Guruhi talabasining

Xalqaro marketing va tashqi iqtisodiy faoliyatning tashkiliy shakllari
Kompaniya tashqi iqtisodiy faoliyatining tashkiliy shakllari ham, oddiydan 
murakkabga tomon rivojlanib boradi. Boshlang’ich bosqichlarda firma tuzilmasi 
ixtisoslashuvni chuqurlashtirish va cheklanish tendentsiyasiga ega bo’ladi. Kompaniya 
tashqi iqtisodiy faoliyati tashkiliy rivojlanishining keyingi bosqichlarida teskari, ya’ni 
integrastiya tomon yo’naltirilgan, tendentsiyalar ustuvor bo’ladi. Boshlang’ich 
bosqichlarda, ixtisoslashuv ustunliklaridan to’la foydalanish istagida bo’la turib, 
tuzilmalar ko’pincha piramidal va ko’p pog’onali bo’lib, funkstionaldan mahsulot 
ishlab chiqarishni ko’paytirish tomon rivojlanish tendentsiyasiga ega bo’ladi. Bunda 
tashqi iqtisodiy faoliyat katta miqyoslarga etishiga qaramasdan, funkstional tashkil 
etish uzoq vaqt davomida etakchi bo’lishi mumkin. O’rta va kichik hajmdagi 
kompaniyalarga mansub bo’lgan eng oddiy boshlang’ich shakllardan biri bu 

---

funkstional tuzilmadir. Unda eksport funkstiyalari, mamlakat ichidagi marketing 
bo’limi tomonidan amalga oshiriladi. Bunday sharoitlarda, tuzilmaning oddiyligini, 
tejamkorlik va menejmentning nisbatan oddiyligi bilan tushintirish mumkin: eksport 
mahsuloti nomenklaturasi, firmani chet el bozorlaridagi ishtiroki miqyosi, va ichki 
menejment murakkabliligi darajasi (bo’limlar soni va ularning o’zaro faoliyati 
murakkabliligi) unchalik katta emas. Chunki tashqi iqtisodiy faoliyat dasturini amalga 
oshirishning boshlang’ich bosqichlarida kompaniya etarlicha resurslarga ham, tajribaga 
ham, dastur muvaffaqiyatli amalga oshishi ishonchiga ham ega bo’lmaydi. Shuning 
uchun, bu bosqichda mustaqil eksport (tashqi iqtisodiy faoliyat) bo’limini tashkil etish 
o’zini oqlamasligi mumkin (ammo shu bilan birga keyingi tashqi iqtisodiy 
muvafaqiyatlar tomon etaklovchi vazifasini ham bajarishi mumkin). Ushbu variantning 
kamchiligi bu menejmentning umumiy tizimida eksport dasturiga etarlicha etibor 
berilmasligi va oxir oqibat u ichki bozor ustuvorliklari oldida umuman yo’qqa chiqib 
ketishi mumkinligidir. Shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyatni mustaqil ravishda emas 
vositachilar orqali tashkil etish ham mumkin. Bunda shartnoma bo’yicha ishlayotgan 
tashqi tashkilotlar eksport bo’limi ishini bajaradilar. 13 Tashkiliy o’sishning ma’lum 
bir bosqichida funkstional bo’limlarga (ishlab chiqarish, marketing va h.k.) ko’proq 
tashkiliy moliyaviy mustaqillik berilib, ular mahsulot bo’yicha ixtisoslanishi (hudud 
bo’yicha, iste’molchilar guruhi bo’yicha) va daromad markazlari tamoyili bo’yicha 
faoliyat yuritishlari lozim bo’ladi. Bundan so’ng ularning har biri o’z funkstional 
bo’limlari tizimini tashkil etadilar. Tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi, firmadan, 
doimiy tarzda chet eldagi ishtirokni va mustaqil hamda tez qarorlarni qabul qila olishni 
talab qiladi. Shunday ekan tashqi iqtisodiy funkstiyalarni umumiy marketing 
bo’limidan alohida tuzilgan eksport bo’limiga o’tkazish, hamda ushbu bo’limni 
bevosita bosh direktor rahbarligiga topshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Kompaniyada mavjud bo’lgan umumiy tashkiliy tuzilmaga bog’liq holda, bunday 
variant funkstional tuzilma doirasida yoki divizional mahsulot tuzilmasi tarkibida 
bo’lishi mumkin. Divizional tuzilmada mahsulot bo’yicha umumiy ixtisoslashuv 
darajasi va divizionlarning tashkiliy tizimi funkstional tuzilmanikiga nisbatan ancha 
yuqori bo’ladi. Ammo tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi mexanizmi bir xilligicha 

---

qoladi: eksport bo’limi ushbu faoliyatni, funkstional bo’limlar yoki kompaniya 
mahsulot divizionlari bilan birgalikda, umumiy korporativ strategiyani 
muvofiqlashtirgan holda, olib boradi. Kompaniya tashqi iqtisodiy faoliyati 
murakkablashib borishi bilan bu tuzilma, turli darajadagi tashkiliy moliyaviy 
mustaqillikka ega bo’lgan, firmaning doimiy chet el vakolatxonalari va filiallari 
tarmog’ini o’z ichiga olishi mumkin. Eksport bo’limiga ega bo’lgan mahsulot bo’yicha 
divizional tuzilmaga o’tish katta tashkiliy o’zgarishlarni kiritadi. Chunki menejment va 
muvofiqlashtirishning butun kuchi eksport divizionida mujassam bo’ladi. Eksport 
divizioni kompaniyaning ishlab chiqarish va marketing bo’limlari, shu jumladan, uning 
chet el vakolatxonalari va filiallari oldida maqsadlarni qo’yish va ularning faoliyatini 
yanada integrastiyalashda samarali ishtirok etishi mumkin. Ushbu bo’linma tarkibida, 
o’z navbatida mustaqil mintaqaviy divizionlarni ajratish mumkin (masalan Osiyo, 
Evropa, Shimoliy Amerika va h.), chet el vakolatxonalari va filiallari tarmog’i tegishli 
tarzda ularga bo’ysunadi. Shuni ham esda tutish kerakki, tashqi iqtisodiy faoliyatni 
divizional tashkil etish usullaridan har biri muayyan bir strategik ustuvorlikga mos 
keladi (mahsulot, mintaqa yoki iste’molchilar guruhlari). Ammo biror ustuvorlikka 
erishish ikkinchi bir ustuvor yo’nalishni rad etish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Misol 
uchun, A – mahsulotga ixtisoslashgan bo’lim, V – mahsulotni ilgari surishdan 
manfaatdor bo’lmasligi mumkin, agarda bu uning strategik maqsadlariga va yoki A 
mahsulot bo’yicha cheklashlarga zid kelsa. Firma o’sishi va yangi mahsulotlarni joriy 
etishi bilan bu firmaning yangi mahsulot divizionlarini tashkil etishga olib keladi. o’z 
navbatida ularning har biri mintaqa va mamlakatlarda o’z vakolatxonalari yoki 
firmalarini tashkil etishi lozim bo’ladi. Chunki bu mahsulotni ishlab chiqarish, 
marketing va sotuvdan keyingi xizmat 14 ko’rsatish faoliyatini talab qiladi. Mintaqa 
bo’yicha qo’yilgan strategik maqsadlarga erishish, asosiy vazifasi bo’lgan mintaqaviy 
boshqaruv organlari u yoki bu sabablarga ko’ra A mahsulotni o’z mintaqasida qo’llab 
quvatlamasliklari ham mumkin, agarda bu katta resurslarni jalb qilsa yoki hisobotni 
buzsa. Shunday qilib, tashqi iqtisodiy faoliyat menejmentini tashkil etish variantini 
tanlashda optimal qaror qabul qilishga intilish lozim, va xar bir variant o’z ustunliklari 
va kamchiliklariga ega ekanligini ham unutmaslik lozim. Ko’p hollarda, optimallikka 

---

erishishning tashkiliy uslublari sifatida menejment integrastiyalashuvining turli xil 
matristali shakllaridan foydalaniladi (mahsulot, mintaqa va iste’molchilar guruhlari 
bo’yicha). Faoliyat miqyoslarining kengayishi va tashqi iqtisodiy faoliyat 
murakkablashuvining davom etishi global mintaqalar bo’yicha menejmenti tashkil 
etish bilan bog’liq bo’lgan, tashkiliy tuzilmadagi keyinchalik o’zgarishlarni talab 
qilishi mumkin. Bunda strategik nuqtai nazaridan, kelib chiqqan holda, 
tashkiliytuzilmaviy guruhlarni shakllantirish ustuvorligi jo’g’rofiy, funkstional yoki 
mahsulot belgisi bo’yicha berilishi mumkin. Jo’g’rofiy belgi bo’yicha global tuzilmaga 
o’tish, kompaniyaning umumiy tuzilmaviy qayta tashkil etilishi bilan bog’liq. Bunday 
sharoitda, oldin ichki bozorda faoliyat yurituvchi, kompaniyaning asosiy bo’linmalari 
guruhi, uning umumiy global tuzilmadagi mintaqaviy guruhlaridan biriga aylanadi. 
Global tuzilma esa o’z navbatida, ushbu mintaqaga kiruvchi mamlakatlarni o’z ichiga 
oladi. Dunyoning boshqa mintaqalari bo’yicha ham faoliyat xududi shu tamoyil 
asosida amalga oshiriladi. Unda tashqi iqtisodiy faoliyatning miqiyosi va rivojlanish 
darajasiga bog’liq holda tashkil etish u yoki bu darajada murakkabroq amalga oshishi 
mumkin. Bunday turdagi tuzilmani tashkiliy isloh qilish jarayonida kompaniyaning 
umumiy tashqi iqtisodiy strategiyasi mintaqa va mamlakatlar o’rtasidagi ustuvorliklar 
muvozanati, umuman kompaniya bo’yicha funkstiya va xarajatlarni ikkilanishini oldini 
olish, marketing samaradorligini oshirish va mintaqaviy yoki global ahamiyatga ega 
mahsulotlarni ilgari surish, global, mintaqaviy yoki mamlakatlardagi raqobat 
siyosatining samaradorligi kabi savollar e’tibor markazida bo’lishi lozim. Bitta 
mintaqaga tegishli mamlakatlardan bo’lgan menejer va mutaxassislarning mintaqaviy 
miqyosdagi qo’shma loyihalarda ishtirok etishi yoki faoliyatning o’zaro 
muvofiqlashtirishdan noroziligi, jiddiy muammolaridan biri bo’lishi mumkin. Asosiy 
e’tiborni mintaqaga qaratgan holda, bu tuzilma mintaqa ichidagi davlatlar o’rtasidagi 
farqlarni to’g’ri baholamaslik tendentsiyasini keltirib chiqarishi, hamda 
kompaniyaning umumiy tashqi iqtisodiy strategiyasidagi mahsulotga bo’lgan etiborni 
susaytirishi mumkin. Global funkstional tuzilmani qo’llash, tashqi iqtisodiy 
faoliyatning nisbatan kichik miqyoslarida, hamda mahsulot va xizmatlarning tor va 
barqaror 15 nomenklaturasida, maqsadga muvofiq bo’ladi. Ushbu tizim, 

---

ixtisoslashtirish ustunliklaridan foydalangan holda, yirik miqyoslarda xarajatlarni 
tejash imkonini beradi. Bunda butun kompaniya bo’yicha innovastiyalash 
jarayonlarining borishi qiyinlashadi, chunki funkstional bo’linmalarda ish sekinlashib, 
turli xil byurokratik to’siqlarni paydo qilish tendentsiyasi kuchayadi, hamda 
menejmentdagi mahsulot va mintaqaviy markaz o’z kuchini yo’qotib boradi. Tashqi 
iqtisodiy faoliyatda namoyon etilgan, mahsulot va xizmatlarning keng va dinamik 
tarzda o’zgaruvchi nomenklaturasiga ega kompaniyalar, mahsulot guruhlari bo’yicha 
samarali marketingni ta’minlovchi tashkilotga ehtiyoj sezadilar. Ushbu tuzilmalardagi, 
mahsulot bo’yicha, marketingda yoppasiga maqsadli yo’naltirilganlik, xalqaro raqobat 
sharoitida faoliyat yuritish va muvaffaqiyatga erishishning xayotiy muhim sharti bo’lib 
qoladi. Kompaniya bo’yicha mahsulot ustuvorligini ta’minlagan holda, global 
mahsulot tuzilmasi, mintaqaviy va funkstional jabhalari bo’yicha ikkinchi darajaliga 
aylanib qolishiga yordam qiladi. Bu o’z navbatida tegishli muammolarni ham keltirib 
chiqaradi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning, yuqorida sanab o’tilgan asosiy 
turlaridan ko’rinib turibdiki, menejment elementlari (unsurlari, belgilari)ning 
(jo’g’rofik, funkstional va mahsulot) har biri, turli xil birikmalar va tashkiliy 
darajalarda, deyarli har bir tuzilma turida ishtirok etadi. Jo’g’rofik, funkstional yoki 
mahsulot ustuvorligini ifodalovchi global tuzilmalarning qarama-qarshiligi va 
tarqoqligiga javob bo’lib, tashkiliy integrastiyani kuchaytirish yo’li bilan bu 
muammolarni engishga intiluvchi matristali tuzilmalar turlari xizmat qilishi mumkin. 
Matristali tuzilmaning asosiy ustunligi bo’lib, mahalliy ehtiyojlar va bozor sharoitlarini 
(mahsulot assortimenti, talabga javob berish tezligi va b.) mahsulot bo’yicha 
menejmentning global strategik shartlari, hamda funkstional rivojlanish bilan 
muvofiqlashtira olishi qobiliyati xizmat qiladi. Nomarkazlashgan kommunikastiyaviy 
tarmoqlar tomon qaratilgan evolyustiya, barcha tashkiliy masalalarni hal qila olmasa 
ham, u keng ommaviylashib bormoqda. Bu, internet tarmog’i, elektron pochta, faks 
aloqasi, ma’lumotlarni elektron uzatish va qayta ishlash kabi yangi keng 
kommunikastiyaviy imkoniyatlar bilan bog’liq. Yangi axborot texnologiyalari, eng 
zo’r texnologik imkoniyatlar va samaradorlikni ta’minlagan holda, tashqi iqtisodiy 
faoliyatning tashkiliy shakllarini ham yanada nomarkazlashgan va egiluvchan shakllar 

---

tomon o’zgartirib boradi. Jahon iqtisodiyotining globallashib borishi, o’zbek xalqaro 
marketingiga ham o’z ta’sirini oshirib boradi. Etaklovchi (turtki beruvchi) omillarning 
shakllangan tizimi milliy kompaniyalarni tashqi bozorga chiqish strategiyasini yaratib 
beradi. Kompaniya xarakteri va strategiyasi, tashkiliy tuzilma tanlovini belgilaydi, u 
esa jo’g’rofiy, funkstional yoki mahsulot belgisi bo’yicha shakllanishi mumkin. har bir 
16 tuzilmani tanlaganda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan tashkiliy nizolarga esa, 
nomarkazlashgan kommunikastiyaviy tizimlarni qo’llash yo’li bilan chek qo’yish 
mumkin
Marketing tadbirlarini hayotga tadbiq etish marketingni boshqarish tizimini talab 
qiladi. U, strategik va joriy rejalashtirishdan iborat, marketing rejalashtirish, 
boshqarishni tashkil etish va nazoratni o’z ichiga oladi. Marketing strategiyasi – bu 
qo’yilgan maqsadlarga erishish bo’yicha marketing yo’nalishlari va ayrim tadbirlarini 
tasvirlovchi, uzoq va o’rta muddatli prinstipial qarorlardir. Strategiya – bu raqobat 
ustunliklarini korxona natijalariga aylantirish bo’yicha tadbirlar tizimidir. Marketing 
strategiyasini tanlash ichki va tashqi muhit shartlari bilan cheklangan bo’lib, ularning 
asosiylari quyidagilar: - bozorning makondagi joyi(lokal, mintaqaviy, milliy, xalqaro); 
- bozorni o’zlashtirish darajasi (eski, qardosh, yalpi bozor); - bozorni qayta ishlash 
hajmi (bir segment, bir necha segment, butun bozor); - bozorni qayta ishlash usuli 
(differenstiastiyalangan, differenstiastiyalashmagan); - marketingning muayyan 
vositasida mujassamlanish (narx, sifat); - birlamchi maqsad (bozor ulushi, rentabellik); 
- raqobatdoshlarga munosabat (agressiv, neytral); - kooperastiyaga munosabat 
(mumkin, mumkin emas); - o’sish sur’atlariga munosobat (tez, asta-sekin, nollik, 
manfiy); - innovastiyalarga munosabat (birinchilardan bo’lib, immitastiya). 
Kompaniya, odatda, bir necha marketing strategiyalarini qo’llashi mumkin. Tanlov 
jarayonida ustunliklarni zarur bozor sharoitlarini, ishlab chiqarish va boshqarishni 
tashkil etishga bo’lgan talablarni barqarorsizlik omillarini hisobga olish lozim. Ushbu 
omillar bo’yicha turli xil strategiyala