Guliston davlat universiteti xolbekova m., Fayzullayeva o

1- savolning bayoni:
Sifat ma’lum bir belgini ko’rsatuvchi mustaqil so’z bo’lib, shakli jihatidan boshqa so’z turkum (ot va otlashgan so’zlar) larining ma’lum xususiyatini aniqlashtiradi, uning ma’nosiga aniqlik kiritishga yordam beradi.
Sifat so’z turkumi poetik vosita sifatida ham katta ahamiyatga ega. U badiiy adabiyot tilida eng ko’p uchraydigan o’xshatishdan hosil qilishda qo’llaniladi.
Bundan tashqari, sifat turkumi tarmog’ida sinonimiya ham keng taraqiy etgan. Bu sinonimimyaning xoslangan uslublar nuqtai nazaridan chegaralanganligi ham sezilarli darajadadir. Bularning hammasi sifat so’z turkumining uslubiy jihatdan talqin qilinishiga imkon beradi.
Sifat darajasini hosil qiluvchi shakl uslubi. Sifatlar predmet belgisini to’g’ridan-to’g’ri (oq qog’oz, qizil olma) va bir belgini boshqa belgi bilan chog’ishtirib, qiyos qilib ko’rsatishi mumkin. Shu xususiyatlari asosida sifatning qiyosiy va orttirma darajalari farqlanadi.
Sifatning qiyosiy darajasi –roq morfemasi yordamida hosil qilinadi va u, asosan, belgining me’yoriga etmaganligini bildiradi. Msalan: Toqisi novcharoq odamning boshi tegadigan eski boloxona guldor sholchalar, chiroyli jihozlar bilan bezalgan edi.
-roq morfemasi o’zi qo’shilib kelgan so’z orqali ifodalangan predmet belgisining oddiy daraja holiga etmaganligini ko’rsatishi bilan shunga yaqin ma’no anglatuvchi –ish, -mtir, -imtir morfemalari bilan sinonimik munosabatda bo’la oladi. Qiyos qiling: qoraroq qaromtir, qizilroq qizg’ish, sariqroq, sarg’ish. Ularning farqi shundaki, qiyosiy daraja ko’rsatkichi –roq predmet belgisini boshqa belgilarga qiyosan ko’rsatadi. –ish, -mtir, -imtir (-imtil) morfemalari birgina predmet belgisining kamligini, kuchsizligini anglatadi. Bu formalarning o’zi ham o’zaro sinonimik munosabatdadir. Misollar: Uylarningdarazasida g’ira-shira sarg’ish (sarg’imtil) shu’lalar ko’rina boshladi.
-roq morfemasi ayrim belgi bildiruvchi analitik shakllari bilan ham sinonim bo’la oladi: yaxshiroq bir oz yaxshi, oqroq- bir oz oq, ko’kroq nim ko’k kabi.
-roq qo’shimchasi ba’zan boshqa vositalar yordamida, ular bilan birlikda predmet belgisining nisbatan ortiqligini ham ko’rsatadi: Salim Karimga qaraganda kattaroq, Salima Karimaga nisbatan chiroyliroq.
Juft sifatlar ham predmet belgisining ortiqligini ko’rsata oladi: ko’m-ko’k, qip-qizil, sap-sariq, qop-qora kabi. Ma’lum konstruktsiyalarda eng so’zi yuqoridagi juft sifatlar bilan almashtirib ishlatilishi mumkin:
Bir Vatanning o’g’limankim, har taraf gul lola bog’,
Qalb ko’ziday eng qorong’i ko’chada porlar chirog’.
Osmonlarning tiniq, ko’m-ko’gini tanlayman.
Misollardagi eng qorong’i birikmasi o’rnida qop-qorong’i so’zini , ko’m-ko’k so’zi o’rnida esa eng ko’k birikmasini qo’llash mumkin. Predmet belgisining ortiqligini ko’rsatuvchi eng so’zi o’rni bilan xuddi shunday vazifa bajaruvchi juda, g’oyat, nihoyat, behad, cheksiz, g’oyatda, nihoyatda kabi so’zlar bilan vazifadoshlik qila oladi. Chog’ishtiring: eng go’zalG’G’juda G’G’g’oyatG’G’nihoyatG’G’behadG’G’cheksizG’G’ g’oyatda go’zal. Bu o’rinda ham farq qiyosiylik va bir predmet belgisining qiyos qilinmasdan ortiqligini ko’rsatish masalasi bilan bog’langandir. Bulardan eng, juda so’zi hamma usullar uchun umumiy; g’oyat, behad, cheksiz, g’oyatda kabilar shu vazifada ko’proq badiiy nutq uslubi ishlatiladi.
O’zbek tilida ko’pgina uslublar bir-biriga yaqin yoki bir xil ma’no anglatuvchi sifatlar yasaydi. Sifat yasovchi qo’shimchalar bir-birlari bilan hamda boshqa-boshqa guruhdagi sifat yasovchi qo’shimchalar bilan ham sinonim bo’la oladi. Masalan, -li qo’shimchasi o’zbek tilidagi –siz qo’shimchasi va fors-tojik tilidan qabul qilingan be-, no- old qo’shimchalarining antonimidir. –siz, be-, no- morfemalari predmetning biror belgiga ega emasligini, -li, aksincha, predmetning biror belgiga, xossaga ega ekanligini ko’rsatadi: Qarshidagi uydan musiqa sadosi eshitiladi, torlar yoqimli va g’amgin nola qiladi.
O’zbek tilida –li va –lik qo’shimchalari ko’pincha farqlanmasdan biri o’rnida ikkinchisi ishlatila beradi. Hatto ba’zi ilmiy asarlarda ham ular sinonimlar sifatida talqin qilinadi. To’g’ri, ba’zi so’zlarda –li va lik qo’shimchalarining biri o’rnida ikkinchisisni qo’llash mumkin. Masalan, chiroyli-chiroylik, pulli-pullik, sezilarli-sezilarlik so’zlari sostavida –li va –lik morfemalarining almashtirilishi ma’noga salbiy ta’sir qilmaydi. Ammo miltiqli kishi, ko’zoynakli odam, samarqandlik odam, toshkentlik chavandoz tipidagi konstruktsiyalarda –lik va –li qo’shimchalarini almashtirib ishlatish mumkin emas yoki ma’noda tamoman farqlanuvchi telpakli (odam) telpaklik (teri), bolali (xotin), bolalik (davrim) so’zlarida ham –li va –lik qo’shimchalarining funktsiyalarini bir-biridan tubdan farq qiladi.
-li qo’shimchasi –dor, -kor va ba- morfemalari bilan sinonimik sifatida funktsiyadoshlik qiladi. Qiyos qiling: aybliG’G’aybdor, gunohliG’G’gunohkor va h.k. ammo hamma vaqt ham bu morfemalarning biri o’rnida ikkinchisini ishlatib bo’lmaydi. Masalan, vijdonli, kuchli, terakli so’zlarini vijdondor, bavijdon, kuchdor tarzida ishlatish mumkin emas.
Sifat yasovchi qo’shimchalar tizimida yana quyidagicha sinonimik holatlar mavjud: