Guliston davlat pedagogika instituti

2.3.Bolalarning mehnatga moyilligini shakllantirishda badiiy asarlarni o'qish muhim rol o'ynaydi. O'zining hissiyotliligi, tasavvurlari, tirikligi bilan bolalar kitobi bolalarni mehnatga bo'lgan qiziqish bilan qo'zg'atadi: qiziqish, mehnatga hurmat, ular kabi adabiy asar qahramonlariga taqlid qilish istagi uyg'onadi.
Teatrli o'yin - bu adabiy manbadan bolalar fitna o'ynaydigan o'yin.
Ushbu turdagi o'yinlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, bolalar rollarni olishadi va ularni ishda berilgan ketma-ketlikda o'ynaydilar. Bu ijodiy o'yin, chunki bola tasvirni o'ziga xos tarzda etkazadi.
Syujet va rollar va dramatizatsiya pyesasining tuzilishi o'xshashdir. Farqi shundaki, syujetli rolli o'yinda syujet hayotdan, teatrda esa - kitobdan olingan.
Dramatizatsiya uchun badiiy asarga bo'lgan talablar:
1. Adabiy asar bolalar tajribasi uchun tushunarli va tushunarli bo'lishi kerak. Qahramonlar kayfiyat, hissiyotlarga yaqin;
2. Asarni tasvirlash (qahramonlar va epizodlarning yorqin tasvirlari);
3. Monologlar va dialoglarning mavjudligi;
4. Syujetning dinamik rivojlanishi (voqealarning tez o'zgarishi, ziddiyat, yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi kurash).
Bolalarni kattalarning kasblari va faoliyati bilan tanishtirish uchun teatrlashtirish uchun kichik asarlar tanlanadi.
Didaktik o'yin - tarbiyaviy o'yin.
Didaktik o'yinlarning ahamiyati bolalarda o'zlashtirish, bilim va ko'nikmalarni mustahkamlash, aqliy qobiliyatlarni rivojlantirishga hissa qo'shishdir. Didaktik o'yin - bu bolaning har tomonlama rivojlanishining vositasidir.
Didaktik o'yin bolalar nutqini rivojlantiradi; bolaning lug'atini to'ldiradi va faollashtiradi; to'g'ri talaffuzni shakllantiradi, izchil nutqni rivojlantiradi.
Didaktik vazifa - didaktik o'yinning asosiy elementi o'quv va tarbiya ta'sirining maqsadi bilan belgilanadi. Didaktik vazifalar turlicha: atrofimizdagi dunyo bilan tanishish, tabiat bilan tanishish, kattalarning kasblari va odamlarning turmush tarzi bilan tanishish.
Maktabgacha pedagogikada didaktik o'yinlar uchta asosiy turga bo'linadi.
1. Elementlar bilan o'yinlar
2. Kengash - Chop etilgan o'yinlar
3. Word o'yinlari
Elementlar bilan o'yinlar
O'yinchoqlar va haqiqiy narsalar ishlatiladi, ular bilan o'ynashadi, bolalar taqqoslashni o'rganadilar, narsalarning o'xshashliklari va farqlarini o'rnatadilar.
Didaktik vazifani hal qilish uchun - kattalar kasblari bilan tanishish uchun men bunday o'yinlardan ob'ektlar bilan foydalanaman: "Sartaroshxona to'plamini to'plang" (o'yinchoq qaychi, taroq, sochlarini fen, laklar, jingalak - bolalar turli xil narsalarni tanlaydilar). "Quruvchi" (turli xil buyumlardan bolalar qurilish maydonchasida ko'rish mumkin bo'lgan narsalarni tanlaydilar - o'yinchoqlar - g'isht, kran, traktor). Shuningdek, bolalar turli kasb egalari kiyadigan qo'g'irchoqlar bilan o'zaro munosabatda bo'lishadi. Ular bilan o'ynab, bolalar nima uchun bunday kasbga ehtiyoj borligi haqida tahlil qiladilar va xulosalar chiqaradilar. Masalan: Quruvchi nima uchun dubulg'aga muhtoj? Kukning aproni va qalpog'i?
Kengash - Chop etilgan o'yinlar
Bosma o'yin turlari:
1. Juftlikdagi rasmlarni tanlash. Ushbu o'yinda eng oddiy vazifa turli xil rasmlar orasida mutlaqo bir-biriga o'xshash ikkita narsani topishdir. Asta-sekin, vazifa murakkablashadi. Bola nafaqat rasmlarni birlashtiradi
tashqi belgilar, ammo ayni paytda ma'nosida. Masalan, Aibolit tasvirlangan 3 ta rasm berilgan, ulardan bittasida bolalarning qo'lida shifokor portfeli yo'q, bolalar yana ikkita rasmni tanlashlari kerak.
2. Umumiy mezon bo'yicha rasmlarni tanlash. Ob'ektlar o'rtasida aloqa o'rnatiladi. Masalan, "Shifokorga nima kerak?", "Sartarosh nima kerak?", "Do'konda nima bor" va hokazo. Bolalar tegishli narsalar bilan rasmlarni olishadi.
3. Tarkibi, rasmlarning tartibini yodlash. Masalan, "Qaysi rasm yashirilganligini toping?" Bolalar rasmlarning tarkibini eslab qolishlari kerak va keyin stoldan olib tashlanadigan narsaning nomini berishlari kerak. Bu tur xotira rivojlanishiga samarali hissa qo'shadi.
4. Kesilgan rasmlar va kublarni tuzish. Didaktik vazifani hal qilish uchun - kattalar kasblari bilan tanishish uchun ushbu rasmlar turli kasblar mavzularida bo'lishi mumkin. Ushbu tur bolalarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga samarali yordam beradi.
5. Tasvir, voqea, harakatlar ko'rsatilgan rasmdan beri hikoya. Vazifalar: bolalar nutqini, tasavvurini, ijodini rivojlantirish. Masalan, "Bu kimligini toping?" Bola homiladorning tovushini va harakatini tasvirlaydi.
Word o'yinlari
O'yinchilarning so'zlari va harakatlariga asoslangan. Bunday o'yinlarda bolalar ob'ektlar haqidagi mavjud g'oyalarga tayanib, o'z bilimlarini chuqurroq o'rganishadi, chunki bunday o'yinlar ilgari olingan bilimlardan foydalanishni talab qiladi. Bolalar turli xil aqliy vazifalarni mustaqil hal qiladilar. Ular ob'ektlarni tasvirlaydilar, tavsif bo'yicha taxmin qiladilar, o'xshashlik va farq belgilarini topadilar, turli xil belgilar bo'yicha ob'ektlarni guruhlashadilar.
Shunday qilib, o'yin maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish, tarbiyalash va o'qitishning eng muhim vositasidir. Va bu bolalarni kattalar kasblari bilan tanishtirishning ajralmas vositasidir.
Bolalar o'zlarining g'oyalarini kundalik mavzularda aks ettirishdi: "Oila", "Kasalxona", "Bolalar bog'chasi" va boshqalar, o'ziga xos rasm o'yinni boyitdi va bolalarga muayyan shaxs haqidagi fikrlarini, unga bo'lgan munosabatini aks ettirishga yordam berdi, unga taqlid qilish istagini uyg'otdi.
Didaktik o'yinlarni o'ynab, bolalar faoliyat turlarini, vositalarni, maxsus kiyimlarni o'rnatdilar; ufqlarini kengaytirdi va nutqni kuchaytirdi, kuzatish va mantiqiy qobiliyatlarni rivojlantirdi. Shunday qilib, "Kimning narsasi?" O'yinini o'ynashda bolalar asboblar va professional aksessuarlar yordamida faoliyat turini aniqladilar. "Kasblar" o'yinida ular bolalardan ushbu mavzuning aniq qo'llanilishi haqida gapirishlarini so'rashdi, masalan: bemorga (bemorga) haroratni o'lchash uchun shifokorga termometr kerak; oshpaz pechkaga ovqatni tayyorlash uchun kerak bo'ladi va hokazo. Shu bilan birga, ular bolalarni to'liq jumlalar bilan gapirishga undashdi, qo'shimcha savollarga yordam berishdi va ularga javobni qanday qilib yaratishni o'rgatishdi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni axloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va amalga oshirish vositalari Shaxsning muhim ma’naviy sifatlari bo‘lgan axloqiy ong, hissiyot va xulqni shakllantirish, vatanparvarlik, vatanga muhabbat, O‘zbekiston gerbi, bayrog‘i, madhiyasiga hurmat, insonparvarlik, mehnatga munosabat, jamoa bilan birgalikda qilinadigan izlanishlarga munosabat, ongli intizom va boshqa tuyg‘ularni kamol toptirish axloqiy tarbiyaning asosi hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni axloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va mazmuni bolaning ma’naviy dunyosini, uning ongini, axloqiy hislarini, shaxsiy sifatlarini tarbiyalash va rivojlantirishni taqozo etadi. Axloqiy bilim berish bir qancha tarbiyaviy vazifalarni bajaradi, inson hayoti va madaniyatining axloqiy qadriyatlari to‘g‘risida keng tasavvur, tushunchalar beradi. Axloqiy tasavvurlar, qarash, mulohaza, baho berish kabi tushunchalarni shakllantirishga va shu asosda axloqiy e'tiqodni yuksaltirishga ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni: Bolalarni o‘zlarining axloqiy tajribalarini mushohada qilishlari va boyitishlariga yordam beradi. Shaxsni o‘zini axloqiy tarbiyalashga zamin yaratadi. Axloqiy bilim, asosan axloqiy suhbatlar, ma'ruzalar, kechalar, turli kasb egalari bilan uchrashuvlar va boshqa vositalar bilan amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida 70 axloqiy tarbiya berish har xil vositalar yordamida amalga oshiriladi. Birinchi galda bolalarni har xil faoliyatlar vositasida kattalar mehnati bilan tanishtirish, mashg'ulotlarda va mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda ta’lim berish orqali amalga oshiriladi. Har xil bayramlar, ijtimoiy hayot voqealari, bolalar adabiyoti, musiqa, o‘yin materiallari, ommaviy axborot vositalari - oynayi jahon, radio va boshqalar bolalarning axloqiy tarbiyasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Kichik yoshli bolalar axloqiy tasavvur va bilimlarni faqat o‘yin mashg‘ulotlarida yaxshi o‘zlashtirib oladilar. Bolalar tomonidan o‘zlashtirib olingan axloqiy tasavvurlarni ular ongli ravishda tushunib yetishlari dastlab mashg‘ulotlarda, keyinchalik o‘yin, mehnat jarayonlarida, sayrda, mustaqil faoliyatlar orqali amalga oshiriladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ilk iqtisodiy tushunchalarni berish Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilimlarni berishda dastavval tarbiyachi-pedagog iqtisodiyotga oid ma’lum bilimi va ma’umotlar bilan qurollangan bo‘lmog‘i zarur. Tarbiyachi-pedagog quyidagi nazariy bilimlarni bilishlari zarur: - Iqtisodiyotning inson hayotida tutgan o‘rni va uning rivojlanish tamoyillari va nazariy asoslarini; - zaruriy hayotiy ehtiyojlar va bolalar faoliyatida oqilona qo‘llay olish; - bolalarga iqtisodiy bilim berish orqali iqtisodiy ong, iqtisodiy madaniyatni tarbiyalash zarur Iqtisodiy tushunchalardan bo'lgan bozor tushunchasi bilan tanishtirishda tarbiyachi bolalarga “bozor” haqida ma’lumot beradi. Bozor - bu xaridor bilan sotuvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar, ularni bir-biri bilan bog‘laydigan mexanizmdir. Bozorga tovar egasi sotish uchun, xaridor narsa sotib olish uchun 120 chiqadi. Bozordagi sotuvchi va xaridorlar kimlar? Sotuvchilar - bu tovar ishlab chiqaruvchi korxonalar, fermalar, fermer xo‘jaliklari, yakka tartibda ishlab chiqaruvchi kishilardir. Xaridor esa barcha aholi, davlat idoralari va iste’molchilardir. Bozorda tovarlarni pul vositasida ayirboshlash ya'ni oldi-sotdi munosabatlari paydo bo‘ladi. Bir tovar pulga ayirboshlansa, shu pulga boshqa narsa sotib olinadi. Ya’ni, bog‘bon o‘z yetishtirgan ho‘l meva mahsulotlarini sotib, o‘rniga o‘ziga kerakli mahsulot sotib oladi. Bunda: tovar pulga sotiladi, yana boshqa tovar sotib olinadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga bozor turlari va asosiy vazifalari haqida ma’lumot beriladi. Bozorlar mazmuni va ishlatilishiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: - Iste’molchilar bozori - bunda iste’mol uchun zarur bo‘lgan barcha tovarlar sotiladi; - xizmat ko‘rsatish bozori bunda asosan zarur bo‘lgan xizmatlar ko'rsatiladi. Bu bozorning rivojlanishi aholining iqtisodiy shart-sharoitlarini yaxshilab berish bilan bog‘liqdir. - uy-joy bozori - bu bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan bo‘lib, asosan uy-joylarni xususiylashtirish va ularni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlardan tashkil topadi; - innovatsion bozor - ilmiy yangiliklarni texnika va ishlab chiqarish texnologiyalarini, turli ixtirolarni o‘zida jalb etadi; Shuningdek, mahalliy, milliy, asosiy, qo‘shimcha chakana, ulgurchi, mayda-ulgurchi davlatlararo, jahon bozor turlari mavjud. Xaridor bozordan o‘ziga kerakli ehtiyoj narsalarni pulga sotib oladi. Xo‘sh, pulning o‘zi nima? Pul - bozor aloqalarining hammabop va universal iqtisodiy vositasidir. Pul - bozor munosabatlarining asosiy vositasi, uning yordamida barcha iqtisodiy aloqalar amalga oshiriladi. Ma’lumki, hamma kishilar puldan foydalanadilar. - Pulga xonadonlar bozordan davlatga iste’mol tovarlarini sotib oladilar. - Pul - soliqlar, badal, qarz, stipendiya, pensiya kabi majburiyatlarni to‘lash uchun kerak. Pul 3 ta asosiy funksiyani boshqaradi. 1 - hisob-kitob va iqtisodiy ovlchov funksiyasi 2 - muomala vositasi 121 3 - jamg‘arish vositasi 1994-yil 2-iyundan boshlab “O‘zbekistonda milliy pul so‘m joriy etildi, Milliy pul - bu muayyan mamlakatda muomalada yuruvchi va tanho to‘lov vositasi deb qabul qilingan puldir. Bunda nechta mamlakat bo‘lsa, shuncha milliy pullar bor, Ularning nomida o‘xshashlik bo‘lsada, ular farqlanadi. AQSh, Kanada, Avstraliya, Gonkong pullari dollar bilan yuritiladi, lekin ular hamma jihatdan farqlanadi. Milliy pullar turlicha bo'ladi. Ulardan biri tovar shaklidagi puldir, ya’ni bu oltindir. Qog‘oz pullar - davlat tomonidan muayyan mamlakatdagi yagona to‘lov vositasi sifatida kiritiladi va bu tanga pulning o‘ziga yozib qo‘yiladi. Qog‘oz pullar kupyura shakliga ega. Ular har xil qiymatli bo‘lib chiqariladi. Masalan, O‘zbekiston milliy puli - so‘mni olsak, 10, 25, 50,100,200,500,1000,5000,10000 va 50000 so'mlik pullar shaklida chiqariladi. Ular yirik va mayda pullarga ajraladi. Yirik pullar qog‘oz shaklida, mayda pullar tanga va chaqa shaklida chiqariladi. Milliy pul quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: - U mamlakatdagi yagona to‘lov vositasi hisoblanadi. - u himoya belgilariga ega (bu belgi 12 tagacha bo‘ladi), uni qalbakilashtirish qiyin bo‘ladi. - milliy pulning o‘z ko‘rinishi bor, uni boshqa puldan farqlantirib topib olish mumkin. Milliy pul chidamli bo‘lib, uzoq davrga qadar xizmat qila oladi. Pul o‘z shakli jihatidan qog‘oz, tanga va chaqa pullardan tashkil topsa, muomala jihatidan naqd va naqd bo'lmagan pullarga ajraladi. Naqd pullar - bu aholi qo‘lida aniq moddiy shaklidagi qog‘oz va tanga pullar bo'lib, u qo‘ldan-qo‘lga o‘tib yuradi. Bank - bu pul bozorda faoliyat yurituvchi moliyaviy institutdir. Biroq oldi-sotdi aloqalariga naqd bo'lmagan pullar ham xizmat qiladi. Bu - bankdagi ayrim kishilar, fermerlar yoki davlat tashkilotlari nomiga yozilgan puldir. Aholi naqd pul va bankdagi puldan tashqari plastik kartochkalardan ham foydalanadi. Biroq, ularning o‘zini pul deb bo‘lmaydi. Plastik kartochka - pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Asl pul kartochkaning o‘zi emas, balki bankdagi pul egasi hisob varag‘i yozilgan puldir. Pul qanday shaklda bo'lishidan qat’iy nazar kishilar va jamiyatga xizmat qiladi. Narx - bozor aloqalarining asosiy iqtisodiy vositasi 122 bo‘lib, tovar va xizmat birligini sotib olish uchun to‘lanadigan pul miqdorini bildiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga narx bozordagi oldi-sotdi aloqalarini ta'minlashi, pul bo‘lgandagina bozordan narsa yoki tovar sotib olish mumkinligi, xaridor va sotuvchi o‘rtasidagi kelishuv, sotuvchi bozorda o‘z narxini taklif qilishi mumkinligi, savdolashuv asosida har ikki tomonga ma’qul narx paydo bo‘lishi to‘g‘risida tushuncha beriladi. Buning uchun “Bozorda” o‘yini hamkorlikda o‘ynaladi. Bolalarga xonadon byudjeti oilada jamg‘ariladigan va tejab qolingan pul, ya’ni oila daromadi va oila xarajati kabi tushunchalar berib boriladi. Xarajat - bu har qanday narxning umumiy asosi bo‘ladi, chunki xarajatsiz hech qanday tovar yoki xizmat yaratib bo‘lmaydi. Xarajat narx tarkibiga kiradi, chunki tovarlar sotilgach ular qoplanishi kerak. Narx hech bo‘lmaganda xarajatni qoplashga yetarli bo‘lishi kerak. Masalan, yosh tadbirkor milliy qo‘g‘irchoqni yasab uni bozorga olib chiqadi, har bir qo‘g‘irchoqning tannarxi ya’ni tadbirkor sarflagan xarajat taxminan 10.000 so‘m, unga bozor narxi 12.000 so‘m qilib belgilanadi. Tadbirkorning har bir qo‘g‘irchoqdan oladigan sof foydasi 2 000 so‘m. Talabga qarab, narx-navoni oshirish yoki tushurish mumkin. Bu bolalar bilan o‘ynaladigan “Biz bozorga boramiz” o‘yinida aks ettiriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga tadbirkorlik to‘g‘risidagi tushuncha berishda, tadbirkorlik mehnat faoliyatining bir turi ekanligi, bu g‘oyat mas’uliyatii mehnat turi ekanligi tushuntiriladi. Tadbirkorlik - bu bozor qonun-qoidalariga asoslangan faoliyat hisoblanadi. Tadbirkorlik - bu intilish, qandaydir yangilikni boshqarishda qaror qilish, yaratishga intilishdir. Tadbirkorlik amaldagi qoidalarga muvofiq daromad olishga qaratilgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish yo‘li bilan tavakkal qilib o‘z mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan tashabbuskorlik faoliyati hisoblanadi. O‘zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlikning taraqqiyoti tarixan 5 davrni bosib o‘tdi. Birinchi davr - XIX asr uchinchi choragidan 1917-yilgacha davom etdi. Bunda kosiblar, dehqonlar, kichik va o‘rta korxonalar bo‘lgan. Ikkinchi davr - 1918-1985 (turg‘unlik davri yakka tartibdagi hunarmardchilik -kosibchilik 1 % ga yetgan. Uchinchi davr - 1985-1991-yillar jonlashish davri To‘rtinchi davr - 123 shakllanishi 1991-2005-yiIlar Beshinchi davr - barkamollik davri 2005-yildan keyingi yillar. Mamlakatimizda yaratilgan qonunlar, me’yoriy hujjatlar asosida iqtisodiyotning an’anaviy tadbirkorlikka moyil bo'lgan tarmoqlar, xizmatlar tarmog‘i kengayadi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanishida tadbirkorlik faoliyati ijtimoiy va iqtisodiy amaliyotga ega. Bozor iqtisodiyotga asoslangan ishlab chiqarish jarayonida tadbirkorlikning roli kattadir. Tadbirkor - bu shunday insonki, u o‘zida bo‘lgan pul mablag‘laridan, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish qurollari, mahsulotlar bilan aholi uchun turli ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatishni tashkil qiluvchi shaxsdir. Tadbirkor - bu tartib bilan puxta o‘ylab ish qiladigan, ya’ni ishbilarmon shaxs. - Hamma ham tadbirkor bo‘lavermaydi. Tadbirkor doimo o‘zining fikrmulohazalari bilan yangilik yaratishga, ya’ni ishlab chiqarish tashkil etishga, yangi iste’mol mahsulotlarini yaratishga yangi texnika va texnologiyalarini yaratish orqali o‘z qo‘lida ishlayotgan xodimlarning mehnatlarini yengillashtirish, ishlab chiqarish harakatlarini kamaytirishga intiluvchi shaxs hisoblanadi. O‘zbekistondagi quyidagi tadbirkorlik turlari mavjud Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tadbirkorlik turlaridan biz maktabgacha ta’lim muassasasida bolalar bilan tashkil etiladiganjamoaviyguruhiy tadbirkorlik elementlaridan “Qo‘g‘irchoq” mashqini misol keltirishimiz mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘z munosabatlarida “Mening dadam firmada ishlaydilar”, 124 “Mening dadam biznesman” degan so‘zlarni ko‘p qo‘llaydilar. Firma - bu tovar ishlab chiqaruvchi korxona. U nafaqat moddiy tovarlarini, shuningdek xizmatlarni ham yaratadi va qimmat bozorga chiqaradi. Firma - iqtisodiyotimizning muhim boshlang‘ich bo‘g‘ini bo‘lib, unda ishlab chiqarish yuz beradi, ishlab chiqarish omillari harakatga keladi. Rivojlanayotgan tezkor davrda respublikamizda yashayotgan har bir fuqaro keksa-yu yosh “biznes” degan terminga duch kelmoqda. Xo‘sh, biznes so‘zini qanday tarzda tashkil etish mumkin? Biznes so‘zi inglizchadan “tadbirkorlik harakati” deb tarjima qilinib, mulkka ega fuqarolarning daromad keltiruvchi faoliyatidir. Biznes - bu harakat, ish demakdir. Bu oddiy va tekin ish bo'lmasdan, balki kishilar o‘rtasidagi ishbilarmonlik munosabatlari orqali yuzaga keladigan harakatdir.