Гязянфяр казымов с е ч и л м и ш я с я р л я р и



Yüklə 5,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə34/53
tarix06.12.2016
ölçüsü5,01 Mb.
#961
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   53

ЗЯРФИН МЯНАЪА НЮВЛЯРИ 

 

Зярфин ашаьыдакы мяна нювляри вар: 



1.Тярз зярфляри; 

2.Заман зярфляри; 

3.Йер зярфляри; 

4.Мигдар зярфляри. 

 

 

ТЯРЗ ЗЯРФЛЯРИ 

 

Т я р з  з я р ф л я р и  ишин, щярякятин иъра тярзини, щярякя-



тин вя яламятин кейфиййятини билдирирнеъя? ня ъцр?  на щалда? ня  

тярздя? ня вязиййятдя? суалларына ъаваб верир. Мяс.: 

Гяриб-гяриб, гямэин-гямэин ютярсиз, 

Цз тутубсуз ня мяканя, дурналар? (Вид.) 



Алай-алай, гатар-гатар 

Гящряманлар чыхды йола.(С.В.) 

Бащар суларынын дашгынлары тяк 

Ганым дальа-дальа йерийиб ахды. (С.В.) 

Бу мисалларда гяриб-гяриб, гямэин-гямэин, алай-алай, га-

тар-гатар, дальа-дальа сюзляри ишин иъра тярзини билдирир.  

Бу  мядяниййятля  дя  мцавин  олмаг  истяйирсян,- дейя  Шир-

зад гырмызы-гырмызы сорушду.(М.И.) Няъяф, ня мяня яйри-яйри ба-

хырсан?  (М.И.)  Салман  йасты-йасты  эцлдц.(М.И.)  –  мисалларындакы 



гырмызы-гырмызы, яйри-яйри, йасты-йасты сюзляри ишин иъра тярзи иля йа-

нашы, субйектин дя щал-вязиййятини билдирир.   

Торпаг  дейяр,  яз  мяни,  язизляйим  сяни,  йяни  мяня  йахшы 

бах. Пис бахсан, хар еляйярям сяни (М.И.) – ъцмляляриндя ися йа-



хшы вя пис сюзляри щярякятин кейфиййятини  билдирир. 

Тярз зярфляри гурулушъа садя, дцзялтмя вя мцряккяб олур. 



Садятярз зярфляри зярфин ян типик нювцдцр. «Щярякятин яла-

мятини билдирир» ифадяси садя тярз зярфляри цчцн даща характерикдир. 

Дилдя башга нитг щиссяляри, хцсусян сифятля гарышмайан вя щягиги 

мянада  тярз  зярфи  кими  фяалиййят  эюстярян  бир  сыра  сюзляр  вар. 

Бура  ъялд,  аста,  дцрцст,  сярраст,  йаваш,  йейин  вя  с.  кими  сюзляр 

дахилдир.  Бу  сюзляр  тяляффцз  едиляркян  илк  нювбядя    щал-щярякят 

билдирян  сюзляр  –  фелляр  йада  дцшцр.  Яэяр  бунлардан  сонра  исим 


 

320 


йада  дцшцрся,  нязяря  алмаг  лазымдыр  ки,  арада  фел  дцшмцшдцр. 

Мясялян,  ъялд  адам  дейилирся,  щямин  бирляшмя  ъялд  тярпянян 



адам бирляшмясинин ихтисар шяклидир;  дцрцст  адам, сярраст  адам 

бирляшмяляри дя белядир. 

Галан щалларда садя зярфляр фел гаршысына дцшян, йяни адвер-

биаллашан сифятлярля гарышыр вя адвербиал сифятляр зярф щесаб олунур. 

Мяс.: 

Америка,  йахшы  динля  бу  гатарын  илк  сясини!  (С.В.)  Губад 



Мяръан халадан бярк инъимишди. (Я.Я.) 

Бунлары  сифятин адвербиаллашмасы  кими  анламаг даща доьру 

олар. Йахшы, эюзял, бярк, пис, яла, аьыр, гяшянэ типли сюзляр беля-

ляриндяндир.  



 

Дцзялтмя тярз зярфляри исим, сифят, сай, явязлик вя зярфляр-

дян сюздцзялдиъи шякилчиляр васитясиля йараныр. Яксяриййят етибари-

ля  гейри-мящсулдар  олан  зярф  дцзялдян  шякилчилярин  аз  бир  гисми 

мящсулдардыр. 

Тярз  зярфляри  ашаьыдакы  сюздцзялдиъи  шякилчиляр  васитясиля 

дцзялир: 



-ла,-ля шякилчиси. 

Бу шякилчи  иля  гошмасынын шякилчиляшмиш формасыдыр.  Кон-

крет  исимляря  артырылдыгда  йеня  дя  гошма  функсийасыны  сахлайыр; 

мяс.:  Гялямля  йаздым.  Тракторла  шумладым.  Бычагла  кясдим. 



Трамвайла эетдим. Щясянля данышдым вя с. 

Йалныз  мцъярряд  исимляря  артырылдыгда  щярякятин  неъя,  ня 

щалда, ня тярздя иъра олундуьуну билдирян зярфляр дцзялдир; мяс.: 

Ишляр  йахшы  олаъаг,  -дейя,  мещрибанлыгла  эцлцмсяди.(И.Я.)  

Мян нейляйирям ки? – дейя оьлан тяяъъцбля сорушду.(И.Я.) Ка-

мандар  бу  сюзя  хитам  вермяк  цчцн  юткям  бир  ащянэля  деди. 

(И.М.) Долу синяси  щяйяъанла  енди-галхды. (Елчин)  Мярйям  ана 

юзцнц эцъля сящрадакы бу тянща аьаъа йетирди. (Елчин)  Баба Ке-

шиш  диггятля  гулаг  асды  вя  Мярйям    йухусуну  данышыб  гуртарды. 

(Елчин)  Гямярбану  юмрцндя  щисс  етмядийи  бир  севинъля  эюзля-

йирди. (Елчин) Гысыр гары  дцнйанын гушларына щясядля бахырды. (Ел-

чин) Мирзя Салман дахили бир разылыгла отагдан чыхды.(Елчин) Мя-

ми  бабасынын  ямяллярини  миннятдарлыгла  хатырлады.  (И.М.)  Сябир-

сизликля  эюйляря  бахан  тякъя  Рцстям  киши  дейилди.  (М.И.)  Няъяф 

йонма даш кими мющкям бядянини севинъля дцзялтди. (М.И.)   



 

321 


-дан,-дян шякилчиси. 

Яввялки шякилчидян фяргли олараг, бу шякичи аз да олса, мцх-

тялиф нитг щиссяляриндян зярф дцзялдир; мяс.: 

Исимлярдян: црякдян, гялбдян

Сифятдян: бяркдян, уъадан

Сайдан: бирдян;  

Зярфдян: астадан, йавашдан вя с. 

Мяс.: 


Сящранын гумуна булашмыш чаьа бяркдян гышгырды. (Елчин)  

Бирдян  Гямярбанунун  аьлына  эялди  ки,  Мащмуду  айылтмаг  ла-

зымдыр. (Елчин) Ялям йумруьуну аьзына диряйиб ики дяфя астадан 

юсэцрдц.  (И.М.)  Ширзад  бирдян  ъаваб  вермяди,  фикирляшди  вя  йа-

ваш-йаваш деди. (М.И.) Щамы сусду, йалныз Йармяммяд  уъадан 

тясдиг  етди. (М.И.) Гара Кярям  оьлу  бирдян гышгырды.(М.И.)  Бир-

дян о, индийя гядяр яря эетмядийиня севинди.(И.Я.)  Шикястя баш-

лады тязядян ят доьрамаьа.(И.М.)  



-ъасына,-ъясиня шякилчиси. 

Бу шякилчи исимлярдян, сифятлярдян вя зярфлярдян щярякятин 

тярзини билдирян зярфляр дцзялдир. 

Исимлярдян:  хиласкаръасына,  философъасына,  дярвишъясиня, 



ушагъасына; 

Сифятлярдян:  фядакаръасына,  йахшыъасына,  амансызъасына, 



вящшиъясиня, дялиъясиня, архайынъасына; 

Зярфлярдян: сакитъясиня, йавашъасына

Биринъи дяфя олараг, Йармяммядин эюзляринин маймагъа-

сына  йумулуб-ачылдыьына  диггят  йетирди.(М.И.)  Рцстям  киши  ялини 

етинасызъасына йана чякди. (М.И.)  

-ъа,-ъя шякилчиси. 

Балаъа електрик лампасы иля зяифъя ишыгланмыш тювлянин  аша-

ьы  тяряфиндя  ики  ъаван  оьлан  пыггылдайыб  эцлдцляр.(И.Я.)  Башы    

йцнэцлъя эиъяллянирди вя Танрыгулу бу баш эиъяллянмясиндян ляз-

зят  ала-ала  юзц  юзц  иля  зарафат  еляйирди.  (И.М.)  Ъейран  кянизляри 



ещмалъа кянар етди.(Елчин) О, шам аьаъынын дибиня йатыб бу мцд-

дят  ярзиндя  эизлиъя  чылпаг  Ъейрана  бахмышды.(Елчин)  Баьламаны 



ещмаллыъа  йун шалын алтындан эютцрдц. (Елчин) Гыз  сакитъя ъаваб 

верди. (И.Я.) Микола  йавашъа сорушду.(И.Я.) 



Зяифъя, йцнэцлъя, ещмалъа, эизлиъя, сакитъя, йавашъа  сюз-

ляринин  кюкц  сифят  (зяиф,  йцнэцл,  эизли)  вя  зярфлярдян  (ещмал, 



 

322 


сакит,  йаваш)  ибарятдир.  Сюзцн  кюкц  иля  -ъа,-ъя  шякилчили  форма 

арасында, аз да олса, мяна фярги  вар. Сюзлярин  кюкцня нисбятян,    



-ъа,-ъя шякилчили формада адвербиаллыг эцълцдцр. Сюзлярин  кюкляри 

яксярян щям сифят, щям дя зярф кими чыхыш едя билдийи щалда,       -



ъа,-ъя  шякилчили  формада  адвербиаллыг  цстцндцр  вя  бу  ъцр  сюзляр 

яксярян зярф кими юзцнц эюстярир. Лакин бир чохунда мяна фярги 

чох  аздыр.  Эюрцнцр,  бу  шякилчи  сифятлярин  тядриъян  зярфляшмясиня 

хидмят едян васитя кими инкишаф етмякдядир. Буну ашаьыдакы ми-

саллар да эюстярир:  

Шащлар  усдуфъа  башыны  кянара  чякди.(И.Я.)  Софи  палтарыны 

гурутмаьа маъал тапмады, тякъя  оъаьын ишыьында эизлиъя мяктуб 

йаза билди. (Елчин)  Адына лайиг ишыглы бир шей вардыса, о да  тязяъя 

салынмыш йашыл рянэли гапысы иди.(М.И.) Еля бурадан башла, Рцстям 

дайыны бир  йахшыъа тярифля.(М.И.)  Нечя мцддят  иди ки, беляъя кю-

чяри щяйат  сцрцрдцляр, беляъя эизляня-эизляня  динсиз няфясиндян 

гачырдылар.(Елчин) Гысыр Гары да беляъя башыны эирляйир. (Елчин) 

Ашаьыдакы  шякилчиляр  гейри-мящсулдар  олуб,  ъями  бир  нечя 

сюздян (бязян йалныз бир сюздян) зярф дцзялдир. 



-акы,-яки шякилчиси; 

Бу шякилчи  йан вя чяп сюзляриня  артырылараг  щярякятин вя-

зиййятини  билдирян  йанакы, чяпяки сюзлярини ямяля эятирир: Оьлан 

гаранлыгда тяяъъцбля йанакы она бахды.(И.Я.) 



-йана, -аня шякилчиси

Бу  шякилчи  иля  исим  вя  сифятлярдян  тярз  билдирян  мярдана, 



ушагйана, шаираня, адамйана зярфляри дцзялир. Мяс.: Гыз бу ани 

бахышы  щисс етмяйяряк,  зарафатйана бир ифадя иля: «Тягсир сиздя-

дир», - деди.(И.Я.)  

-дыгъа,-дикъя шякилчиси

Бу шякилчи яслян фели баьлама шякилчисидир; мяс.: Ат эетдик-



ъя  гадын  Ялякбяря даща чох гысылырды  (М. Ъ.)  – ъцмлясиндя фели 

баьламадыр.  Бу  фикир  эетдикъя  айдынлашыр  вя  она  щягигят  кими 

эюрцнмяйя башлайырды (М.И.) – ъцмлясиндя юз функсийасыны итиря-

ряк, тядриъян мянасында зярфляшмишдир.  

-лыгда,-ликдя шякилчиси: 

Ишляри сизля бирликдя дцзялдяъяйик.(И.Я.)  



Тялясик, йанашы, севинъяк сюзляри дя -ик,-ашы, -ъяк шякиилчили 

дцзялтмя зярф щесаб олуна биляр: О, тялясик вя севинъяк деди. 

 


 

323 


Мцряккяб  тярз  зярфляри  дцзялтмя  зярфляря  нисбятян  даща 

чох инкишаф етмишдир вя бир сыра мцряккяб зярф формалары юз мящ-

сулдарлыьы иля диггяти ъялб едир.  

1.Мцряккяб  тярз  зярфляри  даща  чох  ейни  сюзцн  тякрары  иля 

йараныр, мцхтялиф нитг щиссяляринин тякрары ясасында дцзялир. 

Исимлярин тякрары иля: маддя-маддя (сайдым), дамъы-дам-



ъы  (тюкцлдц),  аддым-аддым  (йахынлашды),  гапы-гапы    (эяздим), 

гуртум-гуртум (ичдим)  вя с. 

Сифятлярин  тякрары  иля:  йахшы-йахшы  (йеди),  архайын-архайын 

(данышды), ширин-ширин (сющбят етди), бярк-бярк (йапышды), мяналы-

мяналы  (бахды),  йаныглы-йаныглы  (диллянди),  аъыглы-аъыглы  (ъаваб 

верди) вя с. 

Сайларын тякрары иля: бир-бир (эетдиляр), ики-ики (эялдиляр), цч-

цч (дцзцлдцляр), чох-чох (эюрцнцрляр)  вя с. 

Зярфлярин  тякрары  иля:  тез-тез (эюрцшцрляр),  йаваш-йаваш (йе-

рийирляр), аста-аста (аддымлайырлар), ещмал-ещмал (сющбят едирляр) 

вя с. 


Тяглиди  сюзлярдян:  шыр-шыр  (шырылдайырды),  цшцм-цшцм  (цшц-

дц),  хысын-хысын  (данышды),  ясим-ясим  (ясди),  маддым-маддым 

(бахды)  вя с.  

Мисаллар: 

Гоншу  отагда  йатан  атасынын  няфясини  ешитдикъя    йаваш-йа-

ваш  юзцня  эялмяйя  башлады.  (Елчин)    Мярйям  о  бцркцлц  йайын 

сцбщ чаьында цшцм-цшцм цшцдц. (Елчин)  Гямярбанунун юзцн-

дян дя эизлятдийи  ешгиня эизли-эизли гязялляр йазарды.(Елчин)  Лап 

кефин  истяйян  кишидир,  - дейя  хысын-хысын пычылдады. (Елчин)  Щамы 



хымыр-хымыр йейирди. (И.М.)  Гафар Вялядя тярс-тярс бахды. (И.М.)  

Бябир йаваш-йаваш Садайа доьру эетди. (И.М.)  Сон вахтлар синяси 



хыш-хыш  хышылдайырды.(И.М.)  Чамаданын  ичиндя  мяктублар  чин-чин 

йыьылмышды. (И.М.) Тар йарымлал дили иля Шикястянин гулаьына аста-



аста  няся  пычылдайырды.  (И.М.)  Садай  пярт-пярт  онун  ялини  силкя-

ляди.  (И.М.)  Юскцряк  ичини  эюр-эюр  эюйнядирди.(И.М.)  Гюнчянин 

бядяни  учум-учум  учунду.(И.М.)  Гяниря  яриня  бярк-бярк  тап-

шырмышды ки, Йашылхан тюрямяляри иля кялмя кясмясин. (И.М.) Мя-

ми  нязярлярини  сядрин  бурнунун  цстцндяки  чопурлара  зилляйиб  ин-

ъик-инъик  сорушду.  (И.М.)  Гырыш  хятляри,  еля  бил,  бир-бир  хянъярля 

ъызылыб.(Елчин) Щямин бу гапынын габаьында цч эянъ дуруб ширин-



ширин сющбят едирди.(М.И.)  

 

324 


2.Мцряккяб тярз зярфляри ейни  сюзцн  ба,бя битишдириъиси  иля 

бирляшмяси  йолу  иля  дцзялир;  мяс.:  Евя  эялян  кими,  эюряъяксян 

гапы-пянъяряни ачыб гойду тайбатай. (И.Я.) Бу хаин дцнйа иля Зи-

йад хан  тякбятяк  галды. (Елчин) Зийад хан щисс етди ки, инди  цз-



бяцз отурдуглары бу язиз адамла, яслиндя, тамам йадлашыблар. (Ел-

чин) Йазылса нюгтябянюгтя, дейился щярфбящярф, Гуртармаз щяшря 

гядяр  щалц  маъярасы  эцлцн.  (Натяван)    Онда  эюрцрсян  йыхылыб 

йанбайан Бир нечя нюврясдя ъаван лайбалай. (С.) 

3.Йанашма-узлашма  ялагяли  исми  бирляшмялярин  мцряккяб 

сюзя чеврилмяси йолу иля: эюзалты, эюзуъу, аддымбашы, ялцстц, дил-

уъу  вя с.; мяс.: Мцгяддяс Мярйям айагйалын, башыачыг сящра 

иля гачырды. (Елчин) Няъяф вя Ширзад дилуъу «Пис олмаз» дедиляр. 

(М.И.) Рцстям киши  додагуъу вя етинасызъасына:  -Йахшы, кеч яй-

ляш, Мыхмяммяд олма! – деди.(М.И.) О, ялалты юз ишини эюрцрдц. 

4.Ейни вя йа якс мяналы, биринъиси чыхышлыг, икинъиси йюнлцк 

щалда  олан  сюзлярин  бирляшмясиндян  ибарят  олур:  Гыз  эялиб  дю-

шякчянин  цстцндя  отурараг  алтдан-йухары  оьлана  бахыб  сорушду. 

(И.Я.) Танрыгулунун аьлына эялян бирдян-биря онун да аьлына эял-

ди.(И.М.)  Йаз  эяляндян  сонра  бирдян-биря  щяр  шей  дяйишди.  (Ел-

чин)  Севдималы  лцмя  хоруз  кими  алтдан-йухары  она  бахды.(И.Я.)  

Иттищад ямриня даир данышырсызмы бары? - Данышыр бир парамыз, лейк 

боьаздан-йухары. (С.)  

5.Фели  баьламанын  зярфляшмяси  йолу  иля:  Адамлар  артырма-

дан    еняндя  истяр-истямяз  Шикястяэилин  кцрсцлц  евиня  тяряф  ба-

хырдылар.(И.М.) Истяр-истямяз айаьа галхды, йола дцзялди. 

6.Бу, о сюзляри иля ъцр сюзцнцн бирляшмяси йолу иля: О щеч 

вахт бу ъцр севинмямишди, бу ъцр эцлмямишди. (Елчин)  

7.Йахын  мяналы  сюзлярин  бирляшмяси  иля:  Сваршик  Сираъын 

сяссиз-сямирсиз  кюлэя  кими  ичяри  эирдийини  Ялям  эюрдц.  (И.М.)  

Бцтцн  бунлар  тяк-тянща  чюллярдя  эязяндя  башлайырды.  (Елчин) 

Чохдан  дян  дцшмцш  узун  сачлары,  адда-будда  аьармыш  саггалы 

вар  иди.  (Елчин)  Эет-эедя  бу  щисс  башга  бир  щиссля  явяз  олунду. 

(Елчин) Бибимля Мяръан хала йорьун-арьын йатырдылар. (Я.Я.) Бц-

тцн ушаглар доьуларкян бир сяс чыхардыглары щалда, о еля беля, са-

китъя,  динмяз-сюйлямяз дцнйайа эялмишди. Зор-эцъ юзлярини шя-

щяря чатдырдылар.                                                                                                                    

8.Ейни сюзцн яввял адлыг, сонра йюнлцк щалда ишлянмяси иля: 

Щяр эцн цзцня эцлцб, габаг-габаьа чай ичдийи  мцдиринин  «як-



 

325 


сингилаби  щярякятляриндян»  йазды.  (М.И.)  Рцстям  киши  иля  Шя-

ряфоьлу йухары башда йан-йана отурмаг истяйирдиляр. (М.И.) Ана-

бала бухары габаьында цз-цзя отурмушдулар. 

Бунлардан ялавя, алт сюзцнцн чыхышлыг щалда тякрары иля (алт-



дан-алтдан шяклиндя), нащаг, бош, ябяс типли сюзлярин йюнлцк щал-

да  йер  сюзцня йанашмасы  иля (нащаг йеря, бош йеря, ябяс йеря

дцзялян вя нящайят, юз-юзцня, башдансовду, гейри-ихтийари, хош-

нахош типли сюзлярдян ибарят олан мцряккяб тярз зярфляри дя вар. 

 

 



ЗАМАН ЗЯРФЛЯРИ 

 

З а м а н  з я р ф л я р и ишин, щярякятин иъра заманыны бил-



дирир вя ня заман? ня вахт? щачан? суалларына ъаваб верир. Мяс.: 

Индиъя-индиъя анъаг йетир он бир йашына, 

Аьлы кясмир, щяля бир кюрпя ушагдыр ушаьым. (С.)  



Инди о, цмидини Тябриздян эятириляъяк китаблара баьламышды. 

(Елчин) Эеъя Гямярбану тяртямиз эюйя бахды. (Елчин)  Мярйям 



тездян  атасы  килсяйя  эедяндян  сонра  ев-ешийи  сащманлайырды. 

(Елчин) Яввял Яли дайы иля мяслящятляш, сонра ишя башла. 

Заман зярфляри  дя, тярз зярфляри кими, гурулушъа фярглянир, 

садя, дцзялтмя вя мцряккяб олур. 



Садя заман зярфляри бир груп лексик ващиддян ибарятдир вя 

икинъи  бир  морфемя  парчаланмадан  дилин  лцьят  тяркибиндя  садя 

сюзляр  кими  юзцня  йер  тутмушдур.  Бурайа:  инди,  байаг,  дцнян, 

щяля,  даим,  щямишя,  сонра,  яввял,  сящяр,  ахшам,  эеъя,  билдир, 

сабащ, бязян, тез, эеъ  вя с. кими сюзляр дахилдир.  

Бунларын бязиляри (сящяр, ахшам, эеъя вя с.) исимлярин ад-

вербиаллашмасы нятиъясиндя зярф кими чыхыш едир.  Щяля, даим, щя-

мишя,  сящяр,  яввял,  сабащ,  бязян  алынмалардан  ибарятдир.  Тез, 

эеъ сюзляри  дя  садя заман зярфляридир. Лакин  бу сюзлярдя бязян 

тярз мянасы да олур. 

Садя заман  зярфляри  тяркиб  дахилиня  дцшмядикдя ъцмлядя 

мцстягил заман зярфлийи вязифясиндя ишлянир. Мяс.:  



Байаг йол иля эедяндя дя, эяляндя дя фикирляширдим ки,  ся-

нин  адыны  нийя  Гядир  гойублар?  (М.Ъ.)  Дцнян  бу  щадися  ону 

бярк ясябиляшдирмишди. (М.И.) Бу сачлар, бу саггал ня  тез аьарды, 

гоъалыг Зийады ня тез щаглады? (Елчин)  Сонра евляринин гяншярин-



 

326 


дяки  булаг  сящрадакы  о  тяк  хурма  аьаъынын  дибиндян  гайнады. 

(Елчин)  Инди бцтцн бунлары китабдан цз дюндярмяйи иля йозурду. 

(Елчин) Гысыр Гары щямишя башыны ашаьы саларды.(Елчин) Щямишя ще-

йифсилянирди  ки,  Вялядин  фиронлуг  елядийи  дюврдя  чох  ъаван  олуб. 

(И.М.)  Мяръан хала  щачанса Губада демишди  ки, сяндя бит вар. 

(Я.Я.)  Буна  эюря  дя  гыз  узун  мцддят  пянъяря  габаьында  да-

йаныб  дурду вя чох  эеъ йухуйа эетди.(М.И.) Вахтдыр, лакин  щяля 

щамы йыьышмайыб.(М.И.)  

Садя  заман  зярфляри  исми  хябяря  дя  аид  ола  билир:  Эцняш 

йеря йахынлашыб бюйцмцшдц, амма щава щяля бцркцлц иди. (И.М.) 



Инди,  баъыгызы,  онун  сюзц  олмасын,  яввял  тяам,  сонра  кялам. 

(И.Я.) 


 

Г е й д. Тез, эеъ сюзляри заман зярфляри олса да, бязян тярз зярфи 

кими неъя? суалына ъаваб верир. Мяс.: Ящмяд тез йерийир – ъцмляси иля 



Ящмяд  тез  йаша  долду  -  ъцмляляриндяки  тез  сюзлярини  фяргляндирмяк 

олар. Яввялки ъцмлядя «ъялд, ити» мянасы, сонракы ъцмлядя «вахтындан 

яввял» мянасы вар. 

 

 Дцзялтмя заман зярфляри. Заман зярфляринин бир гисми гу-

рулушъа дцзялтмядир.  

Заман  зярфи  дцзялдян  шякилчиляр  аз  вя  гейри-мящсулдар 

олуб, диэяр мяна нювляриня хидмят едян шякилчилярдян ибарятдир. 

Ашаьыдакы шякилчиляри гейд етмяк олар: 



-дан шякилчиси. Бу шякилчи заман билдирян тез, байаг, сонра, 

яввял,  габагъа  сюзляриндян  тездян,  байагдан,  сонрадан,  яв-

вялдян,  габагъадан,  яввялъядян  кими  бир  сыра  заман  зярфляри  

дцзялдир; мяс.: 



Яввялдян  билсяйдим,  вермяздим  пулу.  (Ц.Щ.)  Габагъа-

дан няс эятирмязляр. Щярдян Мярйямя еля эялирди ки, мцгяддяс 

Мярйям  онун  юзцдцр.(Елчин)  Индидян  башымызын  алтына  йастыг 

гоймаьын хейири йох, зяряри вар.(М.И.) Чохдан дян дцшмцш узун 

саггалы  варды.(Елчин)  О  бу  аьрыны  чохдан  цряйиндя  эязди-

рирди.(Елчин) Щярдян онун эюзляри эюйя саташырды.(Елчин) Щярдян 

сящяр тездян йухудан ойананда  кимсясиз дахмасынын пянъяря-

синдян эюйя бахарды. (Елчин) Аран торпаьы язял  бинадан мал-га-

ранын,  гойун-гузунун  отлаг  йери  олуб.(И.М.)  Обашданнан  чюля 

эетмялийик,- деди.(И.М.) Салман  чохдан Пяршаны  юзцнцнкц билир-


 

327 


ди.(М.И.) Индидян юзцнц беля чякир,  столун далына кечяндя щюк-

мцнцн габаьында дурмаг олмаз.(М.И.)  

Бу шякилчи гейри-мцяййянлик билдирян чох сайындан вя щяр 

явязлийиндян дя заман зярфи дцзялдир: чохдан, щярдян



-ликля,-ликдя шякилчиси. Бу шякилчи тез, тязя, инди типли сюзляр-

дян заман зярфи  дцзялдир:  тезликля, тязяликля, индиликдя, тезликдя 

вя  с.  Мяс.:  Щярэащ  цз  эюрсяйдим,  бу  тезликдя  гайытмаздым. 

(Я.В.) Индиликдя щяля бурада галын, сонрасына бахарыг. 



-да шякилчиси. Бу шякилчи о ишаря явязлийиндян онда зярфини 

дцзялдир. Онда сюзц щям зярф, щям дя модал сюз кими ишлянир: 



Онда  (о  заман)  мян  кянддя  йашайырдым.  Онда  (еля  ися) 

мян  эетмирям.  Онда  бяс ня цчцн Гямярбанунун юзцнцн бяд-

бяхтлийи  кюмяйя  эялмирди? (Елчин)  –  ъцмляляриндян  биринъисиндя 

заман зярфи, сонракыларда модал сюздцр. 



-лик шякилчиси. Бу шякилчи заман мяналы инди, щяля, щямишя, 

даим типли сюзлярдян заман зярфляри дцзялдир: индилик, щялялик, щя-

мишялик, даимилик вя с.: Щялялик бир йанда галсын бу суал. (С.В.) 

Щялялик  аьзын  исти  йердядир.  (Я.В.)  Индилик  мяним  конкрет  тяк-

лифлярим вар. (Я.В.)  

Садя  заман  зярфляринин  бир  гисминя  дилдя  -лар,-ляр,-лары,     

-ляри  шякилчиляри  артырылыр.  Бу  шякилчиляр  олмадыгда  заман  зярфи 

конкрет  мяна  ифадя  едир;  мяс.:  Сящяр  эетдим,  ахшам  гайытдым. 

Лакин щямин шякилчиляр зярфлярин мянасына бир цмумилик вя гей-

ри-мцяййянлик  чалары  ялавя едир. Одур ки  онлары  да дцзялтмя  за-

ман зярфляри саймаг олар; мяс.: ахшамлар, сящярляр, индиляр, эе-

ъяляр, сонралар, яввялляр вя с.  

Яввялляри  Балаш  Бакыда  оланда    банкын  файтону  сящярдян 

ахшамаъан  мяни  эяздирирди.  (Ъ.Ъ.)  Яввялляр  –  ахырынъы  йаздан 

яввял  –  суаллар  чох  олурду.(Елчин)  Бяс  бу  эюзляр  яввялляр  щара 

бахырды? (Елчин) Танрыгулу эеъяляр идаряйя гаровул чякирди.(И.М.)  



Сящярляр бизим сющбятимиз  чох вахт бундан башланырды. (Я.Я.) 

Юн  шякилчили  алынма  дярщал  сюзцнц  дя  дцзялтмя  саймаг 

олар:  Дярщал  икинъи  кибрити  алышдырыр,  Рцстям  кишинин  чубуьу  дол-

дуруб-гуртармасыны эюзляйирди.(М.И.) 



4.-ъа,ъя шякилчиси. Яввялъя, индиъя, йениъя, тязяъя, тякъя, 

йцнэцлъя,  эизлинъя  типли  сюзлярдя  вурьулу  -ъа,-ъя  шякилчиси  ад-

вербиаллыг  йарадан  шякилчидир.  Бу  шякилчинин  мцщцм  хцсусиййяти 

ондан ибарятдир ки, сюзцн мянасында ъидди дяйишиклик йарада бил-


 

328 


мир (мцгайися ет: инди – индиъя, йцнэцл – йцнэцлъя, яввял – яв-

вялъя,  эизли –эизлиъя вя с.), лакин сюзляря адвербиал кейфиййят ве-

рир, санки тякъя тярз зярфляриня дейил, зярфин диэяр мяна нювляриня 

дя  артырылмагла  адвербиаллыг  йаратма  истигамятиндя  инкишаф  едир.  

Мяс.:  


Йениъя  ъисминя  дцшцб  вялвяля,  Тязяъя  дяйяняк  алыбсан 

яля. (В.)  Яввялъя эедиб атасыны дургузмаг истяди. (Елчин) Вяляд 



индиъя дедиклярини бяркдян тякрар еляди.(И.М.)  Бах индиъя Ширзад 

да, Няъяф дя, мян дя ону дейирдик.(М.И.) Софи индиъя йун шалын 

алтында  эизлятдийи  баьламайа  бахды.(Елчин)    Кечялин  башында  лап 

тязяъя  гойун  гарны  вар  иди.(Елчин)  Мащмуд  горхду  ки,  индиъя 

гача-гача эедиб о чадыра эиряъяк.(Елчин) Яввялъя Мико, сонра да 

Шащ дахил олдулар.(И.Я.)   

 

Мцряккяб заман зярфляри ашаьыдакы щалларда дцзялир: 

1.Заман  мяналы  сюзлярин  тякрары  иля:  инди-инди,  яввял-яв-

вял, сящяр-сящяр, ахшам-ахшам, тез-тез, йениъя-йениъя, индииъя-

индиъя вя с. 

Яввял-яввял  эирярям  онун  гылыьына.(Ъ.Ъ.)  Сящяр-сящяр 

эцл, А сачы сцнбцл! (С.В.) Индиъя-индиъя киши юзцнц дцзялдирди ки, 

бу йандан да ону эери чаьырдылар.(«Кирпи»)  Онларын нязярляри тез-

тез  диварлары  гар  кими  аьаран  икимяртябяли  идаряйя  тушланырды. 

(М.И.) Лакин щямишяки  кими, онун галстуку  тез-тез сцрцшцб йана 

гачырды.(М.И.) 

2.Заман билдирян якс мяналы  сюзлярин  бирляшмяси иля:  эеъ-



тез,  тез-эеъ,  сящяр-ахшам,  ахшам-сящяр,  буэцн-сабащ,  яввял-

ахыр, эеъя-эцндцз вя с. 

Эеъя-эцндцз йаш тюкцлцр эюзляринин гарасындан.(С.В.) Яв-

вял-ахыр  ишин  цстц  ачылаъаг.(Я.В.)    Инди  олмасын,  он  дягигядян 

сонра олсун – эеъ-тез Бябир йемяк истяйяъяк.(И.М.) Рцстям киши 



сящяр-ахшам  эюзцнц  эюйляря  тутараг,  щаваларын  ачылмасыны  эюз-

ляйирди.(М.И.) Ябцлгасым ики эцн эеъя-эцндцз дилиня су вурмады. 

(Елчин)  Гямярбану  эеъя-эцндцз  алма  аьаъынын  йанында  олду. 

(Елчин) 


3.Заман мяналы сюзлярин чыхышлыг вя йюнлцк щалда ишлянмя-

си  иля:  Эцндян-эцня,  щачандан-щачана,  сонрадан-сонрайа  вя 

с.:  Киши  щачандан-щачана  баша  дцшдц  ки,  сящв  еляйиб.(Я.В.) 

Гарышыг маллар маьазасы ахшамдан-ахшама ачылырды.(И.М.) 



 

329 


4.Бу, о, бир, щяр, щеч, нечя  сюзляринин ан, вахт, саат, за-

ман, мцддят вя с сюзлярля  бирляшмяси  йолу  иля: бу ан, бу саат, 

бу вахт, о эцн, о саат, щяр ан, щяр эцн, щяр саат,  щяр вахт, щеч 

вахт, бир заман, бир вахт, бир ан, бир дяфя, бир мцддят, нечя эцн  

вя с. Мяс.: 

Моллалар, талейимиз олду яъяб йар бу эцн.(С.) Еля бу анда 

бирдян Шаггылтыйла мешядян Чыхды бир сцрц марал.(М.С) Бир дяфя 

молланын ешшяйини оьурлайырлар. («Лятифяляр»дян) Бир мцддят щеч 

ня  баша  дцшя  билмяди.(Елчин)  Баба  Кешиш  щеч  вахт  йалан 

демирди.(Елчин) Мярйям бурасыны билмирди ки, мярщум анасы  щяр 

эцн атасы иля сющбят едирди.(Елчин) Бу вахт гапы ачылды, Зийад хан 

ичяри эирди. (Елчин) Зийад ханын чох шейдян хябяри йох иди вя йя-

гин  ки,  щеч  вахт  да  хябяри  олмайаъагды.(Елчин)  Гямярбану  бу 

дям  Ъаваншир  ханы  хатырламышды.(Елчин)  Бябир  инди  гышгырар,  бир 

аздан  гышгырар.  (И.М.)  О,  Ябилин  дынгылтысыны  мин  дяфя  ешитмиш-

ди.(И.М.) Бу анда оьланын эюзляри она дяниз кими дярин эюрцндц. 

(И.Я.)  Бу  саат  ян  мцщцм  мясяля  щейваны  йаза  чыхармагдыр. 

(И.Я.)  Щиссиййата  ясасланан  мцлащизяляри  чох  заман  доьру  чы-

хырды. (М.И.)  

 

Г  е  й  д.  Бу  ъцр  зярфлярин  тяряфляри  бязян  мцстягил  нитг  щиссяси 

кими дя чыхыш едир. Мяс.: Бу саат сяни ахтарырдым – ъцмлясиндя бу саат  

сюзляри мцряккяб заман зярфи, Бу саат о саатдан йахшы ишляйир – ъцм-

лясиндя бу явязлик, саат исимдир. 

 

5.Щярдян, ара  сюзляринин бир сюзц, ара сюзцнцн сыра сюзц 



иля  бирляшмясиндян  ибарят  олан  мцряккяб  заман  зярфляри:  щяр-

дянбир,  арабир,  ара-сыра.  Мяс.:  Арабир  силяряк  алын  тярини  Ачыр 

щяйатынын  гям  дяфтярини.  (С.В.)  Баба  Кешиш  арабир  Мярйямин 

суалларына ъаваб вермирди. (Елчин)   

6.Бунлардан  ялавя,  дилимиздя  исми  бирляшмяляр  шяклиндя 

гурулан илк яввял, сящяр ертя, ахшам чаьы, ахшам цстц, эцнорта, 

щяр  ики  тяряфи    чыхышлыг  щалда  олан  бинадан-башдан  сюзляри  дя 

мцряккяб заман зярфляри щесаб олунур. 

Эцнорта  Мярйям  атасына  йемяк  апармышды.(Елчин)  Зийад 

хан  эцнцн  эцнортачаьы  Гямярбанунун  отаьына  эялирди.  (Елчин) 

Эяряк вахтлы-вахтында  гапы-пянъяряни ачасан ки, щава тязяляня. 

(И.Я.) 


 

330 


Yüklə 5,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin