Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

12.5. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot

Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (2–shakl) moliyaviy hisobotlarining ichida muhimlaridan biridir.

Moliyaviy natijalar – bu korxona iqtisodiy faoliyatining foida va zarar ko’rinishidagi yakuniy natijasidir. Bunda daromadlar va xarajatlar faoliyat turini chegaralash yo’li bilan ko’rsatilishi mumkin. Masalan, amaliyotda asosan korxonaning asosiy faoliyat turidan kelib chiqqan daromad va xarajatlar bilan favqulodda holatlar natijasida hosil bo’lgan daromadlar va xarajatlarni chegaralash qo’llaniladi. Daromadlar va xarajatlar moddalarini chegaralash va uning turli xil kombinatsiyalari korxona faoliyat natijasini ko’rish imkonini beradi. Masalan, soliq to’lagunga qadar va undan keyingi soliq xarajatlari va sof foyda.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot moddalarida hisobga olinadigan daromad va xarajatlar va ular qaysi ma’lumotlar asosida to’ldirilishini ko’rib chiqamiz.
“Mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmat)larni sotishdan sof tushum” moddasi bo’yicha (010-satr) mahsulot, tovarlar, ishlar va xizmatlarni sotishdan olingan tushum ko’rsatiladi, bunda soliqlar (qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, transport vositalariga olinadigan soliq) hamda qaytarilgan tovarlar va tayyor mahsulotning qiymati, xaridorning sotish narxlaridan chegirmalari chegiriladi.
010-satr asosiy (operatsion) faoliyatdan daromadlarni hisobga olish hisobvaraqlari (9000) ma’lumotlari bo’yicha to’ldiriladi.
Asosiy faoliyati mol-mulkni ijaraga (lizingga) berish hisoblangan korxonalar 010-satr bo’yicha joriy hisobot davriga tegishli bo’lgan daromad summasini aks ettiradilar.
Vositachi korxonalar 010-satrda komission haqlar summasini aks ettiradilar.
“Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat)larning tannarxi” moddasi bo’yicha (020-satr) sotilgan mahsulot (tovarlar, ishlar, xizmatlar) tannarxini hisobga olish hisobvaraqlarida (9100) hisobga olingan, sotilgan mahsulot (tovarlar, ishlar, xizmatlar) tannarxining summasi ko’rsatiladi.
Savdo korxonalari ushbu satr bo’yicha sotilgan tovarlarning xarid qiymatini aks ettiradilar.
“Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarari)” (030-satr) mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar) sotilishidan sof tushum bilan sotilgan mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar) tannarxi o’rtasidagi farq (010-satr – 020-satr) sifatida aniqlanadi.
“Davr xarajatlari, jami” moddasi bo’yicha (040-satr) 050, 060, 070, 080-satrlar bo’yicha yakuniy summa aks ettiriladi.
“Sotish xarajatlari” moddasi bo’yicha (050-satr) hisobi 9410 - “Sotish xarajatlari” hisobvarag’ida yuritiladigan: mahsulotni realizatsiya qilish xarajatlari, ya’ni mahsulotni iste’molchiga etkazish, transport vositalariga ortish bilan bog’liq xarajatlar, marketing bilan shug’ullanadigan bo’limlar va xodimlarning xarajatlari va hokazolar aks ettiriladi.
“Ma’muriy xarajatlar” moddasi bo’yicha (060-satr) hisobi 9420 - “Ma’muriy xarajatlar” hisobvarag’ida yuritiladigan: korxonani boshqarish xarajatlari, boshqaruv xodimlari mehnatiga haq to’lash xarajatlari, umumma’muriy maqsaddagi asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari, umumxo’jalik maqsadidagi xonalarning ijara haqi va boshqa ma’muriy xarajatlar aks ettiriladi.
“Boshqa operatsion xarajatlar” moddasi bo’yicha (070-satr) hisobi 9430 - “Boshqa operatsion xarajatlar” hisobvarag’ida yuritiladigan: kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari, axborot, auditorlik va maslahat xizmatlariga haq to’lash xarajatlari, kompensatsiyalaydigan va rag’batlantiradigan xususiyatdagi to’lovlar, ish haqini hisoblab yozishda hisobga olinmaydigan to’lovlar va xarajatlar, bank, qimmatli qog’ozlar markaziy depozitariysining va qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilarining xizmatlariga haq, zararlar, jarimalar, penyalar va operatsion faoliyat jarayonida yuzaga keladigan, ishlab chiqarish jarayoni, moliyaviy faoliyat bilan bog’lanmagan va xarajatlarning favqulodda moddalari sifatlariga ega bo’lmagan boshqa xarajatlar aks ettiriladi.
“Kelgusida soliqga tortiladigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari” moddasi (080-satr) bo’yicha O’zR Soliq kodeksining 333-336-moddalariga ko’ra kelgusida soliq solinadigan foydadan chegirib tashlanadigan hisobot davri xarajatlari aks ettiriladi va 9440 – “Kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari” hisobvarag’ida umumlashtirilgan hisob ma’lumotlari bo’yicha to’ldiriladi (Adliya vazirligi 30.05.2017 y. 1181-3-son bilan ro’yxatga olingan Moliya vazirligi buyrug’iga muvofiq 9440 hisobvaraq chiqarib tashlangan). Hozirgi paytda bu moddani to’ldirishda korxonalar analitik hisobvaraqlar ma’lumotlaridan foydalanadilar.
“Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari” moddasi bo’yicha (090-satr) hisobi asosiy faoliyatdan boshqa daromadlarni hisobga olish hisobvaraqlarida (9300) yuritiladigan: asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqib ketishidan foyda, undirilgan jarima va penyalar, o’tgan yillar foydasi, operativ ijaradan daromadlar, kreditorlik va deponentlik qarzini hisobdan chiqarishdan daromadlar, xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarning daromadlari, tekin moliyaviy yordam va boshqa operatsion daromadlar ko’rsatiladi.
“Asosiy faoliyatning foydasi (zarari)” moddasi bo’yicha (100-satr) korxona asosiy faoliyatining moliyaviy natijalari ko’rsatiladi, ular mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar) sotilishidan yalpi foyda (zarar)dan (030-satr) davr xarajatlari summasini (040-satr) ayirish hamda asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar summasini (090-satr) qo’shish yo’li bilan aniqlanadi.
“Moliyaviy faoliyatning daromadlari, jami” moddasi bo’yicha (110-satr) 120, 130, 140, 150, 160-satrlar bo’yicha yakuniy summa aks ettiriladi.
“Dividendlar shaklidagi daromadlar” moddasi bo’yicha (120-satr) hisobi 9520 - “Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar” hisobvarag’ida yuritiladigan: O’zR hududida va undan tashqarida boshqa korxonalar faoliyatida ulushbay ishtirok etishdan olingan daromadlar, korxona egaligida bo’lgan aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar bo’yicha dividendlar aks ettiriladi.
“Foizlar shaklidagi daromadlar” moddasi bo’yicha (130-satr) hisobi 9530 - “Foizlar ko’rinishida daromadlar” hisobvarag’ida yuritiladigan, uzoq muddatli va joriy investitsiyalar bo’yicha foizlar ko’rinishida daromadlar ko’rsatiladi.
Asosiy faoliyati mol-mulkni moliyaviy ijaraga berish hisoblanmagan tashkilotlar “Uzoq muddatli ijara (lizing)dan daromadlar” moddasi (140-satr) bo’yicha mol-mulkni moliyaviy ijaraga berishdan olgan daromadlarini aks ettiradilar, ularning hisobi 9550 – “Moliyaviy ijaradan daromadlar” hisobvarag’ida yuritiladi.
“Valyuta kursi farqidan daromadlar” moddasi bo’yicha (150-satr) hisobi 9540 - “Valyutalar kurslari farqidan daromadlar” hisobvarag’ida yuritiladigan, shu jumladan balansni tuzish sanasida balansning valyuta moddalarini qayta baholashdan, valyuta operatsiyalari bo’yicha musbat kurslardagi farqlardan daromadlar aks ettiriladi.
“Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari” moddasi bo’yicha (160-satr) hisobi 9510 - “Royalti ko’rinishidagi daromadlar”, 9560 - “Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar”. 9590 - “Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari” hisobvaraqlarida yuritiladigan: qimmatli qog’ozlarni qayta baholashlarni o’tkazishdan daromadlar, royalti ko’rinishida daromadlar va moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar ko’rsatiladi.
“Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar, jami” moddasi bo’yicha (170-satr) 180, 190, 200, 210-satrlar bo’yicha yakuniy summa aks ettiriladi.
“Foizlar shaklidagi xarajatlar” moddasi bo’yicha (180-satr) hisobi 9610 - “Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar” hisobvarag’ida yuritiladigan, banklar kreditlari va qarzlar bo’yicha foizlarni to’lash xarajatlari ko’rsatiladi.
“Uzoq muddatli ijara (lizing) bo’yicha foizlar shaklidagi xarajatlar” moddasi (190-satr) bo’yicha moliyaviy ijara bo’yicha foizlarni to’lashga xarajatlar aks ettirilib, ularning hisobi 9610 –“Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar” hisobvarag’ida yuritiladi.
“Valyuta kursi farqidan zararlar” moddasi bo’yicha (200-satr) hisobi 9620 - “Valyuta kurslari farqidan zararlar” hisobvarag’ida yuritiladigan, valyuta operatsiyalari bo’yicha va balans tuzish sanasida balansning valyuta moddalarini qayta baholashdan manfiy kurslardagi farqlar aks ettiriladi.
“Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar” moddasi bo’yicha (210-satr) hisobi 9630 - “Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar” va 9690 - “Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar” hisobvaraqlarida yuritiladigan, qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bilan bog’liq xarajatlar hamda moliyaviy faoliyatga doir boshqa xarajatlar aks ettiriladi.
“Umumxo’jalik faoliyatining foydasi (zarari)” moddasi bo’yicha (220-satr) korxonaning umumxo’jalik faoliyatiga doir, asosiy faoliyatdan foyda (zarar) summasiga (100-satr) moliyaviy faoliyatdan daromadlar summasini (110-satr) qo’shish va moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar summasini (170-satr) ayirish yo’li bilan belgilanadigan moliyaviy natijalar ko’rsatiladi.
“Favquloddagi foyda va zararlar” moddasi bo’yicha (230-satr) favqulodda voqealar natijalari ko’rsatiladi, “Daromadlar (foyda)” ustuni 9710 - “Favquloddagi foydalar” hisobvarag’ining ma’lumotlari, “Xarajatlar (zararlar)” ustuni esa 9720 - “Favquloddagi zararlar” hisobvarag’ining ma’lumotlari bo’yicha to’ldiriladi.
“Daromad (foyda) solig’ini to’lagunga qadar foyda (zarar)” moddasi (240-satr) bo’yicha +/- belgisini hisobga olgan holda 220 va 230-satrlarni qo’shish natijalari aks ettiriladi.
“Daromad (foyda) solig’i” moddasi (250-satr) bo’yicha hisobot davri boshidan hisoblab yozilgan, 9810 – “Foyda solig’i bo’yicha xarajatlar” hisobvarag’ida hisobga olingan foyda solig’i summasi ko’rsatiladi.
“Foydadan boshqa soliqlar va yig’imlar” moddasi (260-satr) bo’yicha yil boshidan hisoblab yozilgan, qonun hujjatlariga muvofiq tashkilot foydasi hisobidan to’lanayotgan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar summasi aks ettiriladi, ularni hisobi 9820 – “Foydadan hisoblangan boshqa solig’lar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha xarajatlar”.
Ular uchun amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq soliq solishning soddalashtirilgan tartibi nazarda tutilgan korxonalar 260-satr bo’yicha hisoblab yozilgan yagona soliq to’lovi, yagona er solig’i, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq summasini aks ettiradilar.
“Hisobot davrining sof foydasi (zarari)” moddasi bo’yicha (270-satr) hisobot davrining pirovard moliyaviy natijasi ko’rsatiladi, u 240-250-260-satrlar ayirmasi sifatida belgilangan.
“Byudjetga to’lovlar to’g’risida ma’lumot”da (280-470-satrlar) korxonalar tomonidan soliq qonunchiligiga muvofiq hisoblab yozilgan va to’lanadigan soliqlar va to’lovlar turlari bo’yicha byudjetga va davlat maqsadli jamg’armalariga to’lovlar ko’rsatiladi. Mazkur ma’lumotnomada 440-satr bo’yicha korxonalar tomonidan hisoblab yozilgan va to’lanadigan byudjetga to’lovlarning yakuniy summasi ko’rsatiladi. Mazkur ma’lumotnomaning 480-satrida korxonalar tomonidan hisobot davri uchun byudjetga soliqlar va davlat maqsadli jamg’armalariga to’lovlarning hisoblangan va to’langan jami summasi ko’rsatiladi.
Agarda korxonalarda hisobot davri uchun hisob-kitoblar bo’yicha qonun hujjatlari bilan o’rnatilgan tartibga muvofiq qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha manfiy farq mavjud bo’lsa, “Hisobot davri uchun hisob-kitob bo’yicha to’lanadi” ustuni bo’yicha 310-satrda ushbu manfiy farq summasi “minus” belgi bilan ko’rsatiladi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (2-shakl)ning tuzulishi quyidagi ko’rinishga ega (12.2-jadval).
12.2-jadval
Moliyaviy natijalar to’g’risidagihisobot