Гязянфяр казымов с е ч и л м и ш я с я р л я р и



Yüklə 5,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə35/53
tarix06.12.2016
ölçüsü5,01 Mb.
#961
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   53

ЙЕР ЗЯРФЛЯРИ 

 

Й е р   з я р ф л я р и ишин иъра олундуьу йери билдирирщара? 



щарайа? щарада?  щарадан? суалларына ъаваб верир. Мяс.:  

Мялум олду ки, сяс ирялидян дейил, эеридян эялирмиш. Эюр-

дц  фянадыр  ишинин  ахири,  Гачды  о  саят  айы  ордан  эери.(А.С.)  Ким 

иряли чох тялясир, буйурсун.(М.И.) Тярэцл  галын киприклярини  ашаьы 

ендирди. (Я.В.)  Бяри  эял, оьлум, бу йерлярдя инди щеч кими  тап-

маг олмаз. Та ахшамаъан сядр бураларда эюрцнмяйяъяк.(И.М.) 

Гары щямишя башыны ашаьы салырды, йухары галдырмырды. (Елчин)  Ис-

майылзадя башыны гейри-ихтийари йухары галдырды. (М.Щ.)  

Бу мисалларда иряли, эери, ашаьы, йухары, бяри, ордан, бура-



ларда сюзляринин бир гисми  щярякятин йерини, истигамятини (сяс иря-

лидян дейил, эеридян эялирди, айы ордан эери гачды вя с.), бир гисми 

яшйанын тутдуьу сащяни (башыны йухары галдырмырды, сядр буралар-



да олмайаъаг вя с.) билдирир.   

Йер  зярфляри  дя  гурулушъа  садя,  дцзялтмя  вя  мцряккяб 

олур.  

Дилимиздя даща чох ишлянян иряли, эери, йухары, ашаьы, бяри



аз ишлянян дышары сюзляри  яслиндя  тарихян мякан мяналы сюзляря  

-ру,-гару шякилчиляринин дашлашмасы иля йаранмыш сюзлярдир.  Гейд 

едилян шякилчиляр тарихян  истигамят щалынын шякилчиляри олдуьундан  

истигамят мянасы щямин сюзлярдя галмышдыр, она эюря дя чох вахт 

бу сюзляря йюнлцк щалын шякилчисини ялавя етмяк лазым эялмир. Бу 

ъцр  сюзляри  щям  йюнлцк  щалын  шякилчиси  иля,  щям  дя  шякилчисиз 

ишлядя билирик: йухары галхдым – йухарыйа галхдым, эери дюндцм 



– эерийя дюндцм, иряли эетдим – ирялийя эетдим вя с. 

Иряли, эери, йухары, ашаьы, бяри сюзляри садя йер зярфляри ще-

саб олунур. Мяс.: 

Кефсизляйиб гонаг евиндя галмышдым,- дейя киши  эери чев-

рилмядян ъаваб верди. (И.Я.) Дядям ашаьы, гуйунун цстцня енди. 

(И.Я.) Гызйетяр эцлцб эери чякилди.(М.И.) Садай  бир голуну  стулун 

сюйкяняъяйиня  гойуб,  башыны  салмышды  ашаьы.(И.М.)  Иряли  эет-

мякдян башга чарямиз йохдур.  

 

Г е й д 1. Бу сюзлярин исмин щаллары цзря сярбяст шякилдя дяйиш-

мяси эюстярир ки, яслиндя, бунлар  ад билдирян сюзлярдир. Ора, бура сюз-

ляри дя белядир. Йухары гаранлыгдыр. Ашаьы истидир. Ора мяним ишлядийим 



 

331 


йердир  –  ъцмляляриндя  ашаьы,  йухары,  ора  сюзляри  мякан  адлары  кими 

дярк  олунур.  Лакин  ейни  заманда  бу  сюзлярдя  эцълц  адвербиаллашма 

вардыр. Одур ки бу сюзляри адвербиал сюзляр адландырмаг олар.   

2.Ора, бура сюзляри йерлик вя чыхышлыг щалларында щям орда, бур-

да, щям дя орада, бурада шяклиндя тяляффцз едиля вя йазыла биляр. Бун-

ларын суалы кими ишлянян щарда – щарада сюзц дя белядир. 

 

Азярбайъан дилиндя  дцзялтмя йер зярфляри о гядяр дя инки-



шаф  етмямишдир.  Ора,  бура,  ичяри  сюзляринин  дцзялтмя  сюз  олду-

ьуну гейд етмяк олар. Бунлар о, бу, ич сюзляриня -ра, -яри (-га-



ру) шякилчиляринин артырылмасы  иля явязлик вя исимлярдян йаранмыш 

сюзлярдир.  

Дилимиздя -лыгда,-ликдя шякилчиси васитясиля дя бир нечя йер 

зярфи дцзялир. Аралыгда, орталыгда, йахынлыгда сюзляри беля сюзляр-

дяндир. Мяс.: 

Ай оьул, олмаз ки, бурда данышмамыш, яввял имканларымызы 



орда,  юз  евимизин  ичиндя  айырд  едяк?  (М.И.)    Камандар  тябдян 

чыхыб  галмагал  салар  бура.(И.М.)  Бябирин  ичяри  эирмяйи  Ялямин 

ящвалыны алт-цст еляди (И.М.) Бяд ямялляр, фитня-фясадлар орда тю-

ряйир,  анасынын  ямъяйини  кясянляр  дя  еля  орда  йашайырлар.(И.М.) 

Эянъяни  бура  кючцряъяйям,  сарайымы  да  еля  тикдиряъяйям  ки, 

Эюйэюля бахсын.(Елчин) Бир овуъ дарыды, щара сяпялясян, еля ора-



даъа галыр. (Елчин) Ичяри ики киши эирди.(И.М.) 

Дилимиздя бир сыра мцряккяб йер зярфляри дя вардыр. Бунлар 

мякан мяналы антоним сюзлярин бирляшмяси иля дцзялир: ора-бура, 

орада-бурада, саьа-сола, йухары-ашаьы, ашаьы-йухары вя с. 

Мяс.:  Эцндя  нечя  дяфя  ирялини-эерини  йохлайан  бу  адам  

досту  иля  данышанда  сясини  алчалдыб  орайа-бурайа  бахыр.  (Я.В.) 

Ялям ашаьыйа-йухарыйа бахды.(И.М.) 

Йер зярфляринин щамысы  исим мяншяли олдуьундан асанлыгла 

щалланыр, кямиййят, мянсубиййят вя щал шякилчиляри гябул едяряк 

дяйишир. Мяс.: Шяфийев юзц сюз вериб она, дейиб ки, йухарыдан ся-

нин адына истямишям ону.(И.М.) Гямярбану бу эюзлярдя бурасыны 

да эюрмцшдц ки, щямин мящяббят мящкум мящяббятди. (Елчин) 

 

Мялумат цчцн. Азярбайъан дилиндя йер зярфляри иля йанашы, йер 

зярфляриндян  мигдаръа  даща  чох  кюмякчи  адлар  ишлянмякдядир.  Бун-

лара: алт, цст, гыраг, кянар, йан, бюйцр, габаг, ич, ара вя с. сюзляри ми-



 

332 


сал эюстярмяк олар. Бунлар даща чох исми бирляшмянин икинъи тяряфи кими 

ишляниб  (евин  ичиндя,  евин  габаьында,  евин  йанында,  евин  бюйрцндя, 



евин далында, евин цстцндя вя с.) мякан мянасы йаратмагдадыр. Лакин 

бунлар йер зярфи дейил, кюмякчи адлар щесаб олунур. 

Чох заман о, бу сюзляринин йан, тяряф, тай типли сюзлярля йарат-

дыьы о тяряф, бу тяряф, о йан, бу йан, о тай, бу тай вя с. бирляшмяляр дя 

йер зярфи щесаб олунур. Лакин бунлар кюмякчи адларла  явязликлярин йа-

ратдыьы сюз бирляшмяляридир. Мяс.: Бябир  о йана бахды, бу йана бахды, 

щеч кими эюря билмяди. (И.М.) О тяряфя эетмя, бала, олса бу тяряфлярдя 

олаъаг. Арвад оьлунун цзцнц о йана чевирдийини эюрдцкдя эюзляри диши 

пялянэ  эюзляри  кими  парылдады.(И.Я.)  Эцлнися  щяйятдя  о  йан-бу  йана 

гачан Микойа бахыб гашларыны чатды.(И.Я.) 



Щяр, щеч, бир явязлик вя ядатларынын кюмякчи адлара (йан, тяряф, 

йер    вя  с.  сюзляря)  йанашмасы  иля  йаранан  бирляшмяляри  дя  йер  зярфляри 

щесаб  етмяк  олмаз;  мяс.:  щяр  йан,  щяр  тяряф,  щяр  йер,  щеч  йан,  щеч 



йер, бир йан, бир тяряф, бир йер. Бунларын икинъи тяряфи даща чох йюнлцк, 

йерлик,  чыхышлыг  щалларында  ишлянир  вя  бирляшмя  бцтювлцкдя  адвербиал 

мякан  анлайышы  билдирир.  Мяс.:  Щеч  йердя  эюрмядим  дцз  бянювшяни. 

(Гурбани)  Щеч  йана,  щеч  йеря  мян  тялясмирям.(С.В.)  Щяр  тяряф    ла-

лялярля юртцлмцшдц. 

Бунлары мцряккяб цзв щесаб етмяк олар. 

 

 

МИГДАР  ЗЯРФЛЯРИ 

 

М и г д а р  з я р ф л я р и щярякятин мигдарыны, яламятин 

дяряъясини билдирир.  

Зярфлярин  бир гисми щярякятин мигдарыны, яламятин дяряъя-

сини  билдирир.  Мянасына,  ифадя  васитяляриня  эюря  чох  йахын  олду-

ьундан бу ъцр зярфляри бирликдя мигдар-дяряъя зярфляри дя адлан-

дырмаг  олар.  Мясялян,  Мящсулумуз  бу  ил  биря-беш  артаъагдыр  – 

ъцмлясиндя  биря-беш  сюзц  ня  гядяр?  суалына  ъаваб  верир  вя  щя-

рякятин кямиййятини билдирир. Гурд деди: Чох-чох йанырам щалына 

(А.С.) – мисра-ъцмлясиндя чох-чох сюзц «артыг дяряъядя» мяна-

сындадыр вя щярякятин дяряъясини билдирир. О, фикир верди ки, гадын 

чох эюзялдир – ъцмлясиндя ися чох сюзц яламятин дяряъясини (чох 

эюзял) билдирир. Зийад ханын башы о гядяр гарышыг иди ки, сарай щий-

ляляри ону о гядяр мяшьул едирди ки,  Мащмуд щаггында фикирляш-

мяйя  маъалы йох иди (Елчин)  – ъцмлясиндя  о гядяр сюзляриндян 


 

333 


биринъиси  яламятин  (о  гядяр  гарышыг  иди),  икинъиси  щярякятин  миг-

дарыны, дяряъясини (о гядяр мяшьул едирди) билдирир. 

Мигдар зярфляри нечя? ня гядяр? ня дяряъя? суалларына ъа-

ваб верир. 

Мигдар-дяряъя  зярфляри  дя  гурулушъа  садя,  дцзялтмя  вя 

мцряккяб олур. 

Садя  мигдар  зярфляри  аз,  чох,  хейли,  тамам  сюзляриндян 

ибарятдир. Бунлардан яввялки цчц щям мигдар сайы, щям дя миг-

дар  зярфи  кими  ишлянир.  Яшйа  билдирян  сюздян  яввял  ишляндикдя 

сай, фелдян, фели сифят вя сифятдян яввял зярф щесаб олунур. Мяс.: 

Сюз ачма мяня чох чалышыб, аз йемяйиндян. (С.)   

Щининдя далдаланма чох, щяйятдя дя доланма чох,  

Йийяндяки бычаьа бах, о тиьи-абдары эюр.(С.) 

Эцняш  цфцгдян  хейли  йцксялмишди.(И.Я.)    Бяли,  биз  алим 

дейилик, биз аз билирик.(М.Ъ.) Эцлцмсямяк Баба Кешишин  сифяти-

ня  чох  йарашырды.(Елчин)  Сейид  дцнйаны  тамам  унутду,  сонра 

саггалындан бир тцк гопарыб Гямярбануйа верди. (Елчин)  Ямяк 

эцнцм  аздыр,  аз  да  эютцряъяйям.(И.Я.)  Яэяр  артелин  эялири  чох 

олса, ямяк эцнцня чох шей дцшся, беля демяз.(И.Я.) Ишыьын сюн-

мяйиня азъа галмыш Сурят баъы  йашыл донуну дартыб башындан чы-

харырды. (Я.Я.)  Рцстям дайыдан аз йазмайыблар.(М.И.) 

 

Г  е  й  д.  1.Яслиндя,  аз,  чох,  хейли  сюзляри  бир  нитг  щиссяси  кими 

сайдыр. Лакин иш, щал, щярякят билдирян сюзлярля – феллярля ялагяляндик-

дя адвербиаллашмыш олур.  

2.Азъа дцшцнцб ялавя етди: -Дейясян, сядрин эялининя эюз дикян 

чохдур.  (М.И.)  Данышдыгъа  азъа  яввялки  булудлар  онун  цзцндян  чя-

килирди  (М.И.) – ъцмляляриндя азъа сюзцндяки -ъа дяряъя яламятидир

.  


 

Дцзялтмя мигдар зярфляри  аздыр вя башлыъа олараг,  иля  гош-

масынын шякилчиляшмиш формасынын иштиракы иля йараныр. Тамамиля, 



бцтцнлцкля, дяфялярля типли сюзляр, -ынъа шякилчили лазымынъа, гя-

дяринъя, бясдидейинъя сюзляри дцзялтмя зярфлярдир. Мяс.:  

Щямин  сатгын  адамы  лазымынъа  дюйдцляр.  (А.Ш.)  Щава  та-



мамиля айдынлашмышды. Бу хябяри дяфялярля ешитмишдик. Гыза еля 

эялди  ки,  о,  бцтцн  инсанлардан  айрылараг  тамамиля  йад  бир  йеря 

дцшмцшдцр. (И.Я.) 

 


 

334 


Мцряккяб  мигдар  зярфляри  сюзлярин  мцхтялиф  шякилдя  бир-

ляшмяси йолу иля йараныр. 

1.Аз вя чох сюзляринин айрылыгда тякрары  вя йа бирликдя иш-

лянмяси иля: аз-аз, чох-чох, аз-чох. Мяс.: 

Ял чяк, бала, дювлятлиляря хидмятин олсун, 

Аз-чох сяня вердикляриня миннятин олсун.(С.) 

2.Бир  сюзцнцн  аз,  чох,  хейли,  гядяр  сюзляри  иля  бирляшмяси 

йолу иля: бир аз, бир чох, бир хейли, бир гядяр. Мяс.: 

Охуъум, гям йемя, гялбини сыхма, 



Бир аз сябрини бас, юзцндян чыхма.(С.Р.) 

Бир аз эязяндян сонра кишилярдян бири дейир ки, даща бясдир. 

(И.Я.)  Гафары  бир  аз  да  аъыгландырмаг  цчцн  Вяляд  дедиклярини 

тякрар еляди.(И.М.) Вер бир аз сцрцм, бир-ики дювря вурум. (И.М.) 

Бир аз да гызышанда хитабят кцрсцсцндян чыхыб сящнянин гыраьына 

эялди. (М.И.) Бир гядяр сющбят едиб айаьа дурдулар.  

Йериня эюря бир тикя, бир бой, бир аьыз, бир дамъы типли сюз-

ляр дя мцряккяб мигдар-дяряъя зярфи кими ишлянир. Мяс.: Еля бил, 

чичякляр су ичдикъя бир бой галхырды. 

3. О, бу, ня сюзляринин гядяр сюзц иля бирляшмяси йолу иля: 



о гядяр, бу гядяр, ня гядяр. Мяс.: 

Бязян мян кинонун тясириня о гядяр гапылырдым ки, бир аз-

дан  таъир  Ясэярин  охуйа-охуйа  эюрцняъяйини  зянн  едирдим. 

(Я.Я.) Салманын ады чякиляндя о гядяр дя щявяс эюстярмямиш-

ди.(М.И.) Тамамиля  аьармыш гашларынын алтындакы дуру эюзляриня 

бахан    ня  гядяр  щяйяъанлы  олдуьуну  дуйа  билярди.  (М.И.)  Ъа-

ваншир ханла Зийад хан о гядяр бир-бирляриня охшайырдылар ки, еля 

бил, бир алманы йары бюлмцсян.(Елчин) О гядяр эюзлядиляр ки, эцн 

тамам гаралды. Бу гядяр йатмаг олмаз, йолдаш.   

4.Йюнлцк щалда бир сюзц иля адлыг щалда башга бир сайын бир-

ляшмяси йолу иля: биря-беш, биря-йцз, биря-мин. Мяс.: 

Каьызымы вер, щаггыны да биря-беш аларсан.(Р.С.)   

5.Мигдар сайларынын дяфя, кяря сюзляри иля бирляшмяси йолу 

иля: бир кяря, беш кяря, бир дяфя, он дяфя. Мяс.: 



Бир кяря ган мцхтясяр, охутмурам, ял чякин. (С.) Он дяфя 

демишям  байагдан бяри, сюзцмя бахмырсан. (Б.В.) Вур-тут ики 

илдя  цч  дяфя  гязетя  йазыблар.(М.И.)  Гямярбану  ики  дяфя  юзц 

Мащмудун  йатаг  отаьына  эетди.  Ики  дяфя  дя  Софини  эюндярди.  

(Елчин) 


 

335 


Бунлардан ялавя, гат-гат, дюня-дюня, аз-маз, аздан-чох-

дан  кими  мцряккяб  мигдар-дяряъя  зярфляри  дя  вардыр.  Мяс.:  

Мян дя аз-маз баша дцшцрям, аздан-чохдан бу адамлара бяля-

дям, дюня-дюня йохламышам. 

 

Г е й д. Дюня-дюня сюзцнцн фели баьлама кими ишляндийи щаллары 

бунунла  гарышдырмамалы.  Мяс.  Машын  кцчяни  саьа  дюня-дюня  сцрцъц 

бизя ял еляди – ъцмлясиндя дюня-дюня фели баьламадыр. 

 

Мигдар зярфляринин бир гисми яламятин мигдарыны-дяряъясини 



билдирир. Бу ъцр щалларда мигдар зярфляри сифятляря, зярфляря вя йа 

фели сифятляря аид олур. Мяс.:   

Бибим  олдугъа хошбяхт  эюрцнцрдц.(Я.Я.) Айагларыны  азъа 

аралы гойараг дурдуьундан  мющкям кюк атмыш щача чинар кими 

эюрцнцрдц. (М.И.) Машын мясялясиндя сядр чох лагейддир.(М.И.) 

Араз  бир аз да буланыг эюрцнцр.(М.И.) Йасты йериши  ися  о гядяр 

йасты иди ки, кянардан бахан онун йеридийини вя йа суда цздцйц-

нц бирдян-биря айырд едя билмязди.(М.И.) Няъяф азъа тутгун щал-

да бу тяряфя чеврилди.(М.И.) Еля адам тапым ки, бир аз тяпярли ол-

сун.  (М.И.)  Эюзц  ачыгдыр,  тясяррцфаты  билир  –  бунлар  щамысы  чох 

эюзялдир.(М.И.) Сяни бир гядяр динляйян сяндян ял чякмяз. 

Бу мисалларда олдугъа, азъа, чох, бир аз, о гядяр, бир гя-



дяр сюзляри яламят билдирян хошбяхт, аралы, лагейд, буланыг, йас-

ты, тутгун, тяпярли, эюзял, динляйян сюзляринин дяряъясини  билди-

рир. 


 

Г  е  й  д  .  Олдугъа  сюзцндя  -дугъа  шякилчиси  артыг  фели  баьлама 

кейфииййятини там итирмиш вя сюз зярфя чеврилмишдир. 

 

Мялумат  цчцн.  Бязи  вясаитлярдя  сябяб  зярфляри  щаггында  да 

мялумат  верилир.  Лакин  сябяб  зярфляри  дилимиздя  щяля  тяшяккцл  тапа 

билмяйиб. Сябяб зярфликляри вя онларын зянэин ифадя васитяляри вар. Ла-

кин бир нитг щиссяси кими сябяб билдирян лексик ващидляр – зярфляр йох-

дур. Бир сыра сюзляр ъцмлядя даща чох  -дан, -дян шякилчиси васитясиля 

сябяб мянасы газана билир: горхудан,  пяртликдян,  сусузлугдан, ис-



тидянщейрятдян вя с. Мяс.: Ади адамлар кими сусузлугдан йанырды 

вя бу йаньы Мярйямин дя синясини йандырыб-йахырды. (Елчин) Кяниз-га-

раваш  щамысы  щейрятдян  йериндя  донуб  галды.  (Елчин)  Ири  гайанын 

йанына  йыьылан  илхынын  атлары  истидян  башларыны  йелляйирди.(Ф.К.)  Мями 



 

336 


пяртликдян  эюзлярини  дюйя-дюйя  галды.(И.М.)  Горхудан  арвадын  бо-

ьазы гурумушду.(И.М.) Ящд-пеймана хяйанятдян бу эцня дцшмцшцк.  

Фикримизъя,  бунлар  сюз  кюкляринин  мянасындан  иряли  эялян  бир 

щалдыр  вя  дилимиздя  сябяб  зярфляри  формалашмайыб.  Лакин  -дан,  -дян 

шякилчисинин зярфин башга нювлярини (тярз, заман вя с.) дцзялтмясиндян 

эцман  етмяк  олар  ки,  бу  типли  сюзляр  зярф  кими  тяшяккцл  тапма  исти-

гамятиндя инкишафдадыр. Ашаьыдакы ъцмлялярдя фяргляндирилмиш сюзляр-

дя дя сябяб мянасы вардыр. Лакин щямин сюзлярдя кямиййят вя мян-

субиййят шякилчиляри онларын исим кими щяля эцълц олдугларыны эюстярир: 

Йягин хяъалятляриндян сяслярини удублар.(И.М.) Щирсиндян Тан-

рыгулунун  ичиня  ясмяъя  дцшдц.(И.М.)  Шикястя  баша  дцшдц  ки,  аъыьын-

дан аьлайа билмир.(И.М.) Еля билярляр, Шикястя йандыьындан, аъыьындан 

охуйур. (И.М.)  



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

337 


КЮМЯКЧИ НИТГ ЩИССЯЛЯРИ 

ЦМУМИ МЯЛУМАТ 

 

Кюмякчи нитг щиссяляри мцстягил лцьяви мянайа малик ол-

мамасы, йалныз цмумиляшмиш грамматик мяна дашымасы иля ясас 

нитг щиссяляриндян  фярглянир.  Ясас нитг щиссяляри  номинатив мя-

найа малик олдуьу щалда, кюмякчи нитг щиссяляри ня яшйа ады, ня 

яламят, ня кямиййят, ня дя щярякят билдирир. Бунлар йалныз сюз-

ляр,  ифадяляр,  ъцмляляр  вя  бязян  дя  мятнин  щиссяляри  арасында 

мцхтялиф ялагяляр йарадыр, сюзлярин, ифадя вя ъцмлялярин мянасына 

мцхтялиф чаларлар ялавя едир. 

Кюмякчи  нитг  щиссяляри  ясас  нитг  щиссяляриндян  морфоложи 

яламятляринин  олмамасына эюря дя фярглянир. Кюмякчи нитг щис-

сяляри  морфоложи  ъящятдян  дяйишмир,    сюздцзялдиъилик  просесиндя 

иштирак етмир,  сюздяйишдириъилик яламятляриня малик дейил.  Бу вя 

йа диэяр ясас нитг щиссясинин тядриъян юз лцьяви мянасыны итирмяси  

вя кюмякчи сюзляря чеврилмяси йолу иля йараныр. Одур ки кюмякчи 

нитг щиссяляри  тарихян  ясас нитг щиссяляриндян  сонра йаранмышдыр. 

Еля  буна эюря дя гядим дюврляря эетдикъя кюмякчи  нитг щисся-

ляриня  дахил  олан  сюзлярин  сайы  азалыр.  Мясялян,  «Китаби-Дядя 

Горгуд»ун дилиндя, тякрарлар нязяря алынмазса, ъями 76 кюмякчи 

сюз ишляндийи мцяййян едилмишдир. 

Кюмякчи  нитг  щиссяляри  синтактик  вязифя  бахымындан  да 

ясас нитг щиссяляриндян фярглянир.  Бу група дахил олан сюзляр син-

тактик ялагяляря эирмяк вя ъцмля цзвц олмаг имканындан мящ-

румдур. Бу ъящятдян йалныз гошмалар фярглянир. Гошмалар гошул-

дуьу  сюзцн  мцяййян  щалда  олмасыны  тяляб  едир  вя  гошулдуьу 

сюзля бирликдя ъцмля цзвц олур. 

Кюмякчи  нитг  щиссяляринин  тяснифиндя  мцхтялифлик  вардыр. 

Бязи дилчиляр кюмякчи нитг щиссяляри дедикдя, гошма, баьлайыъы вя 

ядатлары  нязярдя  тутур,  ясас  вя  кюмякчи  нитг  щиссяляри  арасында 

кюмякчи адлар, баьлайыъы сюзляр вя модал сюзляр щаггында айрыъа 

мялумат вермяйи мяслящят билирляр. 

Кюмякчи  нитг  щиссялярини  грамматик  мянасына  вя  вязифя 

йахынлыьына эюря ики група айырмаг олар: 

1.Кюмякчи нитг щиссяляринин бир гисми  сюзляр, ъцмляляр вя 

мятнин тяркиб щиссяляри арасында ялагя йарадыр, сюзляри, ъцмляляри, 

мятнин  щиссялярини  бир-бири  иля  ялагяляндирир.  Бу  група  гошмалар 



 

338 


вя баьлайыъылар дахилдир. Гошмалар ъцмля дахилиндя иш эюря билир. 

Баьлайыъыларын  имканлары  чох  эенишдир.  Онлар  мятнин  тяркиб 

щиссяляри  иля  йанашы,  мятнин  айры-айры  парчаларыны да  ялагяляндир-

мяйя хидмят едир. 

2.Кюмякчи нитг щиссяляринин бир гисми  ъцмлядя сюйлянилян 

фикря мцнасибят билдирир, ъцмлядя емосионал вя експрессив тясири 

эцъляндирир, сюзляря, ифадя вя ъцмляляря мцяййян чаларлар верир. 

Бу  група  ядатлар  вя  модал  сюзляр  дахилдир.  Ядатлар  сон  дяряъя 

ъансызлашмыш, лакин грамматик ъящятдян чох цмумиляшмиш дил ва-

щидляридир. Модал сюзляр ися ясас нитг щиссяляриня нисбятян йахын 

олуб, ашкар модал мцнасибят ифадя едир. 

Бунларла  йанашы,  ясас  нитг  щиссяляриня  нисбятян  кюмякчи 

нитг щиссяляриня даща йахын олан, кюмякчи нитг щиссяляри даирясин-

дя  нисби  мцстягиллийя  малик  бир  нитг  щиссяси  кими  юйрянилян  ни-

далар  да  вардыр.  Нидалар  щисс  вя  щяйяъан  билдирдийи  цчцн  лцьяви 

мяналы сюзляря - ясас ниг щиссяляриня йахындыр, лакин щисс вя щя-

йяъаны билаваситя ифадя етдийи, адландыра билмядийи, морфоложи яла-

мяти  олмадыьы,  синтактик  вязифя  дашымадыьы    цчцн  кюмякчи  нитг 

щиссяляриня йахындыр. Она эюря дя кюмякчи нитг щиссяляриня йахын 

мювгедя  хцсуси  бир  нитг  щиссяси  кими  юйрянилир.  Йамсыламалар, 

вокатив сюзляр ися нидалара даща йахын сюз групларыдыр. 

 

 

ГОШМА

 

ГОШМА ЩАГГЫНДА ЦМУМИ МЯЛУМАТ 

 

Щаллана билян нитг щиссяляриня гошулараг адларла адлар вя 



адларла фелляр арасында ялагя йарадан сюзляря г о ш м а дейилир.  

Гошмалар ъцмля дахилиндя щаллана билян сюзляря гошулараг 

онлары адлар вя феллярля ялагяляндирир. Мяс.: 

Ей бу ахшамын  сащиби, оьлуму сяня тапшырырам. Сян онун 

гылынъыны аьлы кими ити, бахтыны аты кими йцйряк, талейини эюйляр чы-

раьы кими ишыглы еля. (Ф.К.) Узун Щясян гырьы кими айьырын йалына 

йатмышды. Бейниндян илдырым кими бир фикир кечди.(Ф.К.) 

Бу мисаллардан биринъисиндя кими гошмасы  мянсубиййят шя-

килчили, адлыг щалда олан аьлы, аты, эюйляр чыраьы сюзляриня гошула-

раг, онлары ити, йцйряк, ишыгды сифятляри иля ялагяляндирмишдир. Икинъи 



 

339 


мисалда кими  гошмасы  исимляря (гырьы, илдырым) гошулараг онларла 

йатмышды, кечди фелляри  арасында ялагя йаратмышдыр. 

Гошмаларын  ян  мцщцм  хцсусиййятляриндян  бири  юзцндян 

яввялки сюзц, йяни гошулдуьу нитг щиссясини исмин бу вя йа диэяр 

бир щалында тяляб етмясидир. Йяни гошмалар идаряедиъилик хцсусий-

йятиня маликдир вя онларын гошулдуьу сюз исмин мцяййян бир ща-

лында олмалыдыр. Мяс.: 

Щяр аьаъ алтында эюз-эюз булаглар, 

Ахыр алмаз кимиэюз йашы кими.(С.В.) 

Йаьышлар башланана гядяр сяпини гуртармаг  якинчинин гя-

дим  вя  ян  ширин  арзусу  олмушдур.  (М.И.)  Сялъугшащбяйим  Сара 



хатуна тяряф дизин-дизин сцрцндц.(Ф.К.) Бу сюздян сонра Алям-

шащбяйим юзцнц сахлайа билмяйиб щюнкцрдц.(Ф.К.) 

Бу  мисалларда  кими  гошмасы  адлыг  щалда  (алмаз кими,  эюз 

йашы кими), гядяр, тяряф гошмалары йюнлцк щалда (башланана гя-

дяр,  Сара  хатуна  тяряф),  сонра  гошмасы  чыхышлыг  щалда  (сюздян 

сонра) сюзя  гошулмушдур. 

Гошмаларын лцьяви мянасы олмаса да, гошулдуьу сюзля бир-

ликдя мцяййян мяна ифадя едир. Кюмякчи нитг щиссяляриндян бири 

кими, гошмаларын морфоложи яламяти дя йохдур. Синтактик вязифя-

синя  эялинъя,  гейд  етдийимиз  кими,  гошма  башга  кюмякчи  нитг 

щиссяляриндян фярглянир вя гошулдуьу сюзля бирликдя ъцмлянин бир 

цзвц олур. Мяс.: 

Шащлар орада олмадыьы цчцн Севдималы ями  дя Сялимя иля  

яввялки  кими  аъыглы  данышмырды.  (И.Я.)  Сцбщ  намазындан  сонра 

нянян  Сара  хатунла  Ябу-Сяидин  ордуэащына  эедирсян  (Ф.К.)  –

ъцмляляриндя  гошмалы  яввялки  кими  сюзляри  тярз,  сцбщ  намазын-

дан  сонра  сюзляри  заман,  Шащлар  орада  олмадыьы  цчцн  сюзляри 

сябяб зярфлийидир. Гошмалы сюзляр ъцмлядя тяркиб дахилиня дя дц-

шя билир. Мяс.: Бир чох мятлябляр вар ки, мян онлари яшйайи-сцбут 

кими  эятириб  Султанын  фикрини  дюндярярям  (Ф.К.)  –  ъцмлясиндя  

яшйайи-сцбут кими сюзляри  фели баьлама тяркиби ичярисиндядир. 

Лцьяви мянайа малик олмадыьы цчцн гошма тякликдя суала 

ъаваб вермир. Гошулдуьу сюзля бирликдя суала ъаваб верир. Йуха-

рыдакы мисалларда кими гошмасынын иштиракы иля йаранан тярз зярфлийи 



неъя?,  сонра  гошмасынын  иштиракы  иля  йаранан  заман  зярфлийи  ня 

заман?, цчцн гошмасынын иштирак етдийи фели сифят тяркиби  – сябяб 

зярфлийи ня цчцн? суалына ъаваб верир. 



 

340 


Гошмалар ъцмлядя тякликдя юз йерини дяйишя билмир. Йалныз 

гошулдуьу  сюзля  бирликдя  юз  йерини  дяйишя  билир.  Мяс.:  Бу  эениш 

дцзянликдя  онлардан  башга,  щеч  ким  йох  иди  (Елчин)  –  ъцм-

лясиндя цчцн гошмасынын иштиракы иля хцсусиляшмиш тамамлыьын йе-

рини ашаьыдакы кими дяйишмяк олар: Онлардан башга, бу эениш дц-

зянликдя щеч ким йох иди.– Бу эениш дцзянликдя щеч ким йох иди, 



онлардан башга

Гошмалар ъцмлядя дяйишмир. Йалныз хябяр вязифясиндя иш-

ляндикдя хябярлик шякилчиси гябул едир. Мяс.: 

Софи еля билирди ки, йцз назлы-гямзяли  марал мисал  бир гыз 

эюряъяк,  эюряъяк ки, гашлар камандыр, эюзляр шявя кимидир. (Ел-

чин) Йешийин цстцндя отуран атамын  архасы гапыйа сарыйды.(А.Р.) 



Гызыл эцл кимидир исти йанаглар.(С.В.) 

Ащ ейлядийим няшяйи-гялйанын цчцндцр

Ган аьладыьым гящвяйи-финъанын цчцндцр.(С.)  

О, азан чайлар кимидир, бирдян-биря эюзлямядикляри йердян 

вуруб-чыхаъаг.(Ф.К.)   

Бир гошма мцхтялиф грамматик мяналар ифадя едя билир. Бу, 

онларын гошулдуьу сюзлярин мянасы иля баьлы олур. Мясялян, кими 

гошмасы  гошулдуьу  сюздян  асылы  олараг,  бянзятмя,  мцгайися, 

заман вя мякан щцдуду билдирир; мяс.:  

Бу ат еля бил, айагларынын дюрдцнц дя бирдян атыр, гызыл илан 



кими шцтцйцб эедирди.(Ф.К.) Щюкмдар нясли дявя кими кинли олур. 

(Ф.К.) О, гапыда эюрцнян кими,  хидмятчиляр, сяркярдяляр, яйан-

лар онун ятрафына йыьылдылар. (Ф.К.) Мащны гуртаран кими, Йавяр 

ял чалды. (И.М.) Йол районун мяркязиня кими узанырды – мисалла-

рындан  яввялки  икиси  бянзятмя,  мцгайися,  сонракы  икиси  заман, 

сонунъусу мякан щцдуду билдирир.  

Еляъя дя цчцн гошмасы щям сябяб, щям дя мягсяд билди-

рир: Салатынын  исти евдян чыхдыьы  цчцн   гызармыш коппуш йанагла-

рындан юпдцм.(И.Я.) Гары юмрц бойу щамыны  пислядийи цчцн, ща-

мыны  шейтанладыьы цчцн зорла дилиня  йахшы  сюзляр эятирди.  (Елчин)  

Эедиб-эялянляри эюздян гоймур, ушаглары хилас етмяк цчцн  мя-

гам  эюзляйирди.(Ф.К.)  Онлары  сорьу-суала  тутмаг  цчцн  яввял 

сифятляриня бахды (Ф.К.) – ъцмляляриндян яввялки икисиндя   цчцн 

гошмасынин  гошулдуьу  фели  сифят  вя  фели  сифят  тяркиби  сябяб, 

сонракы  ъцмлялярдя  щямин  гошманын  гошулдуьу  мясдяр  тяркиб-

ляри мягсяд зярфлийи вязифясиндядир. Бязян цчцн гошмасы гошул-


 

341 


дуьу сюзля бирликдя айдын мягсяд мянасына йох, мягсяд чалары-

на  малик  олур  вя  бу  заман  гошулдуьу  сюзля  бирликдя  тамамлыг 

вязифясиндя  ишлянмиш  олур;  мяс.:  Ябищ  Султан  артыг  онун  цчцн 

йохдур. (Ф.К.) Бу ган-ган дейян  шащзадяни онунла цз-цзя гой-

маг онун цчцн ян бюйцк ъяза иди. (Ф.К.)  

Бир гошма гошулдуьу сюзля бирликдя мцхтялиф мяналар ифадя 

етдийи кими (бу хцсусиййят бцтцн гошмалара аид дейил),  мцхтялиф 

гошмалар да ейни бир мяна ифадя едя билир. Мясялян, башга, юзэя, 



гейри,  савайы  гошмалары  истиснаетмя,  айырма  мянасына,  кими  вя 

гядяр  гошмалары  заман  вя  мякан  щцдуду  билдирмя  мянасына 

маликдир вя с. 

 


Yüklə 5,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin