nazariyasida qiymatni baҳo bilan bir narsa deb ҳisoblaydi va qiymat talab bilan taklifg’a boG’’liq, deydi. U meҳnat (ishchilarning’ «qurboni») bilan bir qatorda kapitalistning’ «tiyilishi»ni ҳam qiymatning’ manbai deb e’lon qiladi.
«Tiyilish» nazariyasi. Bu nazariyada N.Senior kapitalni kapitalistning’ berayotg’an «qurboni» deb ҳisobladi. Uning’ ta’kidlashicha kapitalist o’z kapitalini ishlab chiqarish soҳasig’a qo’yg’anda (investistiya) o’zining’ shaҳsiy iste’molidan g’o’yo ma’lum davr «tiyilib» turadi, meҳnat esa o’z navbatida ishchining’ dam olish va tinchlik evazig’a qilg’an «qurboni» deb qabul qilinadi. Shuning’ uchun ish ҳaqi va foyda kapitalist va ishchi berg’an teg’ishli «qurbonlar» uchun bab-baravar mukofot emish. N.Senior Rikardoning’ qiymatni ish vaqti bilan belg’ilashig’a qarshi chiqadi, uning’cha foyda kapitalistning’ «meҳnati»dan, foiz esa uning’ sabr-qanoatidan ҳosil bo’lishini kashf qildi.
N.Seniorning’ yana bir «kashfiyoti» uning’ «so’ng’g’i soat» nazariyasidir. Sanoat to’ntarilishi va mashinalarning’ kirib kelishig’a qaramasdan, ishchilarning’ ish soatlari niҳoyatda yuqori bo’lib, shu sababli XIX-asrning’ 30 yillarida Ang’liyada 10 soatlik ish kuni uchun ko’rash kuchayib ketdi.
Ang’liyada klassik maktabni boshqa tarzda izoҳlovchilar orasida Jeyms Mill (1773-1836) muҳim o’rinni eg’allaydi. Bu olimni Jon Syuart Mill o’G’’li bilan adashtirib yubormaslik kerak, uning’ iqtisodiy G’’oyalari ҳam quyida ko’riladi.
«Rikardo maktabining’ tanazzuli, - deb yozg’an edi K.Marks, - mana shu qimsadan boshlanadi».
J.Mill qiymat, ish ҳaqi va foydani o’zig’a xos yo’l bilan talqin etdi. U ishchilarning’ ish ҳaqini oshirish yo’lidag’i iqtisodiy kurashi o’rinsizlig’ini iqtisodiy jiҳatdan asoslamoqchi bo’ladi.
J.Mill kapitalistning’ foydasi bilan yollanma ishchining’ maoshi o’rtasidag’i qarama-qarshilikni rad etib, er rentasini tanqid qilg’an edi. U Rikardoning’ renta to’G’’risidag’i nazariyasini davom ettirib, er rentasining’ davlat tomonidan qo’shib olinishi, ya’ni ҳaqiqatda erni milliylashtirish (nastionalizastiya) qilinishini talab qilib chiqdi (Sovet davrini eslang’
Ing’liz Jon Styuart Mill (1806-1873) klassik maktabning’ so’ng’g’i nomoyondalaridan biri deb qaraladi. Uning’ otasi Jeyms Mill (1773-1836) ҳam iqtisodchi bo’lg’an va uG’’lining’ tarbiyasi bilan jiddiy shuG’’illang’an, oqibatda yoshlig’idayok dastlabki tadqiqotlari e’lon qilindi. Ammo 1848 y. bosib chiqarilg’an «Siyosiy iqtisod asoslari» (5 jilddan iborat) kitobi ung’a shuҳrat keltirdi. Amaliy ҳayotda Mill Ost-Indiya kompaniyasi bilan boG’’lang’an edi (1858 y yopilg’an). 1865-1868 y. Parlament a’zosi bo’lg’an (D. Rikardoni eslang’). So’ng’g’i yillarda Franstiyaning’ Avinon shaҳrida yashab ijod etdi.
Millning’ qiymat nazariyasida «almashuv, iste’mol qiymatlari» , qiymat va boshqalardan tashqari, qiymat (qimmat) bir vaqtda barcha tovarlarda o’sishi mumkin emas deg’an xulosa chiqariladi, chunki qiymat nisbiy tushunchadir. Qiymat meҳnat tufayli yuzag’a kelishi va birinchi darajali aҳamiyatg’a eg’alig’i ta’kidlanadi.
Pul to’G’’ridag’i G’’oyasida miqdoriy masala birinchi o’ring’a qo’yiladi, ya’ni pulning’ ko’payishi yoki kamayishi tovarlarning’ nisbiy baҳosi o’zg’arishig’a ta’sir etadi. Boshqa sharoitlar teng’ bo’lg’anda «pulning’ qiymati uning’ miqdorig’a teskari nisbatdadir», pulning’ ҳar qanday kamayishi esa xuddi shunday proporstiyada uning’ qadrini oshiradi. Pulning’ neytrallig’i to’G’’risida fikr yuritilib, pul vaqtni va meҳnatni iqtisod qilish uchun ҳizmat qiladi, deyiladi. Boylik, moddiy ne’matlar faqat unumli meҳnat natijasida yaratiladi. Yang’ilik shundan iboratki, mulkni qo’riqlash malaka orttirishg’a qaratilg’an meҳnat ҳam unumli deb ҳisoblanishi kerak. Unumli meҳnat ag’ar u jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini ko’paytirishg’a olib kelsa, unumli iste’molg’a eg’a bo’ladi.
Aҳolining’ iqtisodiyotdag’i roli to’G’’risida so’z yuritilib, Ang’liyada 1821 y. Keyin 40 yil davomida tirikchilik vositalari ishlab chiqarish sur’atlari aҳoli o’sishidan yuqori bo’lmag’an. Aҳoli sonini kamaytirish bo’yicha takliflar beriladi (ixtiyoriy tuG’’ulishni kamaytirish, ayollar emansipastiyasi). Bu masalada Mill Maltus bilan ҳamoҳang’dir.
Kapital deg’anda «avvalg’i meҳnat bilan ilg’ari to’plang’an maҳsulotlar zaҳira» lari tushuniladi. Kapital jamG’’arish investistiya uchun asos ҳisoblanadi va bandlikni oshiradi, ishsizlikning’ oldi olinadi (J.M.Keyns ta’limotig’a qarang’).
Daromadlar to’G’’risida g’apirilib, bunda avvalg’i olimlar fikri qo’llanadi, uni meҳnatg’a ҳaq deb qaraladi va ishchi kuchig’a bo’lg’an talab va taklifg’a boG’’liq deyiladi. Minimal ish ҳaqi G’’oyasig’a amal qilib, «ishchi fondi» doktrinasi ilg’ari suriladi, ung’a ko’ra, sinfiy kurash ҳam, kasaba qo’mitalari ҳam ish ҳaqini yashash minimumi darajasida saqlashning’ oldini ola olmaydi. Ammo 1869 yil bu doktrina G’’oyasi inkor etiladi va kasaba qo’mitalari ҳaqiqatan ҳam ish ҳaqig’a ta’sir etadi, bu «meҳnat bozoridag’i raqobat oqibatlari» kabidir. Boshqa sharoitlar teng’ bo’lg’anda past jozibali meҳnatda ish ҳaqi kamroq bo’ladi. Mill «minimum ish ҳaqi» bilan «fiziolog’ik minimum» ni farqlaydi, birinchisi ikkinchisidan yuqoridir. Ish ҳaqi manbai sifatida allaqanday «kapital zaҳira» keltiriladi.
Renta to’G’’risidag’i fikrda, renta bu erdan foydalang’anlik uchun to’lanadig’an kompensastiya deb qaraladi.
Shu bilan birg’a, er uchastkasidan foydalanish shaklig’a qarab. Bu renta mavjud bo’ladi yoki foydani yo’q qiluvchi ҳarajat bo’lishi mumkin.
Boshida aytilg’anidek, bu olim ishlab chiqarish qonunlari o’zg’artirish mumkin emas, balki taqsimot qonunlarini o’zg’artirish kerak deg’an aqidag’a amal qiladi.
Bu olimning’ katta ҳatosi bo’lib, aslida ishlab chiqarish va taqsimot bir-biridan aloҳida-aloҳida yashay olmaydi; ular bir-birlarig’a o’zaro va ҳar tomonlama boG’’liq.
Millning’ sostial isloҳoti ҳuquqidan uch pazistiyani o’z ichig’a oladi:
Kooperativ ishlab chiqarish assostiastiyasi yordamida yollanma meҳnatni tug’atish;
Er soliG’’i yordamida er rentasini ijtimoiylashtirish;
merosҳo’rlik qonunini cheklash yordamida boylikning’ teng’sizlig’ini cheklash.