Yerda yorug‘likning asosiy manbalari kuchli cho‘lg‘angan jismlardir. Yorug‘likning bunday manbalari
Yüklə 54,77 Kb.
|
|
Yorug’lik manbalari Reja: Kirish Yerda yorug‘likning asosiy manbalari kuchli cho‘lg‘angan jismlardir. Yorug‘likning bunday manbalari issiq manbalar deb ataladi. Ammo yorug‘likning issiq manbalaridan tashqari, sovuq manbalari ham bor, ularda energiyaning boshqa turlari (masalan, ximiyaviy energiya) yorug‘lik energiyasiga aylanadi.Sovuq yorug‘lik beruvchi xilma-xil hodisalar Lyuminessensiya деб ataladi. Lyuminessensiya – lotincha lyumen, ya’ni yorug‘lik so‘zidan olingan. Lyuminessensiyani vujudga keltiruvchi sabablar ham turli-tumandir.Hashoratlarning (masalan, yaltiroq qurtlar), daraxt chirindilari, chiriyotgan go‘sht va hokazolarning shu’lalanishi odamzodga qadimdan ma’lum, bu hodisalar sovuq holda shu’lalanishning misoli bo‘la oladi. Bu yerda shu’lalanish ximiyaviy protsesslar natijasida, asosan, oksidlanish natijasida paydo bo‘ladi.Agar uran nitratning sariq kristallaridan ozrog‘ini sandonga qo‘yib, qorong‘i joyda bolg‘acha bilan ursak, urilganda chiroyli yashil tusda chaqnashini ko‘ramiz. Bunda kristallning sovuq holda yorug‘lik chiqarishiga mexanik ta’sir sabab bo‘ladi. Kristallning bolg‘acha urilganda atrofga sachrab ketgan parchalari yana bir oz vaqt nur sochib turadi, bu narsa lyuminessensiya hodisasiga juda xarakterlidir.Bu hol oldin sirli bo‘lib tuyulgan. Hozgi zamon fanigina bunday yorug‘lanishning sababini yechib berdi. U lyuminessensiya deb ataladigan hodisa bilan bog‘liq. Lyuminessent nurlanish uncha ko‘p bo‘lmagan lyuminessensiya markazlari - atomlar, molekulalar yoki ionlardan chiqadi. Tashqi sabablar ta’sirida ular uyg‘ongan holatga o‘tadilar, so‘ngra uyg‘ongan markaz pastroq energiya sathiga o‘tishida lyuminessent nurlanish kvantini chiqaradilar Asosiy qism 1. Yorug’likning issiqlik manbalari Optika bo‘limida yorug‘lik hodisalari va qonunlari, yorug‘likning tabiati hamda uning modda bilan o‘zaro ta’siri o‘rganiladi. Qadimgi olimlarning, yorug‘lik o‘zi nima, degan masala to‘g‘- risidagi dastlabki tasavvurlari nihoyatda sodda edi. Ular ko‘zdan juda ingichka maxsus paypaslagichlar chiqib, ular narsalarni paypaslaganda ko‘rish tuyg‘usi hosil bo‘ladi, deb hisoblar edilar. Bunday qarashlar to‘g‘risida batafsil to‘xtalib o‘tishga hozir zarurat bo‘lmasa kerak, albatta. Biz yorug‘likning o‘zi nima, degan masala to‘g‘risidagi ilmiy tasavvurlarning rivojlanishini qisqacha ko‘rib chiqamiz. Yorug‘lik manbayidan, masalan, elektr lampadan yorug‘lik hamma tomonga tarqaladi va atrofdagi narsalarga tushib, ularni isitadi. Yorug‘lik ko‘zimizga tushib, ko‘rish tuyg‘usi hosil qiladi. Yorug‘lik tarqalishida ta’sir bir jismdan (manbadan) boshqa jismga (qabul qilgichga) uzatiladi deyish mumkin. Umuman olganda, bir jism boshqa jismga ikki xil usulda: yo manbadan qabul qilgichga moddaning ko‘chirilishi vositasida yoki jismlar orasidagi muhit holatining o‘zgarishi vositasida (modda ko‘chirilmasdan) ta’sir qilishi mumkin. Masalan, bizdan biror masofada turgan qo‘ng‘iroq mo‘ljalga olinib, unga shar otilsa-yu, bu shar qo‘ng‘iroqqa borib tegsa, qo‘ng‘iroq jiringlaydi Bunda moddani ko‘chiramiz. Ammo qo‘ng‘iroqni boshqacha yo‘l bilan: qo‘ng‘iroq tiliga kanop bog‘lash va shu kanop bo‘ylab qo‘ng‘iroq tilini tebratuvchi to‘lqinlar yuborish yo‘li bilan ham Bu holda modda ko‘chmaydi. Bunda kanop bo‘ylab to‘lqin tarqaladi, ya’ni kanopning holati (shakli) o‘zgaradi. Shunday qilib, ta’sir bir jismdan boshqa bir jismga to‘lqinlar vositasida uzatilishi ham mumkin ekan. Manbadan qabul qilgichga ta’sir uzatishning mumkin bo‘lgan ikki usuliga muvofiq ravishda, yorug‘likning o‘zi nima, uning tabiati qanday, degan masalaga oid mutlaqo har xil ikki nazariya paydo bo‘ldi va rivojlana boshladi. Bu nazariyalar XVII asrda qariyb bir vaqtda paydo bo‘ldi. Bu nazariyalardan biri Nyuton nomi bilan, ikkinchisi esa Gyuygens nomi bilan bog‘liq. Nyuton yorug‘likning korpuskular1 nazariyasi nazariyasi ijodchisi edi. Bu nazariyaga ko‘ra, yorug‘lik — manbadan har tarafga tarqaluvchi zarrachalar oqimidan zarrachalar oqimidan (moddaning ko‘chishidan) iborat. Gyuygensning tasavvurlariga ko‘ra, yorug‘lik yorug‘likyorug‘lik alohida, faraziy muhitda — butun fazoni to‘ldiruvchi va barcha jismlarning ichiga singuvchi efirda tarqaladigan to‘lqindan iborat. Ikkala nazariya ham alohida-alohida holda uzoq vaqt mavjud bo‘lib keldi. Ularning hech biri ham ikkinchisi ustidan g‘alaba qozona olmadi. Nyutonning obro‘sigina ko‘pchilik olimlarni korpuskular nazariyani afzal ko‘rishga majbur etdi. Yorug‘lik tarqalishining o‘sha vaqtda tajribadan ma’lum bo‘lgan qonunlarini ikkala nazariya ham ma’lum darajada muvaffaqiyat bilan izohlab berar edi. Yorug‘lik dastalari fazoda o‘zaro kesishganda bir-biriga hech qanday ta’sir etmasligining sababini korpuskular nazariya asosida izohlab berish qiyin edi. Yorug‘lik zarrachalari o‘zaro to‘qnashib, har tarafga sochilishi kerak-ku, axir. To’lqin nazariya buni oson izohlab bera olar edi. Masalan, suv betidagi to‘lqinlar bir-biri orqali bemalol o‘tadi va bunda ular o‘zaro ta’sir etmaydi. Ammo yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishini va buning natijasida aniq soyalar hosil bo‘lishi sababini to‘lqin nazariya asosida izohlab berish ancha qiyin edi. Korpuskular nazariyaga ko‘ra esa yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishi inersiya qonunining natijasi deb qaralar edi. Yorug‘likning tabiati to‘g‘risidagi bunday nomuqim ahvol XIX asrning boshigacha, yorug‘lik difraksiyasi (yorug‘likning to‘siqlarni aylanib o‘tishi) va yorug‘lik interferensiyasi (yorug‘lik dastalari bir-biri ustiga tushganda yoritilganlikning kuchayuvi yoki zaiflashuvi) hodisalari kashf etilgan vaqtgacha davom etib keldi. Bu 1 Lotincha „korpuskula“ „ korpuskula zarracha“ zarrachazarracha demakdir. kutubxonasi 6 hodisalar faqat to‘lqin harakatlar uchun xos. Ularning sababini korpuskular nazariya asosida izohlab bo‘lmaydi. Shu sababli to‘lqin nazariya uzil-kesil va to‘la g‘alaba qilgandek bo‘ldi. Bunday ishonch XIX asrning ikkinchi yarmida Maksvell yorug‘lik elektromagnit to‘lqinlarning xususiy holi ekanligini ko‘rsatgandan keyin ayniqsa mustahkamlandi. Maksvellning ishlari yorug‘likning elektromagnit nazariyasiga asos bo‘ldi. Gers elektromagnit to‘lqinlarni tajribada aniqlagandan keyin yorug‘likning to‘lqin kabi tarqalishiga hech qanday shubha qolmadi. Bunga hozir ham shubha yo‘q. Ammo XX asr boshida yorug‘likning tabiati to‘g‘risidagi tasavvurlar tubdan o‘zgardi. Rad etilgan korpuskular nazariya har holda haqiqatga yaqin ekanligi to‘satdan ma’lum bo‘lib qoldi. Yorug‘lik xuddi zarrachalar oqimi kabi sochiladi va yutiladi. Yorug‘lik xuddi zarrachalar oqimi kabi sochiladi va yutiladi. Yorug‘likning uzlukli ekanligi, ya’ni unda kvant xossalari borligi payqaldi. Nuqtaviy yorug‘lik manbayidan yorug‘lik hamma tomonga tarqaladi va atrofdagi jismlarga tushib, ularni isitadi. Yorug‘lik ko‘zimizga tushib, ko‘rish tuyg‘usi hosil qiladi va biz ko‘ramiz. XX asrning boshlariga kelib, yorug‘likning elektromagnit to‘lqin nazariyasi asosida tushuntirish mumkin bo‘lmagan hodisalardan fotoeffekt va jismlar nurlanishi kashf qilindi. 1900- yilda nemis fizigi Plank tomonidan yorug‘likning kvant nazariyasi yorug‘likning kvant nazariyasi yaratildi. Yorug‘likning kvant nazariyasi Eynshteyn tomonidan rivojlantirilib, yorug‘likning fotonlar nazariyasi yorug‘likning fotonlar nazariyasi yaratildi. Yorug‘lik ma’lum diapazondagi elektromagnit to‘lqinlardan iboratdir. Inson ko‘zi butun nurlanish tarkibidan faqat to‘lqin uzunligi 3,8•10–7 m dan 7,7•10–7 m gacha bo‘lgan nurlarnigina ko‘ra oladi. To’lqin uzunligi 3,8•10–7 m dan qisqa bo‘lgan nurlar ultrabinafsha nurlar, to‘lqin uzunligi 7,7•10–7 m dan katta bo‘lgan nurlar esa infraqizil infraqizilinfraqizil nurlar deb ataladi. Ultrabinafsha va infraqizil nurlar ko‘zga ko‘rinmaydi. Jismlardan yorug‘lik qaytib ko‘zimizga tushgandagina biz ularni ko‘ramiz. Ba’zi jismlar o‘zidan yorug‘lik sochganligi uchun yorug‘lik manbalaridan iborat bo‘lib, ular to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rinadi. Yorug‘lik manbalari deb, molekulalari va atomlari ko‘rinadigan nurlanish hosil qiladigan barcha jismlarga aytiladi. Yorug‘lik manbalari ikki guruhga: tabiiy va sun’iy manbalarga bo‘linadi. Tabiiy yorug‘lik manbalariga Quyoshni, yulduzlarni va 7 ba’zi nurlanuvchi tirik organizmlar (baliqlar, hasharotlar, ayrim mikroblar) ni misol qilib keltirish mumkin. Tabiiy yorug‘lik manbalaridan quyosh nuri o‘simlik, hayvon va insonlarning hayot manbayidir. Yorug‘likning sun’iy manbalari jumlasiga cho‘g‘langan jismlar, tok o‘tganda nurlanuvchi gazlar, luminessensiyalanuvchi (energiya yutish hisobiga shu’lalanuvchi) qattiq jismlar va suyuqliklar kiradi. Odatda yorug‘lik manbalari ma’lum o‘lchamli jismlar bo‘ladi, lekin ular ko‘pincha nuqtaviy yorug‘lik manbayi deb qabul qilinadi. Agar yorug‘lik manbayining chiziqli o‘lchami shu manbadan uning ta’siri o‘rganilayotgan joygacha bo‘lgan masofaga nisbatan juda kichik bo‘lsa, bunday yorug‘lik manbayi nuqtaviy yorug‘lik manbayi nuqtaviy yorug‘lik manbayi deb ataladi. Yorug‘lik vakuumda c = 300000 km/s tezlik bilan, boshqa muhitlarda esa bundan kichik tezlik bilan tarqaladi. Muayyan to‘lqin uzunlikdagi yorug‘lik, masalan, qizil, yashil, binafsha va shu kabi rangli yorug‘liklar monoxromatik yorug‘likdir. Yorug‘lik turli to‘lqin uzunlikdagi to‘lqinlardan iborat bo‘lsa, bunday yorug‘lik murakkab yorug‘lik deyiladi. Masalan, quyoshdan keladigan yorug‘lik murakkab yorug‘likdir. Yorug‘likning tarqalish qonunlari Yorug‘likning tarqalish qonunlari. Yorug‘likning tarqalish qonunlari geometrik optika yoki nurlar optikasining mazmunini tashkil qiladi. Har qanday to‘lqinlarning, shu jumladan, yorug‘lik to‘lqinlarining ham tarqalish yo‘nalishi nurlar, ya’ni to‘lqin sirtlariga perpendikular bo‘lgan chiziqlar yordamida aniqlanadi: nurlar to‘lqin energiyasining tarqalish yo‘nalishini ko‘rsatadi. Yorug‘- likning tarqalishi yorug‘lik to‘lqinlari energiyasining ko‘chishidan iboratdir. Agar quyosh nurini darchadagi kichik dumaloq teshik orqali o‘tkazib, chetdan turib qarasak, havoda ingichka yorug‘lik dastasini ko‘ramiz — bu yorug‘lik shu’lasidir. Yorug‘lik nuri geometrik tushunchadir. Shunday qilib, yo‘nalishlari fazoning ixtiyoriy nuqtasida yorug‘lik energiyasining ko‘chish yo‘nalishi bilan ustma-ust tushgan geometrik chiziq yorug‘lik nuri yorug‘lik nuri deyiladi. Kuzatishlar, bir jinsli muhitda yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishini ko‘rsatadi. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishiga nuqtaviy manbadan kelayotgan yorug‘lik yo‘liga qo‘yilgan buyumlar soyasining hosil bo‘lishi yoki nuqtaviy bo‘lmagan manbadan kelayotgan yorug‘lik yo‘liga qo‘yilgan buyumlarning soya va yarim soyalarining hosil bo‘lishi dalil bo‘la www.ziyouz.com kutubxonasi 8 oladi. Masalan, S nuqtaviy manbadan kelayotgan yorug‘lik nuri yo‘liga B jismni qo‘yaylik. Yorug‘lik to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalgani uchun B jism yorug‘lik nurini to‘sib qoladi. Natijada bu jism orqasida kesik konus shaklida soya hosil bo‘ladi. Bu konus ichidagi biror nuqtaga ham S manbadan kelayotgan yorug‘lik tushmaydi. Shuning uchun bunday konus o‘qiga tik qilib qo‘yilgan E ekranda B jismning aniq B′ soyasi hosil bo‘ladi. Agar S yorug‘lik manbayi nuqtaviy bo‘lmasa, manbaning har bir nuqtasidan jismga tushgan yorug‘lik uning orqasida ayrim konus shaklidagi soyalarni hosil qiladi. Natijada ekranda B4 to‘liq soya to‘liq soya va uning chetlarida B2 B3 ochroq soha hosil bo‘ladi. Bu soha yarim soya deyiladi. Òo‘liq soya sohasidan uzoqlashgan sari yarim soya soya tobora och bo‘la boradi (3- rasm). Noshaffof jismga yorug‘lik manbayidan nurlar tushganda soyaning hosil bo‘lishidan foydalanib, Quyosh va Oy tutilishi hodisalarini izohlash mumkin. Yorug‘lik nurlarining mustaqillik prinsipiga asosan, yorug‘lik nurlari o‘zaro kesishganda bir-biriga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi, ya’ni nurlarning kesishishi har bir nurning mustaqil ravishda tarqalishiga xalaqit bermaydi. Elektromagnit to‘lqinlarning tarqalish tezligi juda katta bo‘lganligi tufayli uni bevosita kuzatish orqali baholash mumkin emas. Masalan, kechasi projektorni yoqib, undan chiqayotgan yorug‘lik nurini uzoqda turgan biror buyumga yo‘naltirsak, yorug‘lik bir onda tarqalganga o‘xshab tuyuladi. Shu sababli yorug‘likning tarqalishi uchun vaqt talab qilinmaydi, ya’ni uning tarqalish tezligi juda katta degan fikr saqlanib kelgan edi. Lekin fanning rivojlanishi natijasida yorug‘lik tezligining chekli ekanligi ayon bo‘ldi va nihoyat yorug‘lik tezligi aniqlandi. Yorug‘lik tezligini birinchi marta 1676- yilda daniyalik astronom Ryomer Yupiter planetasi yo‘ldoshlarining tutilishi kutubxonasi 9 bir necha kilometr masofada turgan ko‘zguga tushirildi. Yorug‘lik ko‘zgudan qaytib, yana g‘ildirak tishlari orasidan o‘tishi kerak edi. G‘ildirak sekin aylanganda ko‘zgudan qaytgan yorug‘lik ko‘rinar edi. G‘ildirakning aylanish tezligi oshirilganda yorug‘lik sekin-asta ko‘rinmaydigan bo‘lib qoldi. O‘zi nima gap? G‘ildirakning ikki tishi orasidan o‘tgan yorug‘lik ko‘zguga borib, undan qaytib kelguncha g‘ildirak aylanib, kesiklari o‘rniga tishlari to‘g‘ri kelishga ulgurdi va shuning uchun yorug‘lik ko‘rinmay qoldi (4- rasm). G‘ildirakning aylanish tezligi yanada orttirilganda yorug‘lik yana ko‘rinadigan bo‘ladi. Ravshanki, yorug‘lik ko‘zguga borib, undan qaytib kelguncha g‘ildirak aylanib, bundan oldin kesik turgan joyga boshqa kesik to‘g‘ri kelib qoldi. Bu vaqtni va ko‘zgu bilan g‘ildirak orasidagi masofani bilgan holda yorug‘lik tezligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Fizo tajribasida ko‘zgu bilan g‘ildirak orasidagi masofa 8,6 km edi va yorug‘lik tezligining qiymati 31 3000 km/s bo‘lib chiqdi. Yorug‘lik tezligining aniq qiymatini 1926—1929- yillarda amerikalik olim Maykelson ishlab chiqqan. Maykelson tishli g‘ildirak o‘rniga aylanuvchi ko‘zgulardan foydalandi. Maykelson tajriba o‘tkazish uchun Kaliforniyadagi ikkita tog‘ cho‘qqisidan foydalandi, bu cho‘qqilar orasi 35,426 km bo‘lib, bu masofa juda aniq o‘lchangan (5- rasm). Cho‘qqilardan biriga S yorug‘lik manbayi o‘rnatilgan, bu manbadan kelayotgan yorug‘lik kichik tirqishdan o‘tib, sakkiz yoqli A ko‘zgu prizmaga tushadi. Prizmadan qaytgan yorug‘lik ikkinchi cho‘qqiga o‘rnatilgan B botiq ko‘zguga tushib, undan m yassi ko‘zguga, so‘ngra yana B ko‘zguning boshqa nuqtasiga tushadi, shundan so‘ng A prizmaning ikkinchi tomoniga tushibS S S o‘tkazgan astronomik kuzatishlar asosida aniqladi. Ryomerning hisobi bo‘yicha yorug‘lik tezligining qiymati c = 2,15•108 m/s chiqdi. Yorug‘lik tezligini aniqlashning laboratoriya usullaridan birini 1849- yilda fransuz olimi I. Fizo qo‘llagan. Fizo yorug‘likni aylanib turgan g‘ildirak tishlari orasidan o‘tkazdi. Shundan keyin yorug‘lik g‘ildirakdan www.ziyouz.com kutubxonasi 1 0 undan qaytgan yorug‘lik S ko‘rish trubasi orqali kuzatuvchining ko‘ziga tushadi. Yorug‘likning o‘tgan yo‘lini, uning harakat vaqtini bilgan holda yorug‘lik tezligini osongina hisoblash mumkin. Bu tajribadan, yorug‘likning havodagi tezligi 299711 km/s ga teng ekanligi aniqlanib, vakuumdagi tezlik esa 299796 km/s ga teng ekanligi hisoblangan. Shuning uchun yorug‘likning vakuumdagi tezligi taxminan c = 300 000 km/s = 3•108 m/s ga teng deb olinadi. Har xil muhitlardagi yorug‘lik tezliklarini o‘lchash, har qanday shaffof muhitda yorug‘likning, umuman, elektromagnit to‘lqinlarning tezligi uning vakuumdagi tezligidan kichik bo‘lishini tasdiqlaydi. Muhitdan o‘tayotgan yorug‘lik tezligining uning bo‘shliqdagi tezligiga nisbatan kamayishini xarakterlaydigan kattalik shu muhitning optik zichligi deyiladi. Muhitdagi yorug‘lik tezligi uning bo‘shliqdagi tezliliga nisbatan qancha kichik bo‘lsa, muhitning optik zichligi vakuum zichligidan shuncha katta hisoblanadi. Yorug‘lik to‘lqinlari yorug‘lik manbayidan atrofidagi fazoga energiya eltadi. Optikaning yorug‘lik energiyasini o‘lchash usullarini o‘rgatuvchi bo‘limi fotometriya deb ataladi.Yorug‘lik o‘zi eltadigan energiya nuqtayi nazaridan bir qator kattaliklar bilan xarakterlanadi. Bu kattaliklardan eng muhimi yorug‘lik oqimidir. Yorug‘lik energiyasini sezish uchun, tabiiyki, ko‘z alohida ahamiyatga ega. Shu sababli bizni birinchi navbatda, yorug‘lik to‘lqinlari bilan o‘tadigan to‘liq energiya emas, balki uning bevosita ko‘zga ta’sir etadigan qismi qiziqtiradi. Ko‘z yashil nurlarni eng yaxshi sezadi. Shu sababli yorug‘lik energiyasining tegishli o‘lchash asboblari bilan qayd etiladigan miqdorini emas, balki bu energiyaning bevosita ko‘zimizga seziladigan, ya’ni ko‘zimiz bilan baholaydigan miqdorini bilish katta amaliy ahamiyatga ega. Yorug‘lik energiyasini bunday baholash uchun kiritilgan fizik kattalik yorug‘lik oqimidir. Agar biror yuzaga vaqt davomida energiyasi W bo‘lgan yorug‘lik tushayotgan bo‘lsa, bu nurlanishning quvvati nurlanishning quvvati W nurlanishning quvvati /t ga teng bo‘ladi. Ma’lum bir yuzaga tushayotgan nurlanish quvvati bilan o‘lchanadigan kattalik Ô yorug‘lik oqimi yorug‘lik oqimi deyiladi: . W t (2.1) Yorug‘lik manbalarining ko‘pchiligi yorug‘likni hamma yo‘nalishlarda tarqatadi, shuning uchun to‘liq yorug‘lik oqimi tushunchasi kiritiladi. Barcha yo‘nalishlardagi nurlanish quvvati bilan o‘lchanadigan Ô0 yorug‘lik manbaning to‘liq yorug‘lik oqimi yorug‘lik oqimi deyiladi. Yorug‘lik manbaíini xarakterlash uchun fotometriyada yorug‘lik kuchi yorug‘lik kuchi deb ataluvchi kattalik qo‘llaniladi. Q nuqtada turuvchi nuqtaviy yorug‘lik manbayining atrofida markazi shu nuqtada bo‘lgan r radiusli shar chizamiz. Unda fikran shunday shar sektori (uchi shar markazida bo‘lgan konus) qirqib olaylikki, uning asosi shar sirtida ΔS yuzni hosil qilsin. Bu konus sirti bilan chegaralangan fazo fazoviy burchak fazoviy burchak ΔΩ deb ataladi (6- rasm) va u quyidagicha topiladi: 6- rasm. 6- rasm.6- rasm. 2 . S r (2.2) Fazoviy burchak tayanib turgan shar sirtining yuzi kattalik jihatidan shar radiusining kvadratiga teng bo‘lsa, ya’ni ΔS = r 2 bo‘lsa, fazoviy burchak 1 ga teng bo‘ladi www.ziyouz.com kutubxonasi 1 2 va bu burchak steradian steradian steradian (sr) deb ataladi. Sharning to‘liq sirti S = 4πr 2 bo‘lgani uchun nuqta atrofidagi butun fazoni qamrab oluvchi Ω to‘liq fazoviy burchak quyidagicha ifodalanadi: 2 2 2 4 4 sr. S r r r (2.3) Demak, nuqta atrofidagi to‘la fazoviy burchak 4π steradianga teng bo‘lar ekan. Yorug‘lik oqimining bu oqim tarqalayotgan fazoviy burchak kattaligiga nisbati bilan o‘lchanadigan kattalikka manbaning yorug‘lik kuchi yorug‘lik kuchi deb ataladi: I . (2.4) Demak, yorug‘lik kuchi 1 steradian fazoviy burchak ichida tarqaladigan yorug‘lik oqimi bilan o‘lchanadi. Yorug‘lik jismga tushib, ularni yoritadi. Yorug‘likni baholash uchun yoritilganlik deb ataladigan kattalik kiritilgan. Yorug‘lik oqimining o‘zi tushayotgan sirt yuziga nisbati bilan o‘lchanadigan kattalik yoritilganlik deyiladi. Agar E — yoritilganlik, ΔÔ — yorug‘lik oqimi, ΔS — yoritilayotgan sirt yuzi bo‘lsa, u holda ular orasidagi bog‘lanish quyidagicha ifodalanadi: . S E (2.5) Bundan, yorug‘lik oqimi sirt bo‘yicha bir tekis taqsimlanganda yoritilganlik son qiymati jihatidan yuza birligiga tushayotgan yorug‘lik oqimiga teng ekan. Mehnat unumini orttirish va ko‘zning ko‘rish qobiliyatini saqlash uchun ish joyining yaxshi yoritilgan bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Quyidagi jadvalda har xil ishlar uchun yoritilganlikni turli mezonlari belgilangan.Shu vaqtgacha biz nuqtaviy yorug‘lik manbalari haqida gapirdik. Biroq ko‘p hollarda yorug‘lik manbalari biror o‘lchamga ega bo‘ladi, ya’ni yoyilgan bo‘ladi. Bunday manbalarning shakli va o‘lchamlari ko‘z bilan ko‘rib farq qilinadi. Yoyilgan yorug‘lik manbalari uchun yorug‘lik kuchi yetarli xarakteristika bo‘la olmaydi. Shuning uchun qo‘shimcha xarakteristikalar — yorqinlik va ravshanlik tushunchalari kiritiladi. Yorug‘lik manbayining yuza birligidan barcha yo‘nalishlar bo‘yicha nurlanayotgan yorug‘lik oqimiga son jihatdan teng bo‘lgan kattalik yorqinlik yorqinlikyorqinlik deyiladi: , F S R (2.6) bu yerda ΔS — manbaning yorug‘lik sochayotgan yuzi. Yorug‘lik manbalari katta o‘lchamli bo‘lganda ko‘z manba sirti alohida qismlarining ma’lum yo‘nalishdagi nurlanish kuchini ajratadi. Manba sirtining yuza birligidan ma’lum yo‘nalishda yuzaga normal ravishda chiqayotgan yorug‘lik kuchiga son jihatdan teng bo‘lgan kattalik ravshanlik ravshanlikravshanlik deyiladi: . I S B (2.7) Agar yorug‘lik ixtiyoriy yo‘nalishda chiqayotgan bo‘lsa, ravshanlik quyidagicha ifodalanadi: Scos , I B (2.8) bu yerda ϕ — nurlanayotgan sirtga o‘tkazilgan normal bilan kuzatish yo‘nalishi orasidagi burchak. Endi yuqorida ko‘rib o‘tilgan fotometrik kattaliklarning o‘lchov birliklari bilan tanishib chiqaylik. Xalqaro birliklar sistemasi (SI) da fotometrik kattaliklarning asosiy birligi qilib yorug‘lik kuchi birligi kandela kandela (lotincha sham) — kd qabul qilingan. Kandela temperaturasi kd platinaning normal bosimdagi qotish temperaturasi (1769 °C) ga teng bo‘lgan to‘la nurlagich kesimining 1/600000 m2 yuzidan bu kesimga perpendikular yo‘nalishda chiqargan yorug‘lik kuchidir. Yorug‘lik oqimining birligi qilib lumen (l lumen (llumen (lm) qabul qilingan. (2.4) formulaga binoan 1 lm = 1 kd•1 sr, ya’ni yorug‘lik kuchi 1 kandela bo‘lgan nuqtaviy manbaning bir steradian fazoviy burchak ichida chiqargan yorug‘lik oqimi bir lumen deyiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 1 4 Agar nuqtaviy manba yorug‘likni hamma yo‘nalishlar bo‘yicha tekis tarqatayotgan bo‘lsa, uning to‘liq yorug‘lik oqimi Ô0 = 4πI (2.9) ga teng bo‘ladi. Yoritilganlik birligi qilib luks (lk) qabul qilingan. (2.5) formulaga asosan, 1 m2 sirtga 1 lumen yorug‘lik oqimi normal tushib, tekis taqsimlanganda hosil bo‘lgan yoritilganlik 1 luks deb ataladi. Yorqinlik ham yoritilganlik o‘lchanadigan birliklarda, ya’ni lukslarda o‘lchanadi. Ravshanlik birligi qilib nit (nt) qabul qilingan. (2.7) formulaga asosan u quyidagiga teng: 1 nit = 1 kd/1m2 . Buyumlarning yoritilganligi manbaning yorug‘lik kuchiga va manbadan yoritilayotgan sirtgacha bo‘lgan masofaga bog‘liq holda o‘zgarar ekan. Yoritilayotgan r radiusli shar bo‘lib, uning markazida yorug‘lik kuchi I bo‘lgan nuqtaviy manba turgan bo‘lsin. Bu holda nurlar yoritilayotgan sirtning har qanday elementiga perpendikular bo‘ladi (7- rasm). Yorug‘lik kuchi I bo‘lgan manbaning barcha yo‘nalishlar bo‘ylab sochayotgan to‘liq yorug‘lik oqimi Ô0 = 4πI bo‘ladi. Butun shar sirtining yuzi S = 4πr 2 , bu sirtning yoritilganligi quyidagicha bo‘ladi: 0 0 2 2 4 4 . I I S r r E (2.10) Bu bog‘lanish yoritilganlikning birinchi qonunini ifodalaydi. Nuqtaviy yorug‘lik manbayidan chiqayotgan nurlar sirtga perpendikular tushganda sirtning yoritilganligi manbaning yorug‘lik kuchiga to‘g‘ri proporsional va undan yoritilayotgan sirtgacha bo‘lgan masofa kvadratiga teskari proporsionaldir. Yoritilganlik yuqorida ko‘rsatilgan omillardan tashqari, nurning yorituvchi sirtga qanday burchak ostida tushishiga ham bog‘liqdir. Bu bog‘liqlikni aniqlaylik. Perpendikular nurlarning Ô0 oqimi yuzi S va uzunligi AB bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak sirtiga tushayotgan bo‘Bu holda sirtning yoritilganligi E0 = Ô0 /S ga teng. www.ziyouz.com kutubxonasi 1 5 larning ikkinchisini birinchisiga bo‘lsak, 0 0 E Ф = E Ф hosil bo‘ladi. Chizmadan 0 1 Ф BC BC = = Ф BA BA ekanligi ko‘rinib turibdi. Keyingi ikki tenglikni solishtirib, quyidagini hosil qilamiz: 0 1 E BC E BA Òo‘g‘ri burchakli CBA1 uchburchakdan 1 cos BC BA deb yozish mumkin, u holda yuqoridagi tenglik 0 cos E E yoki E = E0 cosα (2.11) ko‘rinishga keladi. Bu bog‘lanish yoritilganlikning 2- qonunini ifodalaydi. Yorituvchi sirtga yorug‘lik kuchi burchak ostida tushsa, sirtning yoritilganligi nurning tushish burchagi kosinusiga to‘g‘ri proporsionaldir. Yoritilganlikning ikkala qonunini birlashtirib, quyidagicha yozish mumkin: 2 cos I r E (2.12) Nuqtaviy yorug‘lik manbayining biror sirtda hosil qilgan yoritilganligi manbaning yorug‘lik kuchiga va nurlarning tushish burchagi kosinusiga to‘g‘ri proporsional va manbadan sirtgacha bo‘lgan masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir. Sirtlarning yoritilganligini tenglashtirish yo‘li bilan ikki manbaning yorug‘lik kuchi taqqoslanadi. Shu maqsadda ishlatiladigan asboblar fotometrlar deb ataladi. Eng sodda fotometrYuzani birorα burchakka og‘- diramiz, unda sirt A1 B vaziyatni oladi va kamroq Ô yorug‘lik oqimi tushadi, chunki nurlarning bir qismi sirtga tushmay o‘tib ketadi. Bu holda sirt yuzi o‘zgarmaganligi sababli sirtning yoritilganligi kamayadi va E = Ô/S ga teng bo‘lib qoladi. Bu hosil bo‘lgan tenglikA A1 Ô0 8- rasm. 8- rasm.8- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 1 6 BC va AC yoqlari bir xil yoritilishiga erishiladi va shundan so‘ng quyidagi mulohazalarga muvofiq manbaning yorug‘lik kuchi hisoblanadi: yorug‘lik kuchi I 1 va I2 bo‘lgan S1 va S2 manbalar prizmadan r1 va r2 masofada turib 1 2 1 2 2 1 cos ва cos 2 I I r r E E yoritilganlik hosil qiladi. Fotometrni E1 = E2 bo‘ladigan qilib joylashtirganimiz uchun quyidagini yoza olamiz: 2 1 1 2 2 2 . r I I r (2.13) (2.13) ifoda bir manbaning yorug‘lik kuchi ma’lum bo‘lganda ikkinchi manbaning yorug‘lik kuchini topishga imkon beradi. Yoritilganlikni o‘lchash uchun esa alohida asboblar—luksmetrlar ishlatiladi. Fotograflar suratga olishda foydalanadigan fotoeksponometr asbobining ishlashi ham yoritilganlikni o‘lchashga asoslangan |