H ozirda bu n d ay n o m lar o ‘rnini tarix im iz bilan b o g 'liq chuqur m a noli

---

H ozirda bu n d ay n o m lar o ‘rnini tarix im iz bilan b o g 'liq . chuqur m a noli 
n o m lar egalladi. M asalan. T oshkentning o ‘zida shah am in g qadim gi 12 darvozasi 
nom i bilan k o ’cha. m ah allalar paydo b o 'ld i: S am arqand. B eshyog’och. K o ’kcha, 
C h ig 'ato y , S a g ’bon. L abzak. T axtapul, Q o rasaro y . K am olon, Q o ‘ym as. Q o 'q o n
Q ashqar. S hu n in g d ek , aholining yash ash sharoiti va m ash g 'u lo tlarid an kelib 
chiqqan n o m lar y an a q ay ta tiklandi. M asalan. T o sh k en tn in g eski sh ah ar qism idagi 
P ichoqchilik. C h arx ch ilik , K o ‘nchilik, D egrezlik. Taqachi. E garchi, 0 ‘qchi. 
Z argarlik, P a rc h a b o f v a hokazo. S huningdek, keyingi y illarda p o y tax tim izd a m il- 
liy tarix im izg a b e g o n a b o 'lg an , y u q o rid a zikr etilgan yasam a, siyosiy nom lar 
o 'm ig a M irobod. R akat. M in g o 'rik . D arxonariq. Shayxontoxur, Y akkasaroy, Zar- 
qaynar. U ch tep a kabi asl no m lam in g tik lan g an in i, eng m uhim i, bunday ishlar 
m am lak atim izn in g b arch a m intaqa v a hududlari m iqiyosida am alga oshirilayot- 
g anini ta 'k id la s h joiz. H ozirda bunday to p o n im ik o 'z g arish lam i yurtim izn in g b ar­
ch a v ilo y atlarid a k o ‘rish m um kin. H ozirgi k unda Q o ra q alp o g 'isto n R espublikasi, 
viloyatlar. tu m a n lar va shaharlarda geografik o b 'y e k tla m i nom lash va qayta 
n om lash m asalalarini k o ‘rib chiquvchi, shuningdek, “ G eografik o b 'y e k tla m in g
nom lari t o 'g ‘risid a” gi O 'z b e k isto n R espublikasi Q onuni talablarining bajarilishini 
nazorat qiluvchi k o m issiy alar - m axsus org a n lar tashkil etildi.
T a y a n c h i b o r a l a r :
Isk an d ar Z u lq am ay n , N. F. S itnyakovskiy. M aym anak, O. D. C hexovich. 
B u lu n g 'u r, Z apo ro jsk iy , N adejdinskiy, G uliston, m ustaqillik yillarid a jo y
nom laridagi o ‘zg arish lar, “ M oskva" m ehm onxonasi, C horsu, q aror va qonunlar. 
S am arqand, B e sh y o g ‘och. K o ’kcha.
N a z o r a t s a volla ri:
1. Y u n o n lam in g 0 ‘rta O siyoga kirib kelishi y u rtim iz to p onim iyasida qanday 
iz qodirgan?
2. A rab lar bilan b o g ‘liq jo y nom lari orasida qanday n o m lar nisbatan k o 'p ro q
uchraydi?
3. M ustaq illik y illarid a 0 ‘zbekiston to p o n im iy asid a qanday o 'z g a rish la r yuz 
berdi?
4. M u staq illik y illarid a 0 ‘zbekiston jo y nom lari to 'g 'r is id a qanday q aro r va 
q o n u n lar e 'lo n qilindi?
T A R I X I Y T O P O N I M I Y A N I N G S U B S T R A T I - О Z A G I H A M D A N O M
Y A S O V C H I L E K S E M A - K O M P O N E N T L A R 1
R e ja :
1. T o p o n i m l a m i n g ta r i x i y imlosi.
2. G e o g r a f i k n o m l a m i n g yozilishi.
T o p o n i m l a m i n g t a r i x i y imlosi. T o p o n im lar sh u n d ay s o ‘zlarki, u lar uzoq 
d av r 
d av o m id a 
iste'm o ld a 
b o ‘lganidan 
g ram m atik
va 
fonetik jih a td an
o ‘zg arish larg a u eh rag an . A n a shu o ‘zgarish lam in g harakteri h aq id a tasav v u r hosil 
qilish to p o n im lam in g , aytaylik, bundan bir n ech a asr oldin qanday talaffu z

---

q ilin g a n in i 
a n iq la sh d a ju d a q o 'l 
keladi. 
C hunki, to p o n im larn in g koM nu 
y o d g o rlik la rd ag i shakli u larn in g d astlab k i h olatini aniqlash u ch u n q o ‘shim cha 
m aterial b o 'lib x izm at qiladi. M asa lan . 0 ‘zb e k isto n d a V ohim . V ahim , U vaqim
k abi to p o n im la r bir n e ch a m arta tak ro rlan ad i.
F to v u s h in in g turkiy fflla rd a h arakterli em aslig in i h iso b g a olsak. V 
to v u sh in in g s o ‘z b o sh id a kelm aslig in i, shu n in g d ek , f to v u sh in in g p tovushiga, 
s o ‘n g ra b to v u sh ig a, hatto m to v u sh ig a ay lan ish i m un ik in ek an lig in i tasav v u r 
q ilsak, y u q o rid a g i to p o n im larn in g a rab c h a v a q f (“ din iy m u assasa ixtiyoriga 
o ‘tk azilg an m u lk yoki d a ro m a d ” ) atam asi ek an lig i ay o n b o ‘ladi. Y oki N am angan 
v ilo y atid ag i P o p shahri arab g eo g raflari asa rlarid a (X I - XII asrlarda) B ob 
(a ra b c h a " d a rv o z a " ) sh ak lid a q ay d q ilingan. “ B o b u rn o m a” dan bosh lab e sa P op 
shaklini o lg an v a tran sfo rm a tsiy a g a uchragan. A ndijo n shahri e sa arab geograflari 
a sa rla rid a v a b o sh q a k o ‘h n a tarix iy m a n b alard a A ndiyon, A n d ik o n . A ndigon 
sh a k lla rid a tilg a olin g an . B o b u r z am o n id a A n d ijo n deb “tu rk iy ” shakl olgan.
S a m arq a n d shahri y aq in id a S am arq an d hokim i G u rak n in g ukasi O faran 
to m o n id an b u n y o d etilg an (V II 
asr) O fa rin k a t shah rin in g nom i fonetik 
o ‘zg arish g a u c h rag a n v a d astla b F arankat, F rinkent, s o ‘ngra P rinkent. nihoyat 
P rim k en t s h a k lid a tala ffu z q ilin ad ig an boMgan (O q d ary o tu m a n id ag i hozirgi 
P rim k en t q is h lo g ‘i). 
B u n d a kat u n su rin in g keyingi a srlard a tu rk iy la sh ib 
“ k e n tla h ish ” ja ra y o n i y aq q o l k o ‘rinadi.
Q a sh q a d ary o v ilo y atid a g i S h ah risa b z tarixi m an b alard a K esh sh ak lid a 
b erilgan. U ni K esh deb o ‘qish ad i. T o ‘g ‘risi K ash b o 'ls a kerak. ch u n k i shah arn in g
epiteti “ K ash i - d ilk a sh ” boMgan.
Y an a b ir m isol. S am arq an d bilan X o ‘ja n d shaharlari o ra lig 'id a g i tarix iy
oMka a rab in av is v a fo rsn av is m an b alard a Istaravshan, O srushona. 0 ‘srushona. 
Sutru sh n a, U sru sh n a. U starav sh o n , U stru sh o n a, S u tru sh a n a kabi sh ak llard a qayil 
q ilingan. E ro n sh u n o s V . A. L iv sh its M u g ‘ tep alig id an (T o jik isto n ) topilgan s u g 'd
hujjatlari (V III a sm in g birin ch i ch o rag i) a so sid a oM kaning asl nom i S trushna 
ek an lig in i an iq lad i.
A rab g eo g raflari Istaxriy. Ibn H avqal a sarlarid a S am arqand v ilo y a tin in g 12 
ta ru sto q larid an (d a h alarid a n ) biri San jarfag n deb atalgan. A k ad em ik V. V. 
B a rto l'd v a tarix ch i V. L. V y atk in o ‘sha S an jarv ag n to ponim i Y angiariq 
k an a lin in g o ‘n g to m o n id ag i Z a n jirb o g ' q ish lo g ‘i n o m id a saq lan ib qolgan. degan 
edi. V a q f h u jja tla rid a ham “ S an jarv ag n degan jo y Z a n jirb o g ‘ nom i bilan
m ash h u rd ir” d ey ilad i. Bu fik m i tarix ch i О. I. Sm irnov ham tasdiqlaydi .
T ild ag i h a r q an d ay to v u sh o ‘zg arish lari faq at fonetik tad rijiy lik oqibati 
em as. T il ta rix ig a o id h ar q an d ay a sa rlard an fo n etik q o n u n iy atlarn in g buzilishiga, 
butu n b ir b o ‘g 'in la r. hatto ta rk ib iy q ism la r (u n su r)larn in g tu sh ib qolishiga. 
u rg ‘u lar o 'm in in g a lm a sh ish ig a o id k o 'p la b m iso lla r to p ish m um kin.
N u tq d a liso n iy v o sitala m i tejash qonun iy ati to p o n im iy a so h a sid a ayniqs.i 
y a q q o l sezilad i.
X I-X II a srla rd a B u x o ro d a biron k ish ig a qarash li y er asbob d eyilgan (bu 
a rab c h a s o ‘z n in g b irlig i - sabab). X V I-X V II a srlard a y erd an tash q ari m ulk asb o b
d e b a ta la b o sh lag an . B u s o ‘zn in g hozirgi m a'nosi (q u ro l-y a ro g ‘ yoki buyum ) 
keyingi a srla rd a p a y d o boMgan v a m azk u r atam a tarix iy n o m lar tark ib id a k o 'p
u chraydi. C h u n o n c h i. J o ‘y b o r sh ayxlari (B u x o ro ) a rx iv larid a A sb o b i A li Y om clii.

---

A sbobi B o g 'ik alo n , A sbobi Ibrohim . A sbobi K ofiron, Asbobi Sho 'rcha kabi bir 
qancha jo y nom lari tilg a olinadi. K o 'rin ad ik i. asbob so 'z id an keyin bu yer 
k im n in g yoki qanday jo y ekanligini bildiradigan aniqlovchi b o 'lg an . M asalan. 
A sbobi K ofiron. y a’ni ‘‘K o firlar yeri" kabi. K eyingi asrlarda aniqlovchi so ‘zi tu- 
shib q olib, asbob atam asi toponim ga aylangan. Shunday qilib, bunday toponim lar 
6 - 7 asr old in paydo b o 'lg an . K o ‘rinadiki, bu o ‘rin d a fonetikaning roli yo‘q.
C h o ' Ida g ala-g ala b o 'lib , uchib yuradigan qorabovur degan qush bor 
(b a g ‘ri, ya'ni k o 'k ra g i q o ra b o ‘lgani uchun shunday deb ataladi; qorabayir zotli ot 
nom i ham shu so 'z d a n kelib chiqqan). Q orabovur yoki qorabayir degan urug‘ ham
b o ‘lgan. Q o rab ay ir nom li qish lo q lar shu u ru g ' nom i bilan atalgan. Q orabovur 
qushi ilgarilari b a g ‘ri qaro ham (m asalan, ‘'B o b u m o m a ” da) deb atalgan. H ar 
ikkala tarkibiy qism i o 'z b ek c h a, faqat o 'rin alm ashgan, b a g ‘ri qaro shakli esa 
to jik tili g ram atik asig a xos. Buxoro v iloyatida B ag 'riq aro degan jo \ ham bor. 
S o ‘zlarn in g tojik tilig a x os o ‘rin alm ashuvi toponim ikada uchraydi M asalan, 
X o razm n in g qadim iy poytaxti K ot shahri y aq in id a A m udaryodan chiqarilgan 
k atta bir ariq Q orasu v deb atalgan. Shu kanal X III asr m uallifi Ibn al-A sm ing arab 
tilida v o zilgan bir asarid a S uvqora deb atalgan va kanalning nom i “q o ra suv" 
degan s o ‘z deb izohlab ham q o 'y ilg a n .
K o m p o n en tlarn in g alm ashib turishiga toponim iyadan em as. antroponi- 
m iyada ham k o 'p la b m iso llar keltirish m um kin: Q o ‘rg 'o n te p a - Tepaqo‘rg ‘on. 
S ar(i)b o zo r - B ozorboshi, S ariq o ‘rg 'o n - Q o ‘rg ‘ontagi, A lisher - Sherali, A libek
- B egali, B oy sari - S ariboy v a h.k.
Y u q o rid a qayd q ilinganidek, 
bundan bir necha asr oldin bitilgan 
y o d n o m alard a qayd qilin g an top o n im lar jo y n o m larining qadim iy shakllarini bilib 
o lish g a yordam beradi. B iroq 0 ‘rta O siyo, ju m la d an . O 'zb ek isto n sh aro itid a 
qad im iy q ay d lar d oim ham to p o n im lam in g dastlabki shaklini aniqlash uchun 
ishonchli m an b a b o ia v e rm a y d i. C hunki, M ovarounnahrni arablar bosib olgandan 
s o ‘ng barcha y o zm a y o d g o rlik lar arab yo zu v id a yozilgan edi (yunon, su g ‘d, 
q adim gi turk va b o sh q a yo zu v lard a ayrim g eografik nom largina qayd etilgan). 
X itoy m an b alarid a m u alliflar O 'rta O siyo jo y nom larini o ‘z tiliga m oslab. 
b u tunlay buzib yozishgan. M asalan, xito y ch ad a Sam arqand Si, Toshkent Shi, 
Q an g u y davlati Y uni sh ak llarid a qayd etilgan.
S am arqand shahri y u non tarixchilari a sarlarida M arakanda k o ‘rin ish id a 
y ozilgan. B iroq u ndan keyingi barcha m an b alard a bu shahar nom i S harfi bilan 
boshlangan. C hunonchi. s u g ‘d hu jjatlarid a bu tarixiy shahar nom i Sm arakans deb 
bitilgan.
T ilni tu sh u n m ay d ig an kishi so 'z n i n o to 'g ‘ri eshitadi degan fikr bor. B izning 
fikrim izcha. y u n o n lar ham m ahalliy s o ‘zlam i, ju m lad an , nom lam i g 'a la ti 
eshitishgan va sh a h a r n om ini q u loqlariga c halinganday, S harfisiz yozishgan.
M a'lum ki, 0 ‘rta O siy o d a m ing y ild an ortiq d av r d avom ida barcha yo zm a 
y o d g o rlik la r arab yo zu v id a, k o 'p hollarda arab tilid a yozilgan. Arab yozuvi tu rk iy
tillarning im losi e h tiy o jla rig a to 'la ja v o b berm a s edi.
A na shu n in g u ch u n ham arab m ualliflari, shahar-qishloqlar, d ary o lar va 
b o sh q a g eo g rafik o b 'y e k tla rn i y o zishda jid d iy xato lik larg a y o ‘l q o ‘yganlar. 
M asalan. “ A rab g e o g raflari k u tubxonasi” se riy asig a oid (IX - XI asrlar) m ashhur 
tarix iy g eo g rafik asa rla rd a M ovaraunnahr. ju m la d an . 0 ‘zbekistondagi bir nech a

---

yu z g e o g ra fik nom tilga o lin g an . B o sh q a m an b alard an farqli o 'la ro q . bu 
seriy ad ag i “ K itob ul-m asolik v a u l-m a m o lik ” ( Y o 'lla r v a m am lak atlar haq id a 
kito b ) n o m li a sarlar to 'p la m id a (m u allifla r Ibn X u rd o d b eh . Ibn H avqal, Istahriy, 
M u q a d d a siy asarlari) sh ah ar-q ish lo q lar. d ary o v a to g 'la r, sh a h ar d arv o zalari, 
b ozorlar, tarix iy -m e'm o riy va b o sh q a y o d g o rlik la m in g n o m la rid a unli to v u sh lam i 
b crish d a z eru zabardan ham fo y d alan ilg an v a m ahalliy talaffu zn i to 'g 'r ir o q
ifo d a la s h g a h arak at qilingan. S h u n g a q a ram asd an . jo y n o m larin in g y ozilishi 
m illiy tala ffu z n i to ‘la aks e ttira olg an em as. N o m lam in g haq iq iy talaffuzini 
an iq lash sh u n in g uchun ham q iy in k i. arab m u alliflari bu nom larni a rab c h a talaffu z 
q o n u n la rig a b o 'y su n d irish g a h arak at q ilg an lar, holbuki arab ch a talaffu zd a 
c h o ‘zin c h o q unlidan so 'n g ikki u n d o sh n in g v a q isq a unlidan keyin ham u ch ta 
u n d o sh n in g kelishi m um kin em as. S h u n in g u c h u n ham S am 'o n iy S angbad o ‘m ig a 
S an g ab ad , S u rx k at o 'rn ig a S u rx ak at, S u tx o n o 'm ig a S utaxon deb yo zish g an . 
K o 'p g in a n o m la r tarkibida ta k ro r-ta k ro r u ch ray d ig an o xirgi q o 's h im ch a larn in g
talaffu zin i a n iq lash ayniqsa m u h im . C h u n k i b u lar tu rd o sh otlar. S u g ‘d ch a jo y
nom lari ta rk ib id a keladigan varq (to ‘g ‘on) s o ‘zi a rab geo g raflari asa rla rid a varaq 
d eb. fa g ‘n “ ib o d atx o n a’’ so ‘zi e sa fa g ‘an sh a k lid a yozilgan.
S h u n d a n k o 'rin ad ik i. arab m u alliflari. hatto arab yo zu v id a y o zg an m ah alliy
m u alliflar h am geografik n om larni y o z is h d a m ah alliy sh aroitni, m illiy talaffuzni 
y e ta rlic h a in o b atg a olishm agan. B u n d a tu rk iy tilla r uchun x os b o 'lm a g a n
to v u sh larn i ifodalaydigan h a rfla rn in g ish latishi ham rol o 'y n a g a n .
A rab y o zu v in in g katta k a m c h ilik larid an biri shu ediki, s o ‘zlarni, ju m la d an , 
a toqli o tla rn i y o zish d a bir q an ch a h o llard a unli to v u sh lar o ‘z aksini to p m as edi. 
M asalan, S a m arq a n d h a rfm a -h a rf o 'q ig a n d a , S m rqnd, B u x o ro - B xoro, F a rg 'o n a
- F rg 'o n a sh a k lla rid a yozgan. Jo y n o m larin i y o zish d a, ayniqsa, u q a d ar m ash h u r 
b o ‘lm agan g e o g rafik nom larni x a tg a tu sh u rish d a m uayyan q o n u n -q o id alarg a amal 
q ilin m as. k o ‘p g in a hollarda har bir x atto t o ‘z b ilg a n ic h a y o z ar edi. B uning u stiga 
to p o m m la rn in g m ahalliy talaffu z sh akli in o b atg a olin m as edi: Q o 'q o n - X o ‘qand. 
X u v ak n d . J iz z a x - D zak. Z arafsh o n - Z rfsh o n , T o sh k e n t - T o sh k n d . N ay m an -
N y m an . Q u v a - Q ubo. T uyam o y in - T v a buyni yoki fuyam uin h o lid a y o z ila r edi.
“ A ra b yozuvi tufayli, - d eg an edi a k ad e m ik V .V .B arto ld sh a h a rla m in g va 
b o sh q a o b ’y e k tla rn in g nom lari tan ib b o ‘lm ay d ig an d a rajad a o ‘zg arib k etad i” .
G ap sh u n d ak i, sh o 'ro la r d a v rid a (1 9 2 3 -y ild a ) isloh q ilin m asd an oldin bu 
y o z u v d a ch bilan i, к bilan g, o ‘ bilan u v a v, y e bilan e va hatto i tovushlari bir xil 
h a rflar b ila n ifo d a e tilar edi. S hu n d ay qilib . g e o g rafik n o m la m in g y o zm a sh a k llari 
u la m in g ta la ffu z o 'zg ach alik la rin i to ia aks ettira o lm as edi.
A rab
y o z u v ig a ko ‘proq 
to ‘xtalish im iz n in g
sababi 
shundaki, 
tarixiy 
to p o n im la rn in g k o 'p ch ilig i, arab g ra fik a sid a y o zilg an edi.
L o tin g ra fik a sig a, keyinroq e sa ru s alifb o sig a o 'tilish i bilan ahvol o ‘zgardi: 
y e r-su v n o m la rin in g yozm a shakli u lam in g tala ffu z ig a y a q inlashdi.
S h u n g a qaram asdan. g e o g rafik , n o m la m in g , xusu san , y irik o b ’y e k tla r n o m ­
larin in g y o z m a shakli k o 'p ro q tarix iy an 'an a m ah su li b o 'lib . m ah alliy talaffu zd an
h am o n y iro q d ir. M asalan, an d ijo n lik la r o 'z sh a h rin i A njan, n a m a n g an lik la r N o- 
m o n g o n , f a r g ‘o n alik lar - P a rg 'o n a , to s h k e n tlik la r - T osh k an d . n u k u s lik la r - N o ‘- 
kis, te rm iz lik la r - T irm iz, h a zo ra sp lik la r — H a za ra s d e yishadi va hokazo. Bu bejiz 
em as, a lb a tta . M ah alliy talaffuz z am irid a q an d a y d ir tarix iy haqiqat. qo n u n iy at

---

yotadi. Y an a shuni ham eslatib o 'tis h kerakki. an 'an a shaklini olm agan kichik 
o b ’yek tlar nom larining m ahalliy talaffuz shakli ulam ing im losi uchun asos 
h iso b lan ish i kerak.
K o 'p g in a g eografik no m lam in g o 'z b e k tilid a hozirgi yozilishi tarixiy 
shak ld an farq qiladi. M asalan, Jizzax shahri arab yozuvi bekor qilin g u n g a qadar 
D izak deb ( to 'g 'ris i ham D izak " q o 'rg 'o n c h a ” , "q asrch a ” , “ qal'ach a” ), X orazm
esa X u v arazm deb, Q o 'q o n y u qorida aytilgandek. H uqand, H uvaqand shaklida. 
S h o 'rc h i. e sa S h o 'rja, G 'u z o r shahri nom i H uzor, C hotqol to g 'la ri nom i Jid g 'o l, 
S o ‘qoq q is h lo g 'i va tog*i So 'xox sh ak lid a yozib kelingan va hokazo.
B ekobod shahri q adim da B egovot deb y o zilar edi. B egovot nom li q ishloqlar 
0 ‘zb ek isto n d a bir nechta b o 'lg an . H ozirgi o ‘zbek adabiy tilida bek sh ak lid a talaf­
fuz q ilin ad ig an so 'z n in g to ‘g ‘risida asli beg boMgan. M ahm ud Q o sh g 'ariy n in g
“ D evonu lu g ‘otit tu rk ” asarida, Y u s u f X os H o jibning “ Q u ta d g 'u bilig" asarid a bu 
s o ‘z beg sh ak lid a yozilgan. A kadem ik V. V. B a rto l'd ham bu s o ‘zni beg shaklida 
y o zish va talaffu z qilish t o 'g ‘riroq deb yozadi. Bu kabi m isollar toponim larning 
hozirgi o ‘zb ek ch a yozilishi m ukam m al em asligini k o 'rsa tad i.
D em ak. toponim larning turli davrlardagi o 'z b e k c h a y o zm a shakllari bir- 
biridan o z m i-k o ‘pmi farq qiladi.
M asalan, arab y o zuvidagi m anbalarda, ju m lad an , X u d oyorxon arxivida 
h ozirgi B u v a y d a q ish lo g 'i - Bibi U bayda (h ijjalab o 'q ilg a n d a Bibi A bida). 
M a rg 'ilo n shahri - M a rg ’inon (h a rfm a -h arf o 'q ilg a n d a M a rg 'n o n ), Y ozyovon -
Y oziyobon. L a y la k x o n a - L aklakxona, Y aypan - lyfon, Q aqir - Q qir, B aliqchi -
B liqchi, N ay m an - N iym an-N m in yozilgan.
R esp u b lik am izd ag i jo y n o m larining hozirgi im losi u larn in g an'anaviy 
sh akliga. ba'zan aslivatiga, m ahalliy talaffu zig a yaqin boMsa ham , ham on ultirning 
im losi uzil-k esil tartibga solingan deb b o 'lm a y d i.
B ir q a n ch a hududlarda esa jo y n om laridan m a'no qidirib, y o zish g a intilish 
h ollari uchraydi. M asalan, turklashgan m o 'g 'u l qabilasi nom i bilan alaladigan 
Sulduz q ish lo g 'in i Suvyulduz, K am pirak devorini K andipirak, B e sh o g 'o ch n i -
B e sh y o g 'o c h , B egovatni B ekobod, M olguzar to g 'in i M orguzar (yonidagi lion 
o 'tti d arasig a m a'nodosh deb hisoblab), Y alam a (Jalam a) q ish lo g 'in i ashula 
n o m ig a o 'x s h a tib Y allam a tarzida yozigh hollari uchraydi.
Shahar, q ishloq nom lari, um um an g eo g rafik no m lain in g o 'z b e k c h a im losi 
o 's h a d av rd a hech kim ni qiziqtirm agan. G eografik n o m lam in g ru sch a yozuvi 
haq id a g ap irm asa ham b o 'lad i.
S h unday qilib, g eo g rafik no m la m in g ru sch a yozilish shakli u y o q d a tursin, 
m illiy, o 'z b e k c h a yozilishi ham talaffuzidan jid d iy farq qilardi. B uning asosiy 
sab ab larid an b in shundaki, topografik haritalar, g eo g rafik h a ritala r ham , ulardagi 
b o sh q a y o z u v la r bilan bir qatorda geografik n o m lar ham, aholi punktlari ro 'y x ati 
kabi m aiu m o tlar o datda k o 'p in c h a o 'z b ek tilini yaxshi b ilm aydigan kishilar 
to m o n id an ru s tilid a to 'ld irila r edi. K eyinchalik zaru riy at tu g 'ilg a n pay td a ro 'y x a t 
o 'z b e k c h a g a ‘‘tarjim a” q ilin ar edi. O q ibatda m ahalliy sharoit h iso b g a o linm asdan 
k o 'p la b x a to la rg a y o ‘l q o ‘yilgan.
T urkiy tillar, ju m lad an , o ‘zbek till tarix iy fo n e tik asin in g m uhim m uam m o- 
laridan biri shu tillar uchun harakterli b o 'lm a g a n to v u sh lar (fo n em alar)n in g
o 'z a ro m unosabatidir. Bu o 'rin d a birinchi g ald a s u g 'd c h a to p o n im lar tark ib id a

---

tez-tez u ch ray d ig an to v u sh lar - tis h la r o ra sid an s irg 'a lib chiq ad ig an s tovushi 
bilan bogiiq. H ozirgi v a q td a kat, kent (k an d ) sh ak lid a u ch ray d ig an fo rm an t s u g 'd
tilid a kens (k an s) tarz id a ta la ffu z q ilingan v a “ uy” , “ q ish lo q ” m a'nolarini 
anglatgan. A k sari shahar. q ish lo q nom lari tark ib id a k elad ig an bu q o ‘shim cha 
a rab c h a-fo rsc h a m an b alard a a ra b g ra fik a sid a kand deb y ozilgan. A rab ch a se 
to v u sh i su g ‘d tilidagi 5 to v u sh ig a aynan to ‘g ‘ri keladi (s o ‘z o x iridagi h a r f se). 
Y u q o rid a a y tilg an id ek , ana sh u n d ay su g 'd c h a to p o n im lar tu rk iy x alq lar y ash ay d i- 
gan o ik a la r d a kat (ket), k en t (k an t. k and) sh a k lla rid a o 'z la sh g a n . B iroq bu lekse- 
m a oxiridagi to v u sh tu rd o sh o tla r taik ib id ag i d yoki y. shu n in g d ek . t yoki s to v u ­
sh ig a avlangan. M asalan . “ o ila b o s h lig 'i” . “ q ish lo q o q so q o li” , “ q ab ila b o s h lig 'i''. 
"d a v la t b o s h lig 'i” m a'n o larid ag i to jik e h a -o ‘z b e k c h a leksem a katxudo (s u g ‘dchasi 
kasxudo, “ u y n in g x o ‘ja v in i” ) y o k i “ uy b e k asi” m a'n o sid ag i k aybonu. kayvoni 
(s u g 'd c h a shakli k asb o n u ) s o ‘zlarini eslang. O 'z b e k tilid a kasana. k asan ach ilik
("u y d a ishlab b erish ” ) d eg an s o ‘z la r bor. B u s o 'z la r ham su g 'd c h a k as-k at un- 
su rin in g o 'z g a rg a n sh ak lid ir. Q iy o slan g : lotinchadan kas “ k ulba” . “ qishloq uyi” . 
“ x u to r" fran su zc h a kasa - “ k u lb a ” . italy an ch a k asa - "u y ” , “ bin o ” , “ o ila” , “ ro ‘z- 
g 'o r ” , d astlab “ uy” , “ o ila” , “ q a b ila ” k e yinchalik. “ q a P a ” , “ q ish lo q ” m a'n o larin i 
bildirgan. qad im iy e ro n c h a (p a rfv a n c h a ) m isan (b u n d a s tovushi tish la r o rasid a 
sirg 'a lib ch iq ad i) s o 'z i ham x u d d i sh u n d ay fo n etik o 'z g a rish jitrg a uchragan. 
E n d ilik d a bu atam a m itan, m eto n kabi k o 'p g in a to p o n im lar tark ib id a uchfaydi.
Z, d, j, t, у to v u sh larin in g o 'z a ro alm ash ish i va m unosabati ham to p o n im d a
k atta ah am iy atg a ega. M asalan , O zo q - odoq - etak - oyoq. Y oki afso n av iy
p a v g 'a m b a r nom i H izr, b ir q a n c h a sh ev a la rd a X id ir sh ak lid a talaffu z etiladi. 
X idirota. X idireli, X id irsh o no m li q ish lo q la rn in g nom lari ham shu s o 'z d a n
olingan.
D izak n o m in in g Jizzax sh ak lin i olishi ham an a shu q o n u n iy at m ahsulidir.
Shuni a y tish kerak k i. jo y la rg a nom q o 'y is h d a x alq ijodi v a jo n li til k a tta rol 
o 'y n a y d i. Shu nuqtayi n aza rd an q arag an d a. g e o g rafik n o rn lard a sh ev an in g izlari 
sezilarli d a rajad a saq lan ib qo lg an . T o jik c h a “ yangi ariq " m a'n o sid ag i Jui nav 
toponim i bir jo y d a Jey n av y o k i Je n o v sh ak lla rid a u chraydi. Y oki ikki suv 
q o 's h ilg a n jo y i to jik c h as ig a D u o b d eyiladi. B u to p o n im b ir jo y d a D uob, b o sh q a 
jo y d a D uoba. u chinchi b ir xil y e rd a D u g 'o b a yoki D u v o v a tarz id a talaffu z 
qilin ad i. Bu kabi x ilm a -x illik la m i b a rta ra f qilish o so n em as.
K ito b iy tild a sh alo la deb y o sa lad ig a n g eo g rafik atam a resp u b lik an in g turli 
jo y la rid a sharilloq, sh arild o q sh arillo v u q , sh arlo v u q kabi sh ak llard a talaffu z 
qilin ad i v a shu kabi to p o n im la r hosil qilgan. R esp u b lik ad a Jarboshi. Y orboshi. 
Y ortepa, Jartepa. O qjar, O q y o r d eg an q ish lo q la r bor.
B unday n o m lar tark ib id ag i y o r k o m ponenti j a r so 'z in in g shevadagi shakli. 
X u d d i shu n in g d ek , B onli - Jilo n li, Ilo n ta m g 'ali - Jilon ta m g 'a li, 
Y o y itm a -
Jay ilm a degan q ish lo q la r bor.
U m um an o lganda. a to q li o tlar, ju m la d a n a n tro p o n im lar. xususan. to p o n im ­
lam in g yo zilish i va talaffu zid ag i x ilm a -x illik la r faq at sh e v alar o q ib atig in a em as. 
balki turli tillarg a oid lek sik b irlik la m in g b o sh q a lisoniy sh aro itlard a q o 'lla n ish i. 
ishlatilish i n atijasid a fo n e tik v a b o sh q a g ram m atik jih a td a n o 'z g a rish i sam arasi 
ham dir. B unday farq lan ish n i b ir n e ch a tu rg a b o lish m um kin. M asalan, arab ch a 
g e o g rafik , ijtim oiy a ta m alar O 'z b e k is to n sh aro itid a tran sfo rm atsiy ag a uchragan.

---

N a m an g a n viloyatidagi P o p shahri bundan m ing yilcha oldin bitilgan 
y o d g o rlik la rd a B ob shaklida bitilgan, “ B oburnom a” da Pop (q o ‘rg 'o n ) shaklida 
tilg a olingan. A rab ch a bob - “ d arv o za” degan so ‘z (k o ‘chm a m a'noda islom dinini 
tas h v iq -ta rg ‘ib q ilg an m ashhur u lam o lar ham bob deyilgan). Bob b o ra-b o ra Pop 
shaklini olgan.
A ra b ch a shayx so ‘zi (aynan “ keksa” , “oqsoqol” ) islom m am lakatlarida 
ulam olar. ruh o n iv larn i bildirgan. 0 ‘rta O siyoda shayx deganda k o ’proq m uqaddas 
m o zo rlard a v a q ab risto alard a sad a q a va nazr-niyoz h isobiga kun k o 'rad ig an
ru h o n ly lar n azard a tutilgan.
0 ‘zb ek isto n hududida bu s o 'z shayx, shix, shex, sheyx shakllarida 
to p o n im lar hosil qilgan. S hu bilan birga o ‘zbeklar. turkm anlar tarkibida shix 
(shex. shayx) nom li qavm ham b o 'lg an . Bu qavm vakillari o 'z la rin i ulam o 
shayxlar. x o jalar, sayy id larn in g avlodlari deb bilishgan.
A rab ch a am ir so 'z i (‘M ashkarboshi” , “am ru farm on b eru v ch i'’) O 'rta
O siy o d a m ir shaklini olgan. Bu o ’z m a'nosidan tashqari 0 ‘zb ek isto n d a ijtim oiy 
guruhni. T u rk m an isto n d a k ichik bir guruhni bildirgan va bev o sita yoki kishi 
ism lari orqali am ir va m ir sh ak lla rid a bir qancha to poniitttaftla uchraydi.
Tall atam asi arab tilida "te p a lik ” degan s o ‘z. 0 ‘rta O siyoda, ju m lad an . 
0 ‘zb ek isto n d a. xususan, Z arafshon vodiysida tal, tol shakllarida k o ‘plab 
to p o n im lar hosil qilgan (T olim arjon, T ollim oron, T o lliq o ‘rg ‘on, T olim arjon. 
T alaktepa, T olib o rzu , T allak, T o llig ‘ulon va hokazo). Tal yoki tol deganda 
tepalik, q o 'rg 'o n te p a . m o z o rq o 'rg ‘on tushuniladi.
A rab ch a ro b o t (ash ribot) deg an d a dastlab harbiy istehkom lar tushunilgan. 
O 'r ta O siy o d a ikki shahar tashqarisidagi shahar rabod deyilgan (A slid a raboz -
zot harfi 
bilan yozilgan. 
K eyinchalik 
bu 
ikki 
s o ‘z birlashib 
k o 'p ro q
k a rvonsaroylarni bildirgan. R obot, R abotak, R a h o tix o 'ja, R abotcha, R avot. 
R avotobod. R av o tch a kabi to p o n im lar R obot, Robod, R avot shakllarida uchraydi. 
T u rb at (arab ch a - “ q ab r” ) top o n im in in g turv at shakli ham uchraydi.
Bu m iso llar an a shu arab ch a atam a bilan va tol daraxti nom i bilan atalgan 
tarix iy top o n im larn i farqlash oson em asligini k o ‘rsatadi.
G e o g r a f i k n o m l a m i n g yozilishi. 
T oponim lar g eografik haritalar va 
p la n lam in g ajralm as tark ib iy qism i hisoblanadi. Shu bilan b irg alik d a talay 
to p o n im lar q o nuniy hujjatlarda. hukum at qarorlarida, m a'm uriy b o sh q aru v
o rganlari faoliyatida. transport, aloqa ishlarida, xilm a-xil m a'lu m o tn o m alard a, 
ilm iy, ta'lim , a x b o ro tg a oid va boshqa n ash rlard a k o ‘plab u ch rab turadi.
G eo g rafik
nom larni 
n u q so n siz
to ‘g ‘ri 
yozish 
um um iy 
im loviy 
sa v o d x o n lik n in g uzviy b ir qism idir.
G eografik nom - toponim ham s o ‘z. lekin biron o b ’yektni ifodalaydigan 
a toqli ot. O 'z b e k is to n h ududidagi barcha g eo g rafik n o m lar o 'z b e k tili im lo sin in g
a m aldagi q oidalari aso sid a yoziladi.
O 'z b e k tilid a ikki va undan ortiq s o ‘zlardan (tu rd o sh o tlard an ) iborat 
(m u rak k ab ) g eo g rafik n o m lar q o ‘shib y oziladi. B unga m iso llar keltiram iz.
O t+ ot. A bdiq ish lo q , Q orovulbozor, Q u m g o ‘r g ‘on.
Sifat+ot. 
Y om onjar, 
M am aqishloq, 
Q iziljar, 
Q o ra to g ', 
U zunsoy, 
S ovu q b u lo q ch i, T orariq . E g rik o ‘l.

---

Son+ot: B e sh b u lo q , Q o 's h ra b o t. Y o lg ‘izto l, M in g ch u q u r, Q o 's h k o 'p rik , 
T o 'q so n k a m a r, О 'ttizadir.
O t+ fe'l; S o y k eld i, Q o 'y q irilg a n , T an g ato p d i, Q o z o n k etg an .
B irinchi tark ib iy qism i sifatdan, ikkinchi tark ib iy qism i g eo g rafik atam adan 
iborat b o ig a n d a : B alan d m ach it. B alandravot, O y o q ish lo q , O q q o 'rg 'o n . O qtepa, 
K o ‘kbuloq. K o 'k g u m b a z , Sarisuv, S ariqtepa, Q iz ilsu v , Q izilsoy. Q izilqum , 
Y uqoriovul. E tak o v u l, Q u y im ah alla, 0 ‘rtach ek , 0 ‘rtasaro y kabi yo zilad i.
B irinchi tark ib iy qism i son d an , ikkinchi tark ib iy q ism i g e o g rafik atam adan 
iborat b o ‘lganda B esh ariq , B esh ay v o n , Y o lg ‘iz b o g ‘, Y o lg ‘izqum , Y akkasaroy, 
Y akkatol sh ak lid a y o zilad i.
B irinchi tark ib iy qism i tartib sondan, ik k in ch i qism i g e o g rafik atam adan 
iborat b o 'lg a n h o lla rd a Ikkinchisolm a, Y e ttin c h iq o 'tir sh a k lid a y ozish m aq sad g a 
m uvofiqdir.
G eo g rafik n o m la r quyid ag i h o llard a q o ‘sh ib y o zilad i:
O 'z b e k tilid a ikki v a u ndan ortiq s o 'z la rd a n ib o rat q o 's h m a (m u rak k ab ) 
geografik n o m lar q o 's h ib y oziladi.
O t+ ot: birin ch i tark ib iy qism i kishj ism i (fam iliy a si)d an , ikkinchi tark ib iy
qism i 
g eo g rafik ata m ad a n ibo rat b o 'lg a n d a : 
A b d iq ish lo q . 
S h ofayziquloq. 
R ahim obod, Ism oiltepa.
O t+ ot: birinchi tark ib iy q ism i e tn o n im d an , ikkinchi tark ib iy qism i esa 
g eo g rafik atam ad an ib o rat b o 'lg a n d a : N ay m an q ish lo q . D o 'rm o n a riq . Q ozoqovul. 
Y o b u q o 'rg 'o n , A rab b an d , K a'rp am ah alla.
O t+ ot: h ar ik k ala tark ib iy qism ham a ta m alard a n - g e o g rafik v a jjtim o iy - 
iqtisodiy a tam alard an ib o rat b o 'lg a n d a : Q u m q o 'r g 'o n , B o zo rjo y , Q o rovulbozor. 
T oslibuloq. Q u m q u d u q . S h arlo q so y (sharloq. sh a rillo q -sh a rsh a ra):
Sifat+ ot: birin ch i tark ib iy qism i sifatdan, ik k in ch i qism i g e o g rafik atam adan 
iborat 
b o 'lg a n d a : 
B alan d m ac h it, 
B alan d rav o t, 
B o 'la k s u v , 
K attabuloq. 
K ic h ikqishloq. 
Y an g ib o zo r. 
O y o q b o g '. 
O q q o 'r g 'o n , 
K o 'k b u lo q , 
Sarisuv. 
E skiquduq, T ozayop, Q iziljar, Q o ra to g ', U zunsoy, S o v u q b u lo q , T o rariq , E g r ik o i. 
S h o 'rq u d u q , Y u q o rio v u l, E tak m ah a lla, P astqishloq.
Son+ ot: birinchi tark ib iy qism i sondan, ik k in ch i ta rk ib iy q ism i geografik 
atam adan ibo rat b o 'lg a n d a : B esh b u lo q , Y o lg 'iz q u m , Y ak k asaro y , Q o 'sh rab o t, 
Q o 's h k o 'p rik , M in g ch u q u r, T o 'q so n k a m a r, O 'ttiz a d ir kabi.
Ikkinchi tark ib iy q ism i o 's im lik yoki h ay v o n n o m id an ibo rat b o 'lg an d a : 
Q o 's h to l, B e sh q a y ra g 'o c h , O 'n a rc h a , B esh e ch k i, Y o lg 'iz to l.
Q uyidagi h o lla rd a ajratlb y oziladi:
G eo g rafik nom o ld id a q an d ay d ir sifat k elg an d a:
a) K a tta O qtepa, K a tta B esh k ap a, K atta Q o ra b o g ', K a tta N ay m an ch a;
b) K ic h ik A rav o n , K ich ik Q o 'rg 'o n c h a , K ich ik A m iro b o d , K ic h ik T oshloq, 
P ast O la q a rg 'a . P ast O q q o 'rg o n , P ast B urqut, P a st S h o 'ro b o d ;
d) P astki O y o q ch i, P astki Q o raq iy a, P astki S ariq am ish . P astki U yshun;
e) Q uyi Jan afar, Q uyi B esh rav o t. Q uyi S h o 'ro b o t, Q u y i N av m etan ;
f) E ski H ayto b o d , E ski E lb a y o n , E ski X o 'ja o b o d , E ski H a q q u lo b o d ;;
g) E ta k B o y b o 'ta , E ta k S aroy, E tak O q q o 'r g 'o n , E ta k Q o ra m o zo r.
h) O 'r ta Q o ra b o g ', O 'r ta R a h im o b o d . O 'r ta S h o 'rc h i. O 'r ta S aydov;
i) Y u q o ri A rab x o n a, Y uqori O lot, Y uqori Q o ra q iy a, Y u q o ri Jirm iz;

---

j ) Y angi N aynova. Y angi B aliqchi. Yangi G u lb o g ', Y angi M irishkor.
K ish ilam in g ism -fam iliyalaridan, tax allu slarid an iborat g eografik nom lar 
alo h id a (ayrim holda) yoziladi: K im yoxon X o iayeva, P arda T ursun, U sm on 
Y u su p o v , H am za H akim zoda, A lish er N avoiy ко 'chasi H abib A bdullayev 
k o 'c h a s i kabi.
G en eral U zoqov ко 'chasi, B uyuk Ipak yo 'li bekati, O 'z b e k is to n n in g besh 
y illig i, Istiq lo ln in g o 'n yilligi shirkat x o 'ja lik la ri kabi k o 'p so ‘zii nom lar ayrim - 
ay rim y oziladi.
Q u yidagi h ollarda q o ‘shtirnoq ichiga olinadi:
Z av o d -fab rik alar, shirkat x o 'jalik la rin in g firm alarm n g nom lari q o ‘sh tim o q
b ilan yoziladi: “ T oshkent” shirkat x o 'ja lig i, “Z o m in ” ja m o a x o 'ja lig i, “M alik a” 
fabrikasi.
G eo g rafik o b ’y ektlam ing. m atb u o t org an larin in g nom lari bilan atalgan 
to p o n im lar h aritalard a q o 'sh tim o q s iz yoziladi: O 'z b e k isto n ovozi gazetasi, ко 
'chasi. M o v aro u n n ah r ко 'chasi.
S o n lar bilan yozilish tartibi:
G eo g rafik nom lar tark ib ig a k irg an tartib sonlar n om ining o ld id a birinchi 
o 'm id a so ‘z bilan yoziladi: Y ettinchi q o ‘tir (ruscha xutor so ‘zidan). B eshinchi 
b rig ad a kabi.
G eo g rafik atam alar.
G eografik o b ’yektning turini b ildiradigan s o ‘zlar g eografik atam alar 
h isoblanadi. M asalan, kol, c h o ‘l, to g ‘, adir, ariq, oral, quduq. m uztik, botqoqlik, 
q irg ‘oq, sharshara, qir. botiq, vodiy, soy, kanal, tek islik v a b.
G eo g rafik atam alar turdosh o tlar b o 'lg a n id a gegrafik n om dan keyin kichik 
h arflar bilan alo h id a yoziladi.
G eografik atam alar toponim lar tark ib ig a k irg an d a q o 's h ib y oziladi va shu 
g e o g rafik nom lardan keyin y an a takrorlanishi m um kin: Q o ra -to g ' to g ‘i, O q tep a 
tepaligi, Sirdaryo daryosi, K attaqishloq q ish lo g 'i, O qkon koli, T andirqum qum ligi 
kabi.
H aritalarg a aholi p u nktlarining nom lari y o n id a ularning turlarini bidiradigan 
s o 'z la r (shahar, qishloq, ovul, shaharcha v a b o sh q a ) yozilm aydi.
D avlat h o kim iyat o rganlari va o 'z - o ‘zini bosh q arish organlarida, aloqa, 
tran sp o rt, stattetik a m uassasalari, o m m aviy a x b o ro t v ositalarida, g eografik 
h a ritalar v a atlaslard a ham da b o sh q a n ashrlarda, shuningdek, iqtisodiyot, fan, 
m adaniyat. ja m o a t b irlashm alari xodim lari. yu rid ik sh a x slar va fuqarolar 
tom o n id an har q an d ay g eografik nom - to p o n im n in g q at’iyan b ir shaklda, 
stand artlash tirilg an
h olda 
y o zilish ig a 
erishish 
d av latn in g
suverenligini 
k o 'rsa tu v ch i dalillard an biridir. B o sh q ach a qilib aytganda, h a r bir g eo g rafik
o b ’y ek t no m in in g rasm iy v a um u m iste'm o ld a bir xild a yozilish in i qat'iylashtirish, 
q o n u n lash tirish g eo g rafik hom larni stan d artlash tirish deyiladi.
A g ar bu n d ay vazifa b irg in a d av latn in g m an faatin i k o 'z la b bir til (k o 'p
m illatli d av latd a bir n e ch a til) v o sitasid a am alg a o sh irilad ig an b o 'ls a , bu 
g eo g rafik n o m la m in g m illiy stan d artlash tirilish i deb yuritiladi. B ordi-yu bu ish 
x alq aro alo q alar to b o ra avj o layotgan h o zirg i d av rd a ayni v aq td a b ir necha 
d av latn in g m u sh tarak m anfaatlarini k o 'z la b am alg a o shirilsa, o ‘z -o ‘zidan

---

g e o g rafik n o m la m in g x alq aro sta n d artlash tirilish i v u ju d g a keladi. B unda ham
x a lq a ro stan d artlash tirish m illiy sta n d artlash tirish g a aso slan ad i.
H ozirg i v aq td a g e o g rafik n o m la m i m illiy sta n d artlash tirish riv o jla n g an va 
riv o jla n ay o tg an m am lak atlarn in g k o 'p c h ilig id a am alg a osh irilm o q d a. K o 'p g in a
m am lafa tla rd a
d avlat 
k arto g ra fiy a
x iz m a tla ri 
(ch u n o n ch i, 
m ah k am alararo
g e o g rafik
n o m lar 
k o m issiy asi) 
ishlab 
turibdi. 
G eo g rafik
nom larni 
sta n d artlash tirish m u am m o lari m illiy ta s h k ilo tla rn in g g in a em as, balki x alq aro
ilm iy v a h u k u m atlararo tash k ilo tla rn in g ham d iq q at-e ’tiborini to b o ra k o 'p ro q
o 'z ig a ja lb q ilm oqda. X alq aro o n o m astik a fanlari k o m iteti (IG O S ). X alq aro
fo n etik a asso tsiy atsiy asi (IP A ), A n tark tik an i o 'rg a n is h Ilm iy kom iteti (S O A R ). 
X a lq aro g id ro g rafiy a tash k ilo ti ( I I 10), X a lq aro fu q a ro la r aviatsiy asi tashkiloti 
(IG A O ), Jah o n p o ch ta uyu sh m asi ( U P I). X a lq aro alo q a u y u sh m a si (IT V ), X alq aro
stan d artlash tirish tashkiloti (IS O ) ana sh u la r ju m a la s id a n d ir.
K eyingi y illard a g e o g rafik n om larni stan d artlash tirish m u am m o larig a 
B irlash g an
M illatlar T ash k ilo ti 
(B M T ) 
k atta ah am iy at berm oqda. 
B M T
to m o n id a n chaq irilg an v a g eo g rafik n om larni sta n d artlash tirish g a b a g 'is h la n g an
b ir n e ch a ko n feren siy a, B M T n in g g e o g rafik n o m lar b o 'y ic h a E k sp ertlar guruhlari 
fao liv ati sh u n in g dalilidir.
M a’lum ki, uzoq v aq tlar m u stam lak a b o 'lib k elgan v a m ustaqil taraq q iy o t 
y o 'lig a k irg an bir q an ch a m am lak a tlard a g e o g rafik o b ’y e k tla m in g nom lari 
to p o g rafik k a rtalard a m etro p o liy a la rd an kelg an m u ta x a ssisla r v a to p o g raflar 
to m o n id a n
an iq lan g an
sh a k lla rd a
m u h rla n ib
q o lg an
edi. 
M u stam lak a 
q aram lig id an ozod b o 'lg a n m am lak a t x a lq la rin in g m illiy ongi, m ad an iy atin in g
o 's is h i o q ib atid a g eo g rafik n o m la m in g m illiy ta la ffu z v a y o z ilish shakllarini 
tiklash ja ra y o n l bosh lan d i. C h u n k i to p o n im lam m g m illiy d o irad a tan olingan 
sh akllari x alq aro iste'm ol u chun ta v siy a etiladi.
R e sp u b lik a m iz d a ham bu ishga q o ‘l urildi. M a m la k atim iz d a birinchi o 'la ro q
O 'z b e k is to n
R espublikasi 
V azirlar 
M ahkam asi 
hu zu rid ag i 
G eodeziya. 
k arto g ra fiy a v a dav lat k ad astri B osh b o sh q arm asi (O 'z g eo d e z k ad a str)n in g
G e o in fo rm a tik a
va 
k a d astr 
m illiy 
m arkazi 
T o p o n im ik a
laboratoriyasi 
R e sp u b lik a m iz g eo g rafik o b 'y e k tla rin in g sta n d artlash tirilg an , qat'iy lash tirilg an
n o m la r lu g 'a tin i yaratish u stid a ishlam oqda.
C h u n k i 0 ‘zb ek isto n n in g g eo g rafik n o m lari ilm iy m an b a lard a ham . rasm iv 
h u jja tla rd a ham . b iron m arta ham m illiy sh ak llard a to 'la ro q raq am lan g a n em as. 
T o 'g 'r i, g eo g fafik n o m lar b o ra sid a bir q a n c h a tarixiy, lisoniy, rasm iy m an b alar 
m a'lu m . C h u n o n ch i, T u rk isto n . ju m la d an . hozirgi O 'z b e k is to n hududi jo y nom lari 
k o 'h n a y o d n o m ala rd a ham qayd q ilingan. M asalan . IX - X a srlard a y ash ab ijod 
etgan. shu d iy o rd a ham b o 'lib o 'lk a n in g b ir q an ch a g e o g rafik n o m lari haq id a 
m a lu m o tla r bergan, arab g eo g raflari Ibn X u rd o d b eh (8 2 0 -9 1 3 ), Ibn H avqal 
(tu g 'ilg a n y ili n o m a’lum - 9 7 6 -y ild a vafot etgan), Istah riy (8 5 0 -9 3 4 -y illar), 
M u q a d d a siy (9 4 6 -1 0 0 0 ) v a b o sh q alarn in g 8 jild li “ A rab g eo g ra flari k u tu b x o n asi" 
n o m i b ilan m ash fru r asarlari, eronlik olim R ashid ad -d in n in g (1 2 4 7 -1 3 1 8 ) 
“ S o ln o m ala r m ajm u i” , n o m a'lu m m u allifn in g “ H udud u l-o la m ” (9 8 2 - 9 8 3 -y illard a 
b itilg an ), N arsh ax iy n in g “ B u x o ro tarix i” v a bir q an ch a tarix iy a sarlar shular 
ju m la sid an .

---

X IX asr o x irid a arab alifbosida bitilgan va talay geografik nom larni o ‘z 
ichiga Z arafsh o n vodiysi shahar v a qishloqlari r o ‘yxati alohida aiq q atg a sazovor. 
B iroq arab im losida raqam langan yo zm a y odgorliklam i fonetik jih atd an ishonchli 
m anba deyish qiyin. C hunki eski arab y o zuvida ba'zi bir q isqa unli to vushlar va 
o 'z b e k tili uchun h arakterli b o ‘lgan ayrim und o sh lar (m asalan ch. p tovushlari) 
o ‘z aksini topm agan.
L otin alifb o sin in g qabul qilinishi (1929-1930). key in ro q (1940) rus 
y o zu v ig a o 'tilis h i bilan ahvol butunlay o 'z g ard i, jo y n o m larining yozuv shakllari 
ularn in g taiaffu zig a ancha m os kela boshladi
B arch a turdagi geografik nom lar rus tilidagi topografik haritalard a deyarli 
to ’liq o 'z aksini topgan edi Biroq rus topograflari o 'z b e k tilini bilm aganlaridan 
nom larni k o ’pincha o ‘z tili qoid alarig a m oslash tirish g a harakat qilganlar. O qibat- 
d a talay g eografik n o m lar g eografik haritalard a buzib qayd qilingan. M asalan. 
K irakash ru sch a K arakash deb yozilgan, bu o ’zb ek ch ag a q ay ta Q o raqosh shaklida 
"tarjim a ” qilingan. Y oki olaylik. Q orasuv nom li soylar. ariqlar, buloqlar 
O 'z b e k is to n d a ju d a k o ‘p, G 'o ra su v bir o 'rin d a ru sch ad a K arasu o 'm ig a K arasi 
b o 'lib ketgan, natijad a buni baliq nom idan olingan b o 'ls a kerak deg an taxm inda 
K aras q ilib o 'z g artirish g a n . Ba'zan jo y nom larini m illiylashtirish o 'm ig a buzish 
hollari ham uchraydi. F a rg 'o n a shahri yaqinidagi bir qishloq nom i Q o 'q o n xonligi 
arx iv larid a arab y o zu v id a K irgili. K irgil sh ak lid a qayd qilingan. K eyinchalik shu 
qishloq o 'm id a paydo b o 'lg a n shaharcha Q irguli deb vozilad ig an b o 'ld i.
R esp u b lik am izd a q abila nom i bilan atalgan Sirgali, S irgeli degan qishloq. 
ovul, m ah allalar uchraydi. T oshkent shahridagi Sergeli m ahallasining S irg 'a li deb 
atalishi n o o 'rin .
Bu 
m iso llar shuni k o 'rsatad ik i. R espublikam iz 
hudud id ag i m inglab 
g eo g rafik o b ’y e k tlam in g nom larini standartlashtirish oson ish em as. B uning 
u chun m am lak atim iz hududidagi jam ik i g eografik nom larni to 'p la b m uavyan til 
q o n u n -q o id alari aso sid a q a t'iylashtirish kerak b o 'lad i.
T o p o n im ik a laboratoriyasida keyingi y illard a 1:1000000, 1:500000 va 
1:200000 m asshtablardagi topografik h aritala rd a u chraydigan b arch a geografik 
n o m lar q o g 'o z k arto ch k alard a va k o m p y u ter x o tira sid a h iso b g a olindi A na shu 
ax b o ro tlard a g eo g rafik o b 'y e k tn in g o ‘m i, turi. no m in in g d avlat tilida kirill va 
lotin yo zu v larid ag i shakllari aniqlandi. Bu esa R esp u b lik am izd ag i yirik o b ’yektlar 
n o m larin in g q at'iylashtirilgan shakllari y u z asid an d avlat hokim iyati o rganlari va 
k arto g rafik k o rx o n ala m in g ehtiyojlarini q o n d irish g a im kon beradi.
Y aqin y illa rd a 1:100000 m asshtabdagi top o g rafik h arita varaq alarin in g
g eo g rafik o b ’yekt nom lari, s o 'n g 1:50000. m asshtabdagi top o g rafik k artalarining 
g e o g rafik nom lari b o rasid a m a'lum otlar jam lan a d i.
S h unday qilib, G eografik no m lam in g av to m atlash tirilg an d a v lat katalogi 
v u ju d g a keladi. B unday katalogni yaratish ja ia y o n id a uning a x b o ro t, dastu riy va 
tex n ik av iy ta'm in o tlarin i ishlab chiqish talab etiladi.
A x b o ro t ta'm in o ti d eg an d a hujjatlam in g k o 'rsa tk ic h lari. a x b o ro t k odlari va 
g e o g rafik n o m la m in g m ajm uyi, shuningdek. u lam i uyushtirish, saqlash v a nazorat 
qilish usullari tushuniladi.
D asturiy ta’m in o t k atalogning b e k am ik o 'st ishlab tu rish ig a im kon beradigan 
d a stu riy vositalarni o 'z ichiga oladi.

---

T ex n ik av iy ta'm in o t a x b o ro tlam i kiritish . saq lash v a q ay ta ish lash g a 
m o 'lja lla n g a n va b ir-b irig a ulangan tex n ik a v iy vositalar? ju m la d an , en g yangi 
k o m p y u te rlar y ig ‘indisi n azard a tutiladi.
G eo g rafik n o m la m in g yozilish sh a k llarin i stan d artlash tirish . ya'ni harita. 
a tlas, rasm iy h u jjatlar, ilm iy asarlar, d a rslik la r, m atb u o t o rg a n la rid a b ir xilda 
y o z ilish in i ta'm in lash m am lakatim iz tarix id a birinchi b o r am a lg a o sh irilay o tg an
o ‘ta qiyin v a m as’uliyatli vazifa.
B u ish n in g qiyinligi shundaki, n e ch a m in g la b joy nom lari sh ak lid a 
u c h ray d ig an yoki u lam in g ta rk ib id a k elad ig an ijtim o iy -iq tiso d iy , g eo g rafik
ata m alar. o 's im lik la r v a hayvonlar. u ru g '-a y m o q n om lari. hatto kishi ism lari ham
tu rli jo y lard a tu rlic h a fonetik, sem an tik sh ak lla rd a m u h rlan ib qolgan. B oz u stiga 
to p o n im lar tark ib id ag i qadim iy s o 'z la r hozirgi vaq td a b u tu n lay tu sh u n a rsiz b o 'lib
qo lg an .
X o rijiy m am lftk atlar bilan iqtisodiy, ilm iy. m adaniy, tu ristik alo q alar 
o 'rn a ta y o tg a n ekanm iz, y urtim izdagi g e o g rafik n o m la m in g m illiy sh ak llarin i, 
o 'z b e k tilid a va yangi y o zu v im izd a y e tk a zish k erak b o 'la d i.
T a y a n c h i b o r a l a r .
V. A. L ivshits. Ibn X u rdodbeh, Ibn H avqal, Istahriy, M uq ad d asiy , “ A rab 
g eo g raflari 
k u tu b x o n asi”, 
K ofiron, 
Q o rab o v u r. 
“ Q u ta d g ‘u 
b ilig ”, 
shayx, 
G e o g rafik n o m la m in g yozilishi, G e o g rafik atam alar, K arto g rafiy a v a d av lat 
k ad astri B osh bosh q arm asi (O 'z g e o d e z k a d a str)n in g G e o in fo rm a tik a v a k ad astr 
m illiy m ark azi T o p o n im ik a laboratoriyasi.
N a z o r a t sa v o lla ri.
1. T all atam asi q o 'sh ilg an jo y nom lari y u rtim izn in g qaysi h u d u d id a 
k o 'p ro q u ch ray d i?
2. R ab o t atam asi q o 's h ilg a n jo y nom lari y u rtim izn in g qaysi h u d u d id a
k o 'p ro q u ch ray d i?
3. G eo g rafik n o m la r qanday h o lla rd a q o ‘shib yozilad i?
4. G eo g rafik n o m la r qanday h o llard a a jtarib yozilad i?
O ' Z B E K I S T O N R E S P U B L I K A S I E T N O N I M ,
O R O N I M V A G I D R O N I M L A R I
R e ja :
1. 0 ‘z b e k i s t o n e t n o n i m l a r i v a u l a r n i n g o ' z i g a xos x u s u s iy a t la r i .
2. O ' z b e k i s t o n o r o n i m l a r i .
3. O ' z b e k i s t o n g i d r o n i m l a r i .
O ' z b e k i s t o n e t n o n i m l a r i va u l a r n i n g o 'z ig a xos x u s u s i y a t l a r i . O 'z b e k
xalq i barlos, nay m an , saroy, q o 'n g 'ir o t kabi u ru g '-q a b ila la r o 'z n av b atid a, bir 
q a n c h a to 'p , tira, shox, avlod, q avm kabi tarm o q larg a b o 'lin a d i. A n a shu h ar bir 
b o 'lim n in g o 'z nom i bor. T o 'p , to 'p a r, shox, tira, ja m o a , toifa, avlod, qavm , 
u r u g ', qabila, elat, xalq, m illat nom lari etn o n im lar dey ilad i. E tn o n im y u n o n c h a
e tn o s - “x a lq ” v a onim - “ nom ” s o 'z la rid a n tark ib topgan. E tn o n im lar m azm uni 
eln o n im iy a, etn o n im larn i o 'rg a n a d ig a n fan etn o n im ik a deyiladi.