Globallashuv jarayonlari va ma’naviy tahdidlar

Globallashuv davrida talabni shakllantirish va sotuvni rag'batlantirish mohiyati ,maqsadi hamda uslublari

5-1MIG`-13 GURUH TALABASI

NAIMOV D.

Reja:

• Globallashuv tushunchasi va uning mohiyati.
• Globallashuv va milliy ma’naviyat.
• Globallashuv va milliy g’oyaga ehtiyoj.
• Milliy istiqlol g’oyasi va shaxsiy e’tiqod.

XXI asr boshlariga kelib dunyo mamlakatlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir shu qadar kuchayib ketdiki, bu jarayondan to’la ihotalanib olgan birorta ham davlat yo’q, deb to’la ishonch bilan aytish mumkin. Hattoki, xalqaro tashkilotlardan uzoqroq turishga intilayotgan, ularga a’zo bo’lishni istamayotgan mamlakatlar ham bu jarayondan mutlaqo chetda emas. Globallashuv shunday jarayonki, undan chetda turaman, degan mamlakatlar uning ta’siriga ko’proq uchrab qolipsh mumkin. Bunday gayri ixtiyoriy ta’sir esa ko’pincha salbiy oqibatlarga olib kelmoqda.
Globallashuvning turli mamlakatlarga o’tkazayotgan ta’siri ham turlicha. Bu hol dunyo mamlakatlarining iqtisodiy, axborot, ma’naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan bogliq Dunyoda yuz berayotgan shiddatli jarayonlarning har bir mamlakatga o’tkazayotgan salbiy ta’sirini kamaytirish va ijobiy ta’sirini kuchaytirish uchun shu hodisaning mohiyatini chuqurroq anglash, uning xususiyatlarini o’rganish lozim. Bu hodisani chuqur o’rganmay turib unga moslashish, kerak bo’lganda, uning yo’nalishini tegishli tarzda o’zgartirish mumkin emas Globallashuv yana shunday jarayonki, uni chuqur o’rganmaslik undan foydalanish strategiyasi, taktikasi va texnologiyasini ishlab chiqmaslik mamlakat iqtisodi va madaniyati, ma’naviyatini tog’dan tushayotgan shiddatli daryo oqimiga boshqaruvsiz kayiqni topshirib qo’yish bilan baravar bo’ladi.
Mustaqillik davrida mamlakatimiz olimlari o’tkazgan va o’tkazayotgan tadqiqotlar tahlili bu sohadagi ishlar endigina boshlanayotganidan guvohlik beradi. Globallashuv milliy ma’naviyatga ham ta’sir o’tkazadi. Xar qanday siyosat, jumladan, iqtisodiy siyosat va ma’naviyat sohasidagi siyosat ham ilmiy asosga ega bo’lgandagina muvaffaqiyat keltirishini nazarda tutsak bu masalada olimlarimiz siyosatchilarimizga yetarli ko’mak berishlarini e’tirof etishga to’g’ri keladi. Mamlakatimizning jahon maydonida olib borayotgan siyosati ko’proq samara va muvaffaqiyat keltirishini istasak globallashuvning mohiyati, yo’nalishlari, xusuyatlarini chuqurroq tadqiq va tahlil qilish zarur. Aynan u jarayonni chuqurroq tahlil etish orqali siyosatchilarning to’g’ri yo’l tanlashi va qarorlar qabul qilishi uchun yamkoniyat yaratish mumkin.
Globallashuv — turli mamlakatlar iqtisodi, madaniyati ma’naviyati, odamlari o’rtasidagi o’zaro ta’sir va bog’liqlikning kuchayishidir.
Globallashuvga berilgan ta’riflar juda ko’p. Lekin uning xususiyatlarini to’laroq qamrab olgani, bizningcha, fransuz tadqiqotchisi B.Bandi bergan ta’rif. Unda globallashuv ekarayonishshg uch o’lchovli ekaniga urgu beriladi:
• globallashuv — muttasil davom etadigan tarixiy ja
rayon;
• globallashuv — jahonning gomogenlashuvi va univer
sallashuvi jarayoni;
• globallashuv — milliy chegaralarning "yuvilib ketish"
jarayoni.
B.Bandi ta’rifida keltirilgan globallashuv o’lchovlarining har uchalasiga nisbatan ham muayyan e’tirozlar bildirish mumkin. Lekin jahonda yuz berayotgan jarayonlarni kuzatsak ularning har uchovi ham unda mavjud ekanini ko’ramiz.
Globallashuvning mamlakatlar iqtisodiy siyosati va ma’naviyatiga o’tkazipsh mumkin bo’lgan ijobiy va salbiy ta’siri Xindistonning mashhur davlat arbobi Mahatma Gandining quyidagi so’zlarida yaxshi ifodalangan: "Men uyimning darvoza va epshklarini doim mahkam berkitib o’tira olmayman, chunki uyimga toza havo kirib turishi kerak. Shu bilan birga, ochilgan eshik va derazalarimdan kirayotgan havo dovul bo’lib uyimni agdarto’ntar qilib tashlashi, o’zimni esa yiqitib yuborishini ham istamayman".
Shuning uchun ham milliy istiqlol toyasi bugungi globallashuv jarayonida uyimizni, hayotimizni toza havo bilan ta’minlab, ayni paytda, "dovullar"dan saqlash omili ekanligini anglash muhim.
Hozirgi zamon globallashuv jarayoni o’ta murakkab hodisa. Uning turli mamlakatlar iqtisodi, siyosati va 11 ma’naviyatiga o’tkazayotgan ta’siri yana Ham murakkab bo’lgani sababli unga nisbatan ham jahonda birbiriga nisbatan raqobatda bo’lgan ikki guruh: globalistva aksilglobalistlar guruxlari vujudga keldi.
Globallashuv tarafdorlari globalistlar deb ataladi. Ular orasida davlat arboblari, siyosatdonlar, sanoatchi va biznesmenlar ko’proq uchraydi. Globallashuv muxoliflari esa aksilglobalistlar nomini olgan bo’lib, ular orasida ko’proq so’l kuchlar, kasaba uyushmalari va yoshlar tashkilotining vakillari bor. MDX hududida aksilglobalistlar Rossiya Federasiyasi hududida faol harakat olib bormoqda. Bu yerda ular turli anjumanlar, seminarlar o’tkazish uchun to’planib turadilar.
Taxlil shuni ko’rsatadiki, globalizm tarafdorlari ham, dushmanlari ham asosiy e’tiborni iqtisodiyot sohasiga qaratishadi. Globallashuvning ma’naviyatga ta’siry va ma’naviy globallashuv masalalari sosiologiya, falsafa, madaniy antropologiya fanlarida o’zining aksini yetarli darajada topishi kerak.
Albatta, globallashuvning hatto eng asosiy jihatlari va yo’nalishlarini ham to’liq qamrab olish qiyin. Shuning uchun mazkur bo’lim Globallashuv va Nyailliy ma’naviyatda globallashuvning milliy ma’naviyatga o’tkazayotgan va o’tkazishi mumkin bo’lgan ta’siri haqida fikr yuritamiz, xolos. Ma’naviyatni ham bir uyga to’plangan boylikka qiyoslasak tashqaridan kirayotgan shamol uy ichidagi narsalarni ostinustin qilib tashlashini hyech bir xonadon sohibi istamaydi. Xuddi shu kabi biz ham yot g’oyalar, oqimlar va mafkuralar ma’naviyatimizga vayronkor ta’sir o’tkazishiga qarshi himoya choralari ko’rishimiz tabiiy. Chetdan o’tkaziladigan mafkuraviy ta’sirga qarshi himoya choralari ko’rishdan avval qanday ta’sirlarni ma’qullash lozimu, qandaylarini rad etish kerakligini aniqlab olish lozim. Hozirgi kunda birorta ham milliY ma’naviyat yo’qki, u boshqa xalqlar ma’naviyatidan to’la ixrtalangan bo’lsa. Xatto, Avstraliya chakalakzorlari, Afrika savannalari va Janubiy Amerika changalzorlarida turmush kechirayotgan qabilalar ham qo’shni qabilalar va zamonaviy tamaddun ta’sirini o’zida his qilib turadi. Qolaversa, tarixni tahlil qilish boshqa xalqlar ma’naviyatidan baxramand bo’lgan xalqlar ma’naviyati yuksakliklarga ko’tarilganidan guvohlik beradi.
Albatta, bu fikrga turlicha munosabat bildirilishi mumkin. "Globallashuv"ni faqat salbiy hodisa sifatida baholash va unga qarshi turish ijtimoiy hayotdagi turli xil tabiiy, ijtimoiy bog’liqliklarni inkor etishga olib kelishi mumkin. Globallashuv jarayoni "mafkuralashishdan", uning maqsadlaridan holi bo’lishi kerak.
Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati va ma’naviyati ham Sharq va Garbni tutashtirgan karvon yo’llarida joylashgani sababli ham ITarq, ham Garb madaniyatidan bahramand bo’lgan. Muhimi shundaki, xalqimiz Garb va Sharq ma’naviyatidan bahramand bo’lib, ularning ijobiy tomonlarini o’zlashtiribgina qolmay, ularga ijodiy yondashib yangi cho’qqilarga ko’tarildi. Bu fikrning tasdig’ini ma’naviyatning tarkibiy qismlari bo’lgan ilmiy bilimlar, diniy e’tiqod, san’at misolida ham ko’rish mumkin. Faqat Vatanimyaz emas, umumjahon madaniyati tarixidan mustahkam o’rin egallagan allomalarimiz ijodi ham shu fikrni tasdiqlaydi. Masalan, ana shunday ajdodlarimizdan biri Abu Rayhon Beruniy Xixoy, Hindiston, Yunoniston va rim falsafasi, tabiiy fanlarini chuqur o’zlashtirgan edi. Hindistonda bo’lgan paytida u hind fani va madaniyatini o’rganar ekan, manbalarni o’rganish uchun qadimgi hind tili sanskritni bilish lozimligini anglaydi. U sanskritni o’rganishga kirishadi va qisqa fursatda uni chuqur o’zlashtirib, qadimgi hind madaniyati va fanini asl manbalardan o’rgana brshlaydi. U, shuningdek yunon va rim madaniyati va fanini o’rganish uchun yunon, lotin hamda qadimgi yahudiy tillarini o’zlashtirgan edi.
Jahon madaniyati tarixida chuqur iz qoldirgan Abu Nasr Forobiy ham o’nlab tillarni bilgan va o’nlab xalqlar madaniyati va ma’naviyatini chuqur o’rgangan. Bunday misollarni juda ko’plab keltirish mumkin. Eng muhim jihati shundaki, o’sha buyuk ajdodlarimiz jahon xalqlari ma’naviyatini o’rganibgina qolmay, ularni chuqur tahlil qilishdi, tegishli joylarini rivojlantirib, olamshumul kashfiyotlarni ochishdi.
Ajdodlarimiz tarixi jahon xalqlari ma’naviyatiga hurmat bilan qarash, kerakli joylarini o’rganib, ijodiy rivojlantirish orqaligina ma’naviyat cho’qqisiga erishish mumkinligidan guvohlik beradi. Bizga ta’sir o’tkazayotgan yoki ta’sir o’tkazmoqchi bo’layotgan g’oyalarning qay birini qabul qilish va qay birini rad etish lozimligini aniqlash uchun jiddiy tahlil lozim. Ana shunday tahlilni o’tkazish uchui esa ba’zan erinchoqligimiz, ba’zan uquvsizligimiz xalaqit bermoqda. Buning oqibatida esa qabul qilish lozim bo’lgan toyalarni rad etish va rad etish lozim bo’lgan g’oyalarni qabul qilish hollari ham uchrab turibdi.
Sho’rolar davrida milliy qadriyatlarimizni dunyoga yoyish u yoqda tursin, o’z yurtimizda qadrlash uchun ham yo’l berilmadi, ko’pchilik qadriyatlarimiz esa toptaldi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin o’sha toptalgan qadriyatlarimizni tiklash, milliy qadriyatlarimizni targib qilish imkoniga ega bo’ldik. O’zbek milliy kurashini dunyoga yoyish bo’yicha qilingan ishlar, dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida o’zbek kurashi federasiyalarining tuzilishi buning yaqqol misoli.
Dunyo bugun O’zbekistonni milliymadaniy merosi, boy tarixi, tili, madaniyati, urfodat va an’analarining umuminsoniy g’oyalar bilan mujassamligi, san’at va arxitektura, fan va madaniyat sohasida erishayotgan yutuqlari orqali ham kashf etmoqda. Demak biz globallashuv jarayonida passiv qabul qiluvchi tomongina bo’lmay, faol tarshb qiluv chilarga ham aylanishimiz mumkin.
Milliy ma’naviyatimizni va ma’naviy o’zligimizni tahdidlardan himoya qilish uchun milliy istiqlol g’oyasidan samaraliroq va kuchliroq vosita yo’q. Shu masalada milliy istiqlol g’oyasining juda muhim funksiyasi, ya’ni milliy va ma’naviy o’zlikni himoyalash kabi muhim funksiyasi namoyon bo’ladi. Milliy istiqlol g’oyasi ana shu funksiyani bajarishi uchun esa yoshlar va aholi ongida faqat bilim, tasavvur sifatida emas, ishonch va e’tiqod sifatida shakllanishi lozim.
Milliy istiqlol g’oyasining shakllantirilishi va uning o’quvchilar, talabalar, keng aholi tomonidan o’rganishga kirishilishi mamlakatimiz ma’naviy taraqqiyotida alohida bosqichni tashkil qiladi. Aslida, milliy istiqlol g’oyasi«yang negizlari chuqur. U xalqimizning milliy madaniy merosidan, ezgu g’oyalaridan oziqlanadi. Lekin, bu g’oyani yoshlar Ba axrli ongiga singdirish uchun muayyan poydevor kerak edi. Ya’ni, avvalo milliy qadriltlarni, milliy ma’naviyatni tiklash, milliy rururni uyg’otish, bir so’z bilan aytganda, zyayalliy istiqlol g’oyasi tomir otishi va gurkirab rivojlalyashi uchun zamin tayyorlash lozim edi. Mustaqillik qo’lga kiritilgandan buyon o’tgan davr ichida ma’naviyat sohasida ulkan nazariy, ma’rifiy va amaliy ishlar bajarildi. Ma’naviyat va ma’rifat kengashlari tuzildi, yuzlab maqola va risolalar nashr etildi, tadqiqotlar o’tkazildi, ta’lim to’g’risida milliy dastur qabul qilindi. Bir so’z bilan aytganda, milliy istiqlol g’oyasini keng targ’ib qilish uchun zamin yaratildi.
Milliy istiqlol g’oyasini targ’ib qilishda, bizningcha, ba’zan bir tomonlamalikka yo’l qo’yilmoqda. Bu g’oyani targib qilishda ishtirok etayotgan murabbiy va o’qituvchilar, tadqiqotchilarning chiqishlarida, maqola va risolalarida ma’rifatchilik bilan cheklanish ko’zga tashlanmoqda. Holbuki, ma’naviyatni rivojlantirishda asosiy yondashuv ma’rifiy yondashuv bo’lsa ham, milliy istiqlol g’oyasini targ’ib qilishda bu yondashuv bilan cheklanib bo’lmaydi. Bu hol milliy istiqlol g’oyasining xususiyatlari bilan borliq.
Milliy g’oya jamiyatni jipslashtiruvchi, uni ijtimoiy taraqqiyot ko’ndalang qo’yayotgan masalalarni hal qilishga, chetdan bo’layotgan g’oyaviy, ma’naviy taxdidlardan himoyalashga qaratilgan kuchdir. Jahondagi globallashuv jarayonlari ana shu g’oyaga bo’lgan ehtiyojni keskin kuchaytiradi. Aslini olganda, globallashuv jarayoni bo’lmasa, milliy toyaga ham ehtiyoj oshmas edi. Chunki, globallashuv bo’lmaganda har bir xalq va millatning ma’naviyati o’zicha mavjud bo’lar va imkoniyat Darajasida rivoj topardi. Tashqi ta’sir va taxdidning yo’qligi esa milliy g’oyaga ehtiyojni ham dolzarbligini sezdirmas edi.
Milliy istiqlol g’oyasining mohiyati shundaki, u odamlar ongida, xotirasida toyaligicha qolmay, amaliyotga, hayotga aylangan taqdirdagina haqiqiy milliy va haqiqiy istiqlol g’oyasi bo’lishi mumkin. Shundagana u globallashuv sharoitida milliy ma’naviyatni va ma’naviy o’zlikni tashqi nosoglom royaviy taxdidlardan ximoya qiladigan kuchga aylanadi.
Milliy istiqlol g’oyasining hayotimiz jarayoniga singib ketishini ta’minlash uchun g’oyalar amaliy harakatlarga aylanishi jarayonini sinchiklab o’rganish lozim. Buning uchun dastavval, g’oya bevosita amaliyotga, amaliyot dasturiga aylanishi mumkinmi? Agar mumkin bo’lsa, bu jarayon qanday yuz beradi? degan savollarga javob topish zarur.
Zamonaviy psixologiya, ijtimoiy psixologiya va boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar nuqtai nazaridan bu savolga "aylanmaydi" deb javob berish kerak. Chunki inson ongida, miyasida o’nlab, yuzlab va hatto minglab g’oyalar bo’ladi. Ularning barchasi ham amaliyotga aylanavermaydi. Chunki, alohida inson ongida ayni bir paytning o’zida o’nlab turli xil, jumladan, diniy, ahloqiy, siyosiy, ilmiy, badiiy va boshqa xil g’oyalar bo’lishi tabiiy. Ular birbirlarini to’lg’azishi va ko’pincha birbirlariga to’la mos kelmasligi mumkin. Natijada, shaxs bu g’oyalardan eng zarurlarini va o’zi eng to’gri, deb bilganlarini ajratib hayotga tadbiq qiladi yoki unga amal qiladi. Ana shu tanlash, ya’ni g’oyaning amaliyotga o’tishidagi muhim bosqichni to’laroq va chuqurroq anglash uchun shu tanlash mezonlarini aniqlab olish zarur.
G’oyalarni saralashda shaxs foydalanadigan mezonlarning eng muhimlaridan biri, saralab olinayotgan g’oyaning yoki maqsadning shaxs, millat, xalq yoki jamiyat manfaatlariga, ehtiyojlarlga, qurilmalariga, e’tiqodiga mosligidir. Bu hodisalar, ya’ni manfaatlar, ehtiyojlar, e’tiqodlar va ularning g’oyalar bilan o’zaro aloqadorligi murakkab. Buning ustiga bu muammo jahon fanida ham kam o’rganilgan. Mamlakatimiz psixolog olimlari bu muammo ustida endi bosh qotira boshladilar.
Muammoning murakkabligini hisobga olib biz uning faqat bir jihati, ya’ni g’oyalar va e’tiqod aloqadorligi to’grisida fikr yuritmoqchimiz. E’tiqod shaxs ongida juda muhim o’rin tutadi, insonning hayot yo’nalishi, hayot tarzi, intilishlari uning shaxsiy e’tiqodi bilan belgilanadi.
Inson ongiga yo’l topayotgan g’oyalar ham mana shu e’tiqod chig’irigidan o’tkaziladi. E’tiqodga mos kelmaydigan g’oyalar rad etiladi. Lekin, g’oya va e’tiqod alokadorligi fav^t bir tomonlama jarayon emas. Ularning aloqadorliga faqatgana e’tiqodning nazoratchiligi, g’oyalarni elakdan o’tkazishi bilan cheklanmaydi. Shunday holatlar ham bo’ladiki, inson ongiga kirib kelayotgan g’oya undagi e’tiqodni mustaxkamlaydi yoki bo’shashtiradi, ba’zan esa shu g’oyaning o’zi e’tiqodga aylanadi.
Mustaqillikni ham ozodlikka o’xshatish mumkin. Ular — egizak. Mustaqilliksiz ozodlik bo’lmaydi va aksincha ozodliksiz mustaqillikka erishib bo’lmaydi. Mustaqillikni himoya qilish uchun jon fido qilishga tayyor o’gayunlar bo’lishi kerak. Mustaqillik daraxti gullabyashnashi uchun uning poyiga ko’proq ter to’kish kerak. Vatan o’g’ilqizlari qanchalik ko’p mehnat qilib ter to’ksalar, mustaqillik daraxti, uning ildizlari, ildizlari orasidagi o’qtomir — milliy istiqlol g’oyasi shunchalik barq urib rivojlanadi. Lekin faqat ma’rifat bilan qanoatlanilsa, nari borganda istiqlol royasini izohlab, tushuntirib berish mumkin, izohlash va tushuntirish yo’li bilan esa odamlarning faqat fikriga, xotirasiga ta’sir o’tkazsa bo’ladi. Milliy istiqlol g’oyasini yaxshi tushunib olgan talaba yoki o’quvchi imtihonda "a’lo" yoki "yaxshi" baho olishi mumkin, lekin unda bu g’oyaga e’tiqod shakllanmagan bo’lsa, bu bilimni u tezda unutadi. E’tiqod shakllanishi uchun faqat bilimning o’zi kifoya qilmaydi. E’tiqod, xususan, g’oyaviy e’tiqod bilim va histuyguning hosilasidir.