Гязянфяр казымов с е ч и л м и ш я с я р л я р и



Yüklə 5,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/53
tarix06.12.2016
ölçüsü5,01 Mb.
#961
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53

 

 

 

 

 

 

17 


ЯДЯБИЙЙАТ 

 

1.Г.Ш.Казымов. Àзярбайъан дилинин тарихи (ян гядим дюврлярдян 

ХIII ясря гядяр), Áакы, «Тящсил» няшриййаты, 2003. 



2.Я.Дямирчизадя.  Àзярбайъан  ядяби  дили  тарихи.  Áиринъи  щисся, 

Áакы, «Маариф» няшриййаты, 1979. 



3.Азярбайъан  тарихи,  1-ъи  ъилд,  Áакы,  Àзярбайъан  Äювлят  Няш-

риййаты, 1994. 



4.Г.Казымов. Сечилмиш ясярляри, 1-ъи ъилд, Áакы, «Нурлан», 2008. 

5.Г.А.Гейбуллайев.  Азярбайъан  тцркляринин  тяшяккцлц  тарихин-

дян.  Бакы, Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, 1994. 



6.Азярбайъан  тарихи  цзря  гайнаглар.  Азярбайъан  Университети 

Няшриййаты, Бакы, 1989. 



7.Низами Эянъяви. «Лейли вя Мяънун». Филоложи тяръцмя М.Яли-

задяниндир. Бакы, «Елм», 1981. 



8.С.М.Онуллащи, А.Г.Щясянов. Сяфяви щюкмдарларынын  даща ики 

намялум  мяктубу  щаггында.  АДУ,  Елми  ясярляр,  тарих  вя  фялсяфя 

серийасы, 1974, № 4. 

9.И.Алиев. История Мидии, Баку, 1960. 


 

18 


  ДИЛИН ГРАММАТИК ГУРУЛУШУ 

  ГРАММАТИКА ВЯ  ОНУН НЮВЛЯРИ 

ЩАГГЫНДА 

 

Мялумдур ки, щяр бир дил  юзцнцн фонетик системи, лцьят тяр-



киби вя грамматик гурулушу иля бир дил кими мювъуд олур вя бу цч 

тяркиб щиссянин бирэя фяалиййяти иля цнсиййятя хидмят едир. Сясляр 

сюз  шяклиндя  бирляшдикдя,  сюзляр  грамматик  гурулушун  ихтийарына 

кечдикдя цнсиййятин ясас васитяси олан дил дя тяшяккцл тапыр. 

Сясляр – дилчилийин бир шюбяси олан фонетикада, лцьят тяркиби – 

лексиколоэийада  юйрянилир.  Дилин  грамматик  гурулушу  ися    «грам-

матика» адланан елм сащясинин тядгигат обйектиня дахилдир.  

Данышыг сясляри ясасян сабит олур вя нисбятян аз дяйишиклийя 

уьрайыр. Лцьят  тяркибиндя  инкишаф  вя  йениляшмя  даща  эцълц  олур. 

Кечян миниллик ярзиндя хейли сюз архаикляшмиш, дилин лцьят тярки-

биня чохлу йени сюзляр дахил олмушдур. Алынмаларын мянбяйи  вя 

ишляклийи тез-тез дяйишмишдир. 

Дилимизин грамматик гурулушу ися бунларын щяр икисиня нис-

бятян  даща  сабитдир.  Лакин  бу,  грамматик  гурулушун  дяйишмяз 

олдуьу  демяк  дейилдир. Яввялки йцзилликляря нисбятян, ХХ ясрдя 

исим щалларынын, фел  шякилляринин грамматик мянасы  хейли конкрет-

ляшмиш, исим щаллары вя фел шякилляриндя мцвази явязлянмяляр азал-

мышдыр. Шякилчилярдя архаикляшмя вардыр. Аз ишлянян алынма гошма 

вя баьлайыъылар архаик фонда кечмишдир. Явязликляр архаик форма-

лардан,  сюз  бирляшмяляри  изафятлярдян  тямизлянмишдир.  Мцряккяб 

ъцмля типляри даща да зянэинляшмишдир. 

Дилимизин  лцьят  тяркиби  иля  грамматик  гурулушу  вящдятдя 

олуб, даим бир-бирини зянэинляшдирмякдядир. Лцьят тяркибиня дахил 

олан сюзлярин бир гисми инкишаф просесиндя тядриъян мцстягиллийини 

итиряряк  кюмякчи  сюзя  вя  шякилчийя  чеврилмиш,  грамматик  гуру-

лушун ихтийарына кечмишдир. Юз нювбясиндя щямин кюмякчи сюзляр 

вя шякилчиляр дя лцьят тяркибиндяки мцстягил мяналы сюзляря гошу-

лараг йени сюзлярин вя бирляшмялярин йаранмасына, лцьят тяркибинин 

зянэинляшмясиня сябяб олмушдур. 

Сюзцн лексик вя грамматик мяналары. Щяр бир таммяналы 

сюзцн  щям лексик, щям дя грамматик мянасы олур. Сюз лексик вя 

грамматик мяналарын мцряккяб бирлийидир. Мясялян, чямян сюзц 

йашыл отларла юртцлц кичик сащяни билдирир. Бу онун лексик мянасыдыр. 



 

19 


Ейни  заманда  бу  сюз  ад  билдирир,  конкрет  исимдир,  тякдир,  адлыг 

щалдадыр. Бунлар онун грамматик мянасыдыр. Лексик мяна щямишя 

конкрет  олур.  Мясялян,  даш,  китаб,  ев,  одун  сюзляринин  щяр  бири 

конкрет бир яшйанын адыны билдирир. Грамматик мяна щямишя цму-

миляшмиш олур, мцъярряд олур. Грамматик елементляр сюйлями хц-

суси  васитялярля  зянэинляшдирир.  Фикир  йалныз  таммяналы  сюзлярля 

дейил, мцхтялиф морфемлярин, кюмякчи сюзлярин, сюз сырасы вя инто-

насийанын кюмяйи иля ифадя олунур. Даьлар йашыллашыр. Даьлар йа-



шыллашыр? – ъцмляляриндян биринъисиндя тясдиг, икинъисиндя суал мя-

насы  вардыр.  Лакин  бу  мяналар  даьлар  вя  йашыллашмаг  сюзляринин 

айрылыгда тяляффцзц иля дейил,  ъцмляни  тяшкил едян цзвлярля  грам-

матик  ялагяси,  бир  сыра  морфемлярин  вя  интонасийанын  кюмяйи  иля 

ифадя олунмушдур.  

Сюзцн  лексик  мянасы  иля  йанашы,  семантик  мянасы  да  вар. 

Сюзцн лексик вя семантик мяналары ня гядяр йахын олса да, мцяй-

йян дяряъя фярглянир. Семантик мяна нитг вя йа мятн шяраитиндя 

сюзцн  лексик  мяна  ясасында  газандыьы  мянадыр.  Семантик  мяна 

«…лексик мянайа табедир.  Семантик мяна сюзцн лексик мянасын-

да  мцхтялиф йол вя васитялярля ямяля эялян  мяна инъяликляридир.  

Лексик  мяна  мяфщумун  билаваситя  ифадячисидир.  Семантик  мяна 

мяфщумла баьлы олса да, онун мцстягил ифадячиси дейил. Она эюря 

«лексик семантика» ифадясини ишлядирик ки, сюзцн лексик мянасы эе-

ниш анлайышдыр, семантик мяна лексик мянанын ичиндядир… О, лек-

сик мянадан айры дейилдир, ондан кянарда йашайа билмир».(8, 210) 

Беляликля,  г  р  а  м  м  а  т  и  к  мяна  тяк-тяк  сюзляря  дейил, 

бюйцк сюз групларына аид олан цмумиляшмиш, мцъяррядляшмиш мя-

надыр.  

Сюзцн реал мянасы хариъи алямин бу вя йа диэяр щадисясин-

дян асылы  олур. Грамматик мяна ися сюзцн о мянасыдыр ки, башга 

сюзлярля  ялагядя  мейдана  чыхыр.  Сюздя  грамматик  мяна  тяк  ол-

мур, сюзляр синкретик шякилдя мцхтялиф грамматик мяналары юзцн-

дя бирляшдирир. Мян китабы охуйурам – ъцмлясиндя китабы сюзцнцн 

исим  олдуьуну,  тясирлик щалда  олдуьуну,  тяк  олдуьуну  мцяййян-

ляшдирмяк  олур.  Лексик  мяна  чох  заман  мадди  алямин  юзц  иля 

баьлы олур. Мян мяктублары охудум – дедикдя айдын олур ки, мяк-

туб чох имиш, она эюря дя данышан шяхс щямин сюзц ъямлямишдир. 

Лакин  грамматик  мяна  сюзляр  арасындакы  ялагядян  доьур,  дилин 

юзцндян иряли эялир.(9, 79-82) 



 

20 


Азярбайъан дили илтисаги диллярдяндир. Сюзляр арасында ялагя-

дя шякилчилярин ролу бюйцкдцр. Она эюря дя дилимиздя грамматик 

мяналарын  йаранмасында  шякилчиляр  хцсуси  ящямиййятя  маликдир. 

Ейни заманда, грамматик мяналарын йаранмасында вурьунун, ин-

тонасийанын,  гошмаларын,  ядатларын,  модал  сюзлярин  хцсуси  ролу  

вардыр.  

Щяр бир сюзцн грамматик формасы вардыр.  Сюзцн грамматик 

формасы  - бу вя йа диэяр сюзцн бир-бириня гаршы дуран грамматик 

формаларыдыр.  Йазырам,  йазырсан,  йазыр,  йазырыг,  йазырсыныз,  йазыр-

лар, йазарыг, йазарсыныз, йазаъаглар вя с. йазмаг фелинин грамма-

тик  формаларыдыр.  Бунлар  системли  шякилдя  топландыгда  сюзцн  пара-

дигмасыны йарадыр. Щяр бир грамматик форманын юзц дя сюз-форма 

щесаб олунур.(9, 83) 



Мязмун вя форма (ифадя) планында бир-бириня гаршы дуран 

грамматик    мяналарын  бирлийи  грамматик  категорийалары  йарадыр. 

Грамматик категорийа бирцзвлц ола билмир.  Щямишя бир-бириня гар-

шы дуран тяряфлярин бирлийиндян ибарят олур. Яэяр тяк исимляр варса, 

ъям дя олур, адлыг щал варса, йийялик щал вя диэяр щаллар да олма-

лыдыр, индики заман варса, кечмиш вя эяляъяк заманлар да олмалы-

дыр. Бир-бириня гаршы дуран бу ъцр тяряфлярин мязмун вя форма бир-

лийи категорийа шяклиндя тязащцр едир.  Она эюря дя грамматик ка-

тегорийалар бир-бириндян йалныз мянасына, ифадя тярзиня эюря дейил, 

щям дя оппозисийа тяшкил едян тяряфляринин сайына эюря фярглянир.  

Мясялян, кямиййят категорийасы ики цзвлцдцрся, щал алты цзвлцдцр. 

Грамматик категорийалар айры-айры нитг щиссяляриня хидмят едир вя 

онларын ясас спесификасыны мцяййянляшдирир.(9, 85) 

Грамматиканын кюмяйи иля о мяналар ифадя олунур ки, онла-

ры тяк-тяк сюзлярин кюмяйи иля ифадя етмяк олмаз. Грамматик еле-

ментляр  фикрин  ифадяси  цчцн  нязярдя  тутулан  анлайышлар  арасында 

ялагя йарадыр. Грамматик ялагядя олмайан тяк-тяк сюзляр биткин 

фикир ифадя едя билмир. Щяр бир дилин грамматик гурулушу юз спеси-

фик ъящятляри иля о дили башга диллярдян фяргляндирир. Ейни заманда 

грамматик  гурулуш  айрылмаз  шякилдя  лексика  иля  баьлыдыр.  Грам-

матик гурулуш олмадан дил дя ола билмязди, лакин грамматик гуру-

лушун лексика иля ялагяси  олмадан да дил йарана билмязди. Грам-

матик  елементляр  лексика  иля  ялагя  ясасында  юзцнц  эюстяря  билир. 

Грамматик  васитялярин  ъями  вя  онларын  бир-бири  иля  гаршылыглы  яла-

гяси дилин грамматик гурулушуну тяшкил едир. (4, 98-99)  



 

21 


Грамматика сюзц илк дяфя йунан алими Яфлатунун (е.я.427-

348) «Кратил» ясяриндя ишлянмишдир: грамма – йунанъа щярф, йа-

зы,  тике – елм мянасында олуб, сюз  илкин мянада «щярф щаггында 

елм»,  «йазы  сяняти»  демяклир.  Ярястун  дюврцндя  (е.я.384-322) 

охумаг,  йазмаг,  савад  мянасында  ишлядилмиш,  фракийалы  Диониси 

тяряфиндян (е.я.2-ъи яср) мянасы даща да эенишляндирилмишдир – ана 



дилиндя данышмаг гайдаларыны юйрянмяк мянасы  газанмышдыр.  (7, 

60-61) 


Грамматика сюзц мцщцм бир дилчилик термини кими, ики мя-

нада  –  щям  дилин  грамматик  гурулушу  мянасында,  щям  дя  дилин 



грамматик гурулушундан бящс едян елм мянасында ишлядилир. 

Дилин  грамматик  гурулушу  -  ъцмлядя  сюзлярин  дяйишмяси  

вя  бирляшмяси  гайдаларынын  мяъмусудур.  Икинъи  мянада  грам-

матика – ъцмлядя сюзлярин дяйишмяси вя бирляшмяси гайдаларын-

дан бящс едян елмин адыдыр. 

 «Грамматик  гайдалар»,  «грамматик  щадисяляр»  дедикдя 

дилин обйектив шякилдя мювъуд олан грамматик гурулушу нязярдя 

тутулур, «грамматика китаблары» дедикдя  дилимизин грамматик гу-

рулушу  щаггында  елмдян  сющбят  эедир.  Бунлардан  биринъисинин  та-

рихи чох гядимдир. 

Азярбайъан  дилинин  грамматик  гурулушу  чох  гядимдир.  Ши-

фащи ядяби дилимизин гядим абидяси олан «Китаби-Дядя Горгуд»ун 

дилинин тядгиги эюстярир ки, мцасир ядяби дилимизин бцтцн дяйишмя 

вя тясриф системи, синтактик ялагяляр, садя вя мцряккяб ъцмля мо-

делляри 1500 ил яввялки цмумхалг Азярбайъан дилиндя там форма-

лашмыш  шякилдя мювъуд олмушдур. Дилимизин  грамматик гурулушу 

ясрлярля  Азярбайъан  халгына  хидмят  етмиш,  ютян  мцддят  ярзиндя 

даща да зянэинляшмиш вя сялисляшмишдир. Инди дцнйанын еля бир бю-

йцк ясяри йохдур ки, ону Азярбайъан дилиндя лайигинъя сясляндир-

мяк мцмкцн олмасын. 

Дилин грамматик гурулушунун ясас хцсусиййятляри ашаьыдакы 

кими мцяййянляшдирилир:  

1)  дилин  грамматик  гурулушу  фикри  мадди  дил  ъилдиня  салан 

ясас васитядир; 

2) грамматик гурулуш дилин ясяб системини тяшкил едир вя дил-

дя олан бцтцн просесляри идаря едир; 

3)  грамматик  гурулуш  ибтидада  бясит  олур,  тядриъян  инкишаф 

едиб зянэинляшир;  



 

22 


4)  грамматик  гурулуш  бирдян-биря  дейил,  узун  мцддят  яр-

зиндя, мярщяляли инкишаф просесиндя  йараныб формалашыр; 

5)  дилин  грамматик  гурулушу  сялисляшмя,  зянэинляшмя  исти-

гамятиндя инкишаф едир; 

6) грамматик гурулуш дилин башга сащяляриня нисбятян даща 

сабит олур вя ясрлярля инсанлара хидмят едир;  

7) грамматик гурулуш дилин ян эеъ вя йаваш дяйишян щисся-

сидир; 


8) грамматик гурулуш дилин милли орижиналлыьынын горунуб сах-

ланмасында бюйцк рола маликдир. (Бах: 3, 37) 

Щяр бир дилин грамматик гурулушуна аид олан бу хцсусиййят-

ляр  ейни  дяряъядя  Азярбайъан  дилинин  грамматик  гурулушуна  да 

аиддир.  Инэилис  дили  лцьят  тяркибиндяки  сюзлярин  60  фаизя  гядяри, 

Азярбайъан дили лцьят тяркибиндяки сюзлярин 40 фаиздян чоху алын-

ма  сюзлярдир,  лакин  орижинал  грамматик  гурулушу  олдуьундан  бу 

дилляр  мцстягил  дил  щесаб  олунур.  Бу  щал  башга  дилляря  дя  аиддир. 

Дилимизин  грамматик гурулушуна аид  олан щал шякилчиляринин  чоху 

5000 ил яввялки шумер дилиндя дя мювъуддур. Демяли, бу шякилчи-

лярин тяшяккцл тарихи даща гядимдир. Баьлайыъы сюзлц будаг ъцмля-

ляря шумер дилиндя  дя раст  эялирик, демяли, бу ъцр ъцмлялярин  тя-

шяккцл тарихи ки баьлайыъылы аналитик табели мцряккяб ъцмлялярдян 

чох яввялдир. Адларын вя феллярин дяйишмя вя тясриф гайдалары, та-

белилик цсуллары, садя вя мцряккяб ъцмля типляри «Дядя Горгуд»-

ун дилиндя дя вардыр вя кечян мцддят ярзиндя бу гайдалар йалныз 

сялисляшмя, зянэинляшмя  истигамятиндя инкишаф етмишдир. 

Дилимизин грамматик гурулушунун тяшяккцл тарихи гядим ол-

са да, онун тядгиг вя юйрянилмя тарихи  чох гысадыр. Узун мцддят 

Азярбайъан  дилинин  грамматик  гурулушу  мяктяб  грамматикасы 

чярчивясиндя  юйрянилмишдир.  Бу  сащядя  илк  эениш  елми  тядгигат 

профессор  Мирзя  Казым  бяйин  «Тцрк-татар  дилинин  грамматикасы» 

(1839-1846)  ясяридир.    Бундан  сонракы  дюврдя  дя  щяъмъя  кичик 

грамматика  ясярляри  (Н.Няримановун,  С.М.Гянизадянин  грам-

матикалары  вя  с.)  йаранмышдыр.  Лакин  Азярбайъан  дили  грамматик 

гурулушунун щягиги тядгиги кечян ясрин орталарындан башланмышдыр. 

Дилимизин  морфоложи  вя  синтактик  гурулушунун  тядгиги  сащясиндя 

Я.Дямирчизадя,  М.Ширялийев,  М.Щцсейнзадя,  Я.Абдуллайев, 

З.Будагова, З.Таьызадя, Й.Сейидов  вя башга алимляримизин бю-

йцк ролу олмуш, кечян 50-60 илин мцддятиндя гиймятли дярсликляр, 



 

23 


дярс  вясаити,  монографийа  вя  диссертасийалар  мейдана  чыхмышдыр. 

Дилин грамматик гурулушу бир нечя истигамятдя юйрянилир. Она эю-

ря дя бир елм сащяси кими, грамматиканын бир сыра нювляри  вардыр. 

Бунларын башлыъалары ашаьыдакылардыр: 



1.Тарихи грамматика. 

2.Мцгайисяли грамматика. 

3.Тарихи-мцгайисяли грамматика. 

4.Тясвири-елми грамматика. 

5.Мяктяб грамматикасы

Бунлардан ялавя, мянтиги, фялсяфи, нязяри, академик грам-

матикалар да вардыр. 

 

Тарихи  грамматика  –  грамматиканын  мараглы  нювляриндян 

биридир. Грамматиканын бу нювцндя сюзлярин, сюз бирляшмяляри вя 

ъцмлялярин гурулушу, дяйишмя вя инкишафы тарихи аспектдя  юйряни-

лир.  Тядгигат  иши  дилимизин  ян  гядим  абидяси  олан  «Китаби-Дядя 

Горгуд»ун  дилиндян  башлайыр,  гядим  мяснявилярин  (Сули  Фягищин 

«Йусиф вя Зцлейха», Исанын «Мещри вя Вяфа» мяснявиляри, «Дас-

тани-Ящмяд Щярами» мяснявиси), классик сюз усталарымызын – Гази 

Бцрщаняддин, И.Нясими, М.Фцзули, Ш.И.Хятаи, Гурбани, М.П.Вагиф, 

М.Ф.Ахундов кими сяняткарларын дил материалы ясасында щяр бир ка-

тегорийанын инкишаф, сялисляшмя, зянэинляшмя истигамятиндя кечди-

йи йол мярщяляляр цзря тядгиг олунур. Бу ъцр арашдырма диахроник 

(тарихи)  грамматиканын  ишидир  вя  бюйцк  тядгигат  тяляб  едир.  Дили-

мизин грамматик гурулушунун бу ъцр тядгиги сащясиндя Я.Дямир-

чизадя, Щ.Мирзязадя, Р.Мящяррямова, Т.И.Щаъыйев кими алимля-

римизин бюйцк хидмяти вардыр.   

Тарихи грамматиканын бир нювц дя синхрон тарихи граммати-

кадыр. Тарихи грамматиканын бу нювцндя дилин тарихи инкишаф мяр-

щяляляриндян бириндя  (мясялян, ХVI, ХIХ вя б. ясрляр) Азярбай-

ъан дилинин гурулуш хцсусиййятляри тядгиг едилир.  

 

Мцгайисяли  грамматикада  бир  дилин  диалект  вя  шивяляри  иля 

ядяби формасы мцгайисяли шякилдя юйрянилир. Ейни заманда, грам-

матиканын  бу нювцндя гощум  диллярин  грамматик гурулушу  мц-

гайисяли  шякилдя  тядгиг  едилир.  Бу  ъцр  тядгигат  иши  бцтцн  гощум 

дилляри вя йа онларын бир гисмини ящатя едя биляр. Мясялян, бцтцн 

тцрк дилляринин вя йа Оьуз групу дилляринин грамматик гурулушуну 



 

24 


бу  ъцр  юйрянмяк  олар.  Бу  сащядя  бизим  дилчиликдя  вя  цмумян 

тцрколоэийада  бир  нюв  пяракяндя  шякилдя  тядгигат  апарылса  да, 

хейли иш эюрцлмцшдцр. 

Мцгайисяли  грамматиканын  бир  нювцнц  гаршылашдырма  йолу 

иля апарылан тиположи грамматика тяшкил едир. Тиположи грамматика-

да гощум олмайан диллярин грамматик гурулушу гаршылашдырма йо-

лу иля юйрянилир. Сон дюврлярдя дилчилийимиздя рус вя Азярбайъан, 

инэилис  вя  Азярбайъан,  франсыз  вя  Азярбайъан  дилляринин  грам-

матик гурулушунун  мцгайисяли-тиположи тядгигиня мейил артмышдыр. 

 

Тарихи-мцгайисяли  грамматика  –  дилчилийин  ян  мараглы  са-

щяляриндян биридир. Тарихи-мцгайисяли грамматика имкан верир ки, 

гощум  диллярин  грамматик  гурулушуна  тарихи  аспектдя  вя  мцга-

йисяли шякилдя нязяр салмаг мцмкцн олсун.  Бунун цчцн гощум 

диллярин  ян  гядим  абидяляриндян  башланылыр.  Мясялян,  тцрк  дилля-

риня мяхсус беля гядим абидяляр щялялик Орхон-Йенисей абидяля-

ринин (V-VIII ясрляр) дили щесаб олунур. Бу ъцр тядгигатын ящямий-

йяти орасындадыр ки, беля  бир истигамятдя тядгигатла Йер цзяриндя 

йаранмыш  ващид  Улу  дилин  грамматик  гурулушунун  ясасларыны  юй-

рянмяк  олар.  Лакин  бу,  чох  бюйцк  вя  эениш  тядгигат  тяляб  едир. 

Бунун цчцн щяр бир дил аилясиня дахил олан диллярин грамматик гу-

рулушу тарихи аспекитдя диггятля юйрянилмялидир. Сонра щямин дил-

лярин архетипляри мцгайися едилмякля щяр бир дил аилясинин башында 

дуран протодилин грамматик гурулушу айдынлашдырылмалыдыр. Йалныз 

бундан сонра протодиллярин грамматик гурулушуну мцгайисяли шя-

килдя юйрянмякля Улу дилин грамматикасы барядя тясяввцр газан-

маг олар. 

 

Тясвири-елми грамматикада дилин щазыркы инкишаф вязиййяти, 

мцасир  сявиййядя  дилин  грамматик  гурулушу  елми  шякилдя  тядгиг 

едилиб  юйрянилир.  Дилин  мцасир  сявиййяси  дедикдя  йахын  вахтлара 

гядяр даща чох Совет дюврц Азярбайъан ядяби дили нязярдя туту-

лурду. «Мцасир дил» анлайышыны дар вя эениш мянада баша дцшмяк 

олар. Эениш мянада Азярбайъан дилинин ХVI ясрдян сонракы милли 

дил ясасында формалашма вя инкишаф дюврц, конкрет щалда ися мцс-

тягиллик  илляри  Азярбайъан  ядяби  дили  нязярдя  тутулур.  Доьрудур, 

дил формасийалара лагейддир, лакин щяр ики бюлэц бир чох ъящятдян  

принсип етибариля доьру бюлэцдцр. Совет щакимиййяти илляриндя ядя-



 

25 


би  диля иътимаи  нязарят, дювлят нязаряти эцълц олдуьундан, ядяби 

дилин  елми,  бядии,  публисистик  цслублары  ащянэдар  инкишаф  етдийин-

дян, дяфялярля орфографийайа, орфоепийайа даир мцзакиряляр апарыл-

дыьындан,  сайсыз  лцьятляр  няшр  олундуьундан  ядяби  дил  ХХ  ясрин 

биринъи рцбцнцн ядяби дилиндян  юз сафлыьы, тямизлийи, сялислийи бахы-

мындан хейли фярглянирди. Мцстягиллик  илляриндя  ядяби  диля дювлят 

нязаряти, иътимаи нязарят даща да эцълянмишдир. Доьрудур, гязет-

лярин  чохлуьу  вя  гязет  дилиня  нязарятин  зяифлийи  дилдя  регрессив 

щаллара да имкан йаратмышдыр, лакин бцтювлцкдя дилин инкишафы, хц-

сусиля карэцзарлыг ишинин вя дювлят сянядляринин Азярбайъан дилин-

дя  апарылмасы  цмуми  инкишаф  вя  йениляшмя  иля  баьлыдыр.  Одур  ки 

конкрет  щалда  мцстягиллик  иллярини  тядгигатын  ясасына  гоймагла 

тясвири-елми грамматиканын тядгигат обйекти кими ХХ ясрин 50-ъи 

илляриндян сонракы дюврц ясас эютцрмяк олар. 



 

Мяктяб грамматикасы – яняняви тядгигатлара ясасланан вя 

цмумтящсил мяктябляриндя юйрянилян грамматикадыр. Бурада йыь-

ъам шякилдя дилин грамматик гурулушунун щамы тяряфиндян гябул 

едилян  мцщцм  мцддяалары  ящатя  олунур.  Мяктяб  грамматикасы 

хцсуси  програм  ясасында йазылыр вя ону дяйишмяк, истянилян  мц-

бащисяли мясяляляри дярслийя дахил етмяк олмаз. Кечян ясрин 30-

ъу илляриндян башлайараг, илк мяктяб дярсликляринин йарадылмасында 

Я.Дямирчизадя,  М.Ширялийев,  М.Щцсейнзадя,  С.Ъяфяров  вя  баш-

галарынын хцсуси ямяйи олмушдур. 

Дилин  грамматик  гурулушунда  ики  мцщцм  просес  ясасдыр:       

1)  сюзлярин  ъцмлядя  дяйишмяси,  мцхтялиф  шякилляря  дцшмяси  про-

сеси  вя 2) сюзлярин  ъцмлядя, ъцмлялярин мятндя бирляшмяси, яла-

гялянмяси просеси. Бунлардан бири – сюзлярин ъцмлядя дяйишмяси, 

мцхтялиф шякилляря дцшмяси гайдалары морфолоэийанын, сюзлярин сюз 

бирляшмяси  вя  ъцмля  шяклиндя,  ъцмлялярин  мятн  шяклиндя  ялагя-

лянмяси гайдалары синтаксисин тядгигат обйектиня дахилдир. 

Демяли,  грамматиканын  мцщцм  обйектляри  бунлардыр:  сюз, 

сюз  бирляшмяси,  ъцмля  вя  мятн.  Грамматика  сюзлярля  лексикада 

олдуьу кими семантик аспектля дейил, онларын грамматик елемент-

ляр гябул едяряк мцъяррядляшмяси  просеси иля мараглыдыр. Бу ъя-

щят  нитг  щиссялярини  вя  нитг  щиссяляриня  дахил  олан  категорийалары 

цзя чыхарыр. Сюзлярин сюз бирляшмяси вя ъцмля шяклиндя, ъцмляля-

рин мятн шяклиндя ялагяси синтактик категорийалары йарадыр. 



 

26 


Сюзлярин дяйишмяси вя ъцмлядя бирляшмяси  ялагяли, бир-бири 

иля баьлы просеслярдир вя бирликдя дилин грамматик гурулушуну тяш-

кил едир, цнсиййяти, фикир мцбадилясини бирликдя тямин едир. Дяйиш-

мя  вя  бирляшмя  тяърид  едилмиш  щалда  цнсиййятя  хидмят  едя  бил-

мяз. 

О, няьмя, мящяббят,  яфсаня,  данышмаг сюзляриня диггят 

йетиряк. Бунлары неъя бирляшдирмяк, неъя ъцмля гурмаг олар?  Бу 

сюзляр  мянаъа  баьланмаг  цчцн  грамматик  ъящятдян  дя  баьлан-

малыдыр.  Баьланмаг, ялагяйя эирмяк цчцн сюзляр мцвафиг шякил-

чиляр гябул едяряк дяйишмялидир. О сюзц иля няьмя сюзцнцн бир-

ляшмяси цчцн о – йийялик щал, няьмя 3-ъц шяхс мянсубиййят шя-

килчиси гябул етмялидир: о-нун + няьмя-си = онун няьмяси; мя-

щяббят сюзц йийялик щалда мянсубиййят шякилчили  яфсаня сюзц иля 

бирляшмялидир: мящяббят яфсаня-си; данышмаг сюзцнцн заманы вя 

шяхси  олмалыдыр ки, онун няьмяси бирляшмяси  иля  узлашсын: Онун 

няьмяси данышырды. Арадакы сюзляри бирляшдирмяк цчцн мящяббят 

яфсаняси  бирляшмяси  дяйишмяли,  чыхышлыг  щал  шякилчисини  гябул  ет-

мялидир: Онун няьмяляри мящяббят яфсанясиндян данышырды. Яф-



саня сюзц тяк дя ола биляр, ъям дя: Онун няьмяляри мящяббят  

яфсанялярндян данышырды. 

Сюзлярин  дяйишмяси  вя  бирляшмяси  гайдалары  дилдя  систем 

тяшкил едир. Одур ки бунлар грамматиканын айры-айры шюбяляриндя – 

сюзлярин  дяйишмяси,  тясрифи  гайдалары    морфолоэийада,  бирляшмяси 

гайдалары синтаксисдя юйрянилир.  

Морфолоэийа  вя  синтаксис  грамматика  елминин  бярабярщц-

гуглу  шюбяляридир.  Морфолоэийада  анализ  сюзлярин  бу  вя  йа  диэяр 

елементляри гябул едяряк дяйишмяси системиня, синтаксисдя анализ 

ъцмлянин елементляриня – бирляшмя вя ъцмляляри тяшкил едян сюз-

лярин  ялагялянмяси  гайдаларынын  тящлилиня  йюнялдилмиш  олур.  Беля 

ки  морфолоэийанын  сюз  цзяриндя  башладыьы  анализи  синтаксис  баша 

чатдырыр; бахмайараг ки морфолоэийа да, синтаксис дя сюзц ясас эю-

тцрцр, лакин  грамматиканын бу шюбяляриндя сюзя мцхтялиф ъящят-

дян йанашылыр, дилин цмуми системиндя онларын фяргли гаршылыглы мц-

насибятляри  изащ  едилир.  (4,100)  Синтаксисдя  цмумиляшдирмя,  мц-

ъяррядляшдирмя морфолоэийадан даща эенишдир. Сюзлярин дяйишмя-

си, тясрифи, ъцмлядя бирляшмяси гайдалары инсан тяфяккцрцнцн узун-

мцддятли инкишафынын мящсулудур. Грамматикада дяйишмяляр, ин-

кишаф билаваситя ъямиййятин инкишафы иля баьлы баш верир. 


 

27 


Yüklə 5,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin