Guruh: mt-108 Bajardi: Erkaboyeva Muxlisa

SHAXSNING SHAKLLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR 

Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro'y beradi, inson tarbiyasi uning xalq baxt-
saodati yo'lidagi bunyodkorlik mehnatida, ijtimoiy hayotda, sotsial-iqtisodiy vazifalarini hal 
etishda namoyon bo'ladi. 

Maktabgacha pedagogika tarbiyani yetakchi omil deb qaraydi, chunki bu to'plangan ijtimoiy 
tajribani 
yetkazish 
uchun 
yosh 
avlodga 
ta'sir 
ko'rsatishning 
maxsus uyushtirilgan sistemasidir. U oilada, bolalar bog'chasida, maktabda, mehnat jamoalarida
amalga oshirilib, turmushni, faoliyatni, muomalani tashkil etishga qaratilgandir. 

Shaxsni shakllantirishga muhit (ijtimoiy va tabiiy muhit) katta ta'sir ko'rsatadi. 

Ijtimoiy muhit shaxsni rivojlantirishda ustun ahamiyatga ega: ishlab chiqarishning taraqqiyot 
darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati kishilar faoliyati va dunyoqarashi xususiyatini belgilab 
beradi. 

Tabiiy muhit (iqlim sharoitlari, o'simliklar, hayvonot dunyosining ahvoli) ham shaxsning 
shakllanishiga ta'sir ko'rsatadi. 

Jamiyat tabiiy boyliklarni muhofaza qilib va ko'paytirib, kishilarni hayvonlarni, o'simliklarni, suv 
havzalarini va hokazolarni muhofaza etishga jalb qiladi, tabiat bilan faol muloqotda bo'lishi uchun 
keng imkoniyatlar yaratadi, bu esa o'z navbatida odamga har tomonlama ta'sir ko'rsatadi. 

Shaxs 
muayyan 
ijtimoiy 
jamiyat 
mahsulidir. 
Shaxsning 
hayotiy faoliyatida ijtimoiy muhit unga ijobiy, yoki salbiy ta’sir 
ko'rsatishi mumkin. Ijtimoiy jamiyat shaxs imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishi 
yoki yo'q qilishi mumkin. Bu jamiyatning ma'naviy qiyofasi, unda tashkil etilayotgan munosabatlar 
mazmuni hamda darajasiga bog'liq. 

---


Muhit 
deganda 
shaxsning 
shakllanishiga 
ta'sir 
etuvchi 
tashqi olam voqelik, hodisalar majmui tushuniladi. "Muhit" tushunchasi o'zida geografik-hududiy, 
ijtimoiy va mikro muhit (oila) xususiyatlarini ifoda etadi. 

Mikromuhit o'zida qisman ijtimoiy muhit qiyofasini aks ettiradi. Ayni chog'da u nisbatan mustaqillikka 
ega. Mikromuhit, bu ijtimoiy muhitning bir qismi bo'lib, oila, maktab, do'stlar, 
tengqurlar, 
kishilar 
va 
shu 
kabilarni 
o'z 
ichiga 
oladi. 
Bolani 
qurshab turgan muhitda ijobiy va salbiy rivojlantiruvchi va inqirozga eltuvchi hodisalar mavjud. Agar 
bola o'z tug'ma layoqatiga mos sharoitda o'sib, zarur faoliyat bilan shug'ullansa, 
layoqat erta ko'rinib rivojlanishi, aksincha, bunday muhit bo'lmasa yo'q bo'lishi 
yoki 
"mudroq"ligicha 
qolib 
ketishi 
ham 
mumkin. Bundan tashqari odob, axioq, xulqiy sifatlar, shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit 
va tarbiyaning o'zaro ta’siri asosida vujudga keladi. 

Pedagogika va psixologiya fanlari ijtimoiy muhit, unda shaxsning shakllanish 
jarayoniga ta'siri roliga alohida e'tibor beradi. Ijtimoiy voqea va hodisalarning shaxs rivojiga ta'siri 
g'oyat muhim ekanligini ta'kidlagan holda, ular ijtimoiy muhit abadiy emas, u ijtimoiy-
tarixiy qonuniyatlar ta'siri ostida o'zgarib boradi, deya ta'kidlaydilar. 

Oila muhiti - mikro muhit ham o'ziga xos muhim tarbiyaviy ta'sirga ega. Shu bois, mustaqillikka 
erishilgandan so'ng o'tgan davr mobaynida oila muhitining shaxs kamolotida tutgan o'rni va ahamiyati 
masalalari chuqur tahlil etilmoqda. Shu maqsadda tashkil etilgan "Oila" ilmiy markazi oilaning bu 
boradagi imkoniyatlarini ochib berish borasida samarali faoliyat olib bormoqda. 

Mavjud 
ijtimoiy 
muhit 
insonning 
o'sib 
borayotgan 
ongiga 
ta'sir 
etadi. 
Ijtimoiy 
tuzum 
darajasi 
qanchalik 
yuqori 
bo'lsa, 
uning shaxsga nisbatan ongli ta'siri ham shunchalik yuqori bo'ladi. Ushbu ta'sir ijtimoiy jamiyatdagi 
mavjud tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. 

---


Tarbiya 
- 
biror 
maqsadga 
yo'naltirilgan 
jarayon 
bo'lib, 
u 
muayyan darajadagi dastur g'oyalari asosida maxsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo'lgan kishilar 
tomonidan tashkil etiladi. 

Tarbiya 
ijtimoiy 
muhit 
orqali 
keladigan 
tarbiyaviy 
ta'sirlarning barchasi bilan bog'liq holda ta'sir qiladi. Bunda qulay 
omillardan foydalaniladi, salbiy ta'sirlarning kuchini ma'lum darajada kamaytiradi. Muhitning 
ta'siri stixiyali, tarbi 

yaning ta'siri esa maqsadga muvofiq olib boriladi. 

Irsivat - bu ota qoni yoki ajdodlariga xos bo'lgan biologik xususiyat va o'xshashliklarning naslga 
(bolaga] o'tish jarayonidir. 

Irsiyat nishonalari shaxsni shakllantirishning obyektiv omillariga kiradi. Odamlar organizmdagi 
anatomik tuzilishni, fiziologik harakatni, modda almashinuvi tipini, asab sistemasi tipi 
va qayishqoqligini (bular uning atrof-muhit ta'siriga beriluvchan qilib qo'yadi), asab reaksiyalari 
jo'shqinligi va tezligini meros qilib oladilar. Asosiy shartsiz reflekslar ham, xilma-xil faoliyat 
turlariga qobiliyatning alohida anatomik-fiziologik asoslari - qobiliyat nishonalari ham meros 
bo'ladi. Irsiyat qonunlari to'g'risidagi fan - genetika odamlarda yuzlab turli qobiliyat nishonalari - 
mutlaq e**ish, favqulodda ko'rish xotirasi, g'oyat tez ta'sirlanishdan tortib nodir matematik 
va badiiy iste'dodgacha mavjud bo'lishini nazarda tutadi. 

Nasldan-naslga o'tadigan xususiyatlarga quyidagilar kiradi: 

Anatomik-fiziologik tuzilish (misol uchun yuz tuzilishi}, organlar holati, qaddi-
qomat, asab tuzilishi xususiyatlari, teri, soch hamda ko'zlarning rangi. Shuningdek, nutq, 
tafakkur, 
ixtiyoriy 
harakat 
va 
amallar, 
vertikal 
holatda 
yurish, 
mehnat, 
ijod 
qilish qobiliyati va boshqa iste'dod alomatlari ham nasldan naslga o'tadi. Iste'dod 
alomatlari umumiy xususiyat kasb etadi, muayyan mehnat va ijod turiga yo'naltirilgan emas. 
Iste'dod alomatlari muayyan faoliyatga moyillikni aks ettiradi, xolos. 

---

