Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

Jami	X	X
7 250 000

Kompaniyaning hisob siyosatida uzoq muddatli investitsiyalarni qayta baholash qiymatida hisobga olish ko’zda tutilgan. 2019 yilining birinchi choragida mavjud investitsiyalarning bozor qiymati o’zgarishi yuz berdi.

Aktsiyalar turi	Aktsiyalar miqdori	Aktsiyaning bozor qiymati	Jami aktsiyalarning bozor qiymati
A	700	5 500	3 850 000
B	1 200	1 900	2 280 000
C	900	1 800	1 620 000
Jami	x	X	7 750 000

Bu o’zgarishlarga buxgalteriya hisobida quyidagi yozuv qilinadi:
D 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” - qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan zararlar 120 000 so’m
D 0610 “Qimmatli qog’ozlar” 500 000 so’m
K 8510 “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar” 620 000 so’m.
Buxgalteriya yozuvlaridan ko’rinib turibdiki, “B” toifadagi aktsiyalar bo’yicha baho pasayishidan olingan zarar avval qo’shilgan kapital tarkibida shu xildagi muomalalarga tegishli summa mavjud bo’lmaganligi uchun zarar sifatida tan olindi.
2019 yilning yarim yilligi yakunida investitsiyalar tarkibida quyidagi o’zgarishlar yuz berdi

Aktsiyalar turi	Aktsiyalar miqdori	Aktsiyaning bozor qiymati	Jami aktsiyalarning bozor qiymati
A	700	5300	3 710 000
V	1200	1700	2 040000
S	900	1700	1 530 00
Jami	x	X	7 280 000

Bu o’zgarishlar buxgalteriya hisobida quyidagicha aksini topadi:

D 8510 “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar”
230 000 so’m
D 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” - qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan zararlar 240 000 so’m
K 0610 “Qimmatli qog’ozlar” 470 000 so’m
2019 yilning oxiriga kelib, balans tuzish sanasidan avval investitsiyalar qiymatida sezilarli o’zgarish yuz berdi

Aktsiyalar turi	Aktsiyalar miqdori	Aktsiyaning bozor qiymati	Jami aktsiyalarning bozor qiymati
A	700	5800	4 060 000
V	1200	2000	2 400 000
S	900	1750	1 575 000
Jami	x	X	8 035 000

Bu o’zgarishlar uchun buxgalteriya hisobida quyidagicha o’z aksini topadi:

D 0610 “Qimmatli qog’ozlar” 755 000 so’m
K 8510 “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar” 755 000 so’m
Investitsiyalar bo’yicha daromadlarni hisobga olish tartibi. Investitsiyalardan olinadigan daromadlar buxgalteriya hisobining milliy standartlarida ta’kidlab o’tilganidek, foizlar, royalti, dividendlar, uzoq va qisqa muddatli ijara sifatidagi investitsiyalar bo’yicha ijara haqi hamda investitsiyalarni sotish natijasida olingan foyda sifatida yuzaga keladi.
Korxona o’z mablag’larini bankka depozitga qo’yish, qarz berish yoki obligatsiyalar kabi qarz qog’ozlarini sotib olish vaqtinchalik keraksiz aktivlarni ijaraga berish orqali foiz ko’rinishidagi daromadga ega bo’ladi. Ushbu yo’nalishlar bo’yicha daromad hisoblanganda quyidagi buxgalteriya yozuvi qilinadi:
D 4830 “Olinadigan foizlar”
K 9530 “Foizlar ko’rinishidagi daromadlar”.
Royalti ko’rinishidagi daromad deb, korxonani savdo belgisi yoki boshqa turdagi huquqini o’zga kimsalarga ma’lum vaqtga, ma’lum haq evaziga foydalanish uchun berilishi natijasida olingan daromadga aytiladi. Daromad hisoblanganda quyidagi buxgalteriya yozuvi rasmiylashtirilishi lozim:
D 4850 “Olinadigan royalti”
K 9510 “Royalti ko’rinishidagi daromadlar”.
Korxona o’zga korxonalarning aktsiyalariga “qiymat” yoki “ulushda qatnashish” usulida investitsiya kiritishi mumkin. Qiymat usulida investitsiya qilinganda korxona boshqa aktsiyadorlar kabi faqat dividendga da’vogarlik qilishi mumkin. Ulushda qatnashish usulida esa investitsiya qilgan korxona ham dividendga, ham sof foydaning tegishli qismiga da’vogarlik qila oladi. Ushbu holatlarni quyidagi misol yordamida ko’rib chiqamiz.
5-misol. “MAB” korxonasi hisobot yilining yanvar oyida “MBA” kompaniyaning nominal qiymati 2000 so’m bo’lgan 1200 ta aktsiyasini 2500 so’mdan 3 000 000 so’mga sotib oldi (qiymat usuli). Fevral oyi oxirida “MAB” korxona yangi tashkil qilinayotgan “MDA” kompaniyaning ta’sischisi sifatida nominal qiymati 6000 so’mdan bo’lgan 200 000 ta aktsiyasini 3000 so’mdan sotib oldi (200 000 x 3 000 = 600 000 000 so’m). Bu aktsiyalar miqdori “MDA” kompaniya Ustav kapitalining 25 % ni tashkil qiladi. “MAB” korxonasi bu xo’jalik muomalasini o’zining buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiradi:
D 0610 “Qimmatli qog’ozlar”–“MBA” korxonaga investitsiyalar
3 000 000 so’m
D 0610 “Qimmatli qog’ozlar”–“MDA” korxonaga investitsiyalar
600 000 000 so’m
K 5110 “Hisob-kitob hisobvarag’i” 603 000 000 so’m
Hisobot yili tugab, aktsiyadorlar yig’ilishi qaroriga ko’ra, “MBA” korxona har bir aktsiyaga 300 so’mdan dividend e’lon qildi. Bu to’g’risida rasmiy hujjatga ega bo’lgach, “MAB” sotib olingan 1200 aktsiyaga tegishli bo’lgan (1200 ta aktsiya x 300 so’m = 360 000 so’m) dividend summasiga o’zida quyidagi buxgalteriya yozuvini amalga oshirdi.
D 4840 “Olinadigan dividendlar” 360 000 so’m
K 9520 “Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar” 360 000 so’m
Hisobot yilini “MDA” korxona 360 000 000 so’m foyda bilan yakunladi. Aktsiyadorlar yig’ilishi qaroriga ko’ra foyda summasining 160 000 000 so’mi dividend sifatida taqsimlanishga kelishildi. Shunga ko’ra muomaladagi har bir aktsiyaga 450 so’mdan (360 000 000 so’m : 800 000 ta aktsiya) dividend to’g’ri keldi. Bu xo’jalik muomalasi “MAB” korxonasi buxgalteriyasida quyidagicha o’z aksini topdi:
a) hisoblangan dividend summasiga
D 4840 “Olinadigan dividendlar” (200 000 x 450) 90 000 000
K 9520 “Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar” 90 000 000
b) sof foyda summasi tarkibida yuzaga kelgan ulushga esa
( 200 000 000 x 25 % = 50 000 000)
D0610“Qimmatli qog’ozlar”–“MDA” korxonaga investitsiyalar 50 000 000
K 9520 “Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar” 50 000 000
Ushbu usulda dividendlarni hisoblangandan ko’ra ortiqroq summada qaytishi, investitsiya qilingan korxonada ulushni kamayishini bildiradi. Misol uchun, “MDA” kompaniya “MAB” korxonasiga 100 000 000 so’m miqdorida dividend to’lab berdi. Bu holatda “MAB” korxonasi quyidagi buxgalteriya yozuvini rasmiylashtirishi lozim:
D 5110 “Hisob-kitob hisobvarag’i” 100 000 000
K 4840 “Olinadigan dividendlar” 90 000 000
K 0610 “Qimmatli qog’ozlar”–“MDA” korxonaga investitsiyalar
10 000 000
Investitsiyalar bilan bog’liq boshqa yo’nalishlardagi daromadlarni hisobga olish muomalalariga “Investitsiyalarni bir toifadan ikkinchisiga o’tkazish tartibi” va “Investitsiyalar chiqimini hisobga olish tartibi”degan quyidagi kichik paragraflarda ko’rib chiqish jarayonida ko’rsatilgan.