H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

Sortları. Respublikamızda tərəvəz məqsədi ilə yerli nanə sortla-
rından,  о  cümlədən  Gəncə  nanəsindən  istifadə  olunur.  Tərkibində 
mentolu çox olan nanə sortlarına Krasnodar - 2, Prilüks - 5, Yüksək-
mentollu – 1, Kuban -
6, Dərman -1və s. daxildir. Sortlar bir-birindən 
kolunun yığcam və dağınıq olması, gövdəsinin rəngi və hündürlüyü, 
yarpaqlarının rəngi, forması və səthinin düz yaxud qabırğalı olması, 
tərkibindəki efir yağı, о cümlədən mentolun çox olması, gövdəsinin 
zərifliyi və xoşa gələn dadı ilə fərqlənir. 
Becərilmə  texnologiyası  və  yığım.  Növbəli  əkində  yeri.  Nanə 
bir yerdə bir neçə il becərilə bilər. Onun üçün ən yaxşı sələf payızlıq 
dənlilər, paxlalılar və çoxillik otlar hesab edilir. 
Gübrələnməsi.  Əsas  gübrə  kimi  hektara  20-60 ton peyin 
N
45
P
45
K
45
  
dozasında  mineral  gübrələrlə  birlikdə  yaxud  da  hektara 
90-
120 kq hesabı ilə azot, fosfor və kalium gübrələri verilməlidir. 
Torpağın  hazırlanması.  Payızda  nanə  əkən  rayonlarda  sələf 
bitkiləri yığıldıqdan sonra torpaq 27-30 sm dərinlikdə şumlanıb ma-
la
lanır və vərdənələnir.  Açıq cücərtilərin alınması üçün 1-2 yerüstü 
əməliyyat aparılır. Nanə əkilməzdən qabaq torpaq kultivasiya edilir, 
mala çəkilir sonra isə əkinə başlanır. Yaz əkini üçün torpaq payızdan 
hazırlanır.  Dondurma  şumu  aparılır,  yazda  isə  malalanır  və  əkin 
qabağı  kultivasiya  (10-12  sm  dərinlikdə)    ilə  birlikdə  malalanma 
aparılır. Əkinqabağı hektara 8 litr hesabı ilə treflan herbisidi verilir. 

151 
 
Əkin. Acı nanə demək olar ki, toxum əmələ gətirmir. Ona görə 
də onu kökümsov gövdələri ilə və yaxud da şitilinin bölünməsi yolu 
ilə  çoxaldılır.  Kökümsov  gövdələr  payızda  xüsusi  anaclıq  planta-
siyalarda 1-
ci il üçün hazırlanır. Onu KPM-2 maşını ilə qazıb çıxarır-
lar. 
Sənaye  texnologiyası  ilə  becərmədə  təmizlənmiş  xırdalanmış, 
müx
təlif uzunluqda olan kökümsov gövdələr kövşənlə birlikdə əkilir. 
Yaz  əkini  üçün  kökümsovlar  1,3-1,5  m  enində  ləklərdə    sax-
lanılır. Onları 15-20 sm qalınlığında yığaraq üzərini sellofan və tor-
paqla (10-
15 sm örtüb üstünə 15-20 sm qalınlığında saman tökülür. 
Saxlama üçün optimal temperatur 1-3 
0
C hesab edilir. Yazda ləklər 
açıldıqda  əkin  materialı  seçilir.  Sağlam  kökümsovlar  xırdalanır  və 
əkin  yerinə göndərilir. Kökümsovların xırdalanması və əkinə hazır-
lan
ması  işi  qısa  müddətdə  yerinə  yetirilməlidir  ki,  onların  quruma-
sına yol verilməsin. Əkin materialını (şitilləri) keçən ilki plantasiyada 
bitkilərin hündürlüyü 8-12 sm-ə çatdıqda hazırlayırlar. Onun özünün 
kökü və ana bitkinin kökündən kiçik bir hissəsi olmalıdır. Əkin mate-
rialı  (şitillər)  əllə  çıxarılır.  Şitillər  hər  100  ədədi  bir  dəstə  olmaqla 
bağlanır, kökləri torpaqdan təmizlənir və əkmə yerinə göndərilir. Uk-
ray
nanın Şimal rayonlarında nanəni tez-tez şaxta vurduğuna görə onu 
yazda  ilkin  yazlıqlarla  eyni  vaxtda  əkirlər.  Moldovada,  Krımda  və 
Krasnodar  vilayətində ən yaxşı əkin müddəti payızın axırı (oktyabrın 
axırı, noyabrın əvvəli) hesab edilir. 
Kökümsovları əl ilə və yaxud da şitiləkən maşının köməyi ilə 70 
sm cərgəarası olmaqla əkilir. Əl ilə əkində dibdolduran alətlə şırım 
açılır oraya bir və ya iki cərgə şitil qoyulur və torpaqla örtülür. Me-
xa
nikləşdirilmiş əkin üçün  isə KRN- 4,2 kultivatoruna xüsusi qurğu 
PP-
6  qondarılmaqla  ondan  istifadə  edilir.  Hektara  kökümsov  sərfi 
1,2-
1,5  tondur.  Şitillər  yazda  6-8,  payızda  isə  10-12 sm dərinliyə 
basdırılır. Əkindən dərhal sonra sahə vərdənələnir.  
Şitillər isə sahəyə SKN-6A markalı şitiləkənlə hektara 100-110 
min bitki olmaqla əkilir. 
Əkinlərə  birinci  ili qulluq.  Alaqları  məhv  etmək  məqsədi  ilə 
cü
cərtilər alınmamışdan qabaq 2-3 dəfə malalama aparılır. Nanə əki-
nindən 3-6 gün sonra və cücərtilərin alınmasına 5-6 gün qalmış her-

152 
 
bisid
lərdən  üç  xlorasetat  natrium  (11-17 kq/ha), prometrin (6-8 
kq/ha), linuron (3-
8 kq/ha) və başqa herbisidlər tətbiq edilir. Cücər-
tilər  alınandan  sonra  tam  budaqlanma  zamanı  2-3  dəfə  cərgəarası 
becərmələr və 1-2 dəfə alaqların əllə vurulması aparılır. Birinci kulti-
vasiya 6-8 sm, ikinci 10-
12 sm, üçüncü isə 6-7 sm dərinlikdə yerinə 
yetirilir. 
Yığımdan qabaq iri alaqlar və nanə sahəsini çirkləmədən qıvrım 
və göyümtül  nanələr  məhv edilir. 
Əkinlərə ikinci il qulluq. Acı nanə bir yerdə bir neçə il becərilə 
bilər. Zəif çirklənmiş sahələr yığımdan 1 ay sonra N
135
P
180
K
135
 doza-
sında  gübrələnir.  Gübrələr  mala  ilə  torpağa  basdırılır.  Erkən  yazda 
isə  yuxarıda göstərilən herbisidlərlə çilənmə  və 1-2 dəfə cücərtilər 
alınmasından  qabaq  malalanma  aparılır.  Belə  olduqda  alınmış  nanə 
cücərtiləri yaxşı inkişaf edir və alaqları üstələyir. 
Güclü çirklənmiş sahələrdə isə ən yaxşı üsul sahənin təkrar şum-
lan
masıdır. Təkrar şum payızın axırında torpaqda kifayət qədər nəm-
lik olduqda ön kotancıqlı, diskli kəsici alətləri olan kotanla, sahənin 
eninə olmaqla, 16-18 sm dərinlikdə aparılır. Kotanla eyni aqreqatda 
ağır mala olmalıdır. Təkrar şumdan əvvəl əsas şum altına verilən nor-
ma
larda üzvi və mineral gübrələr verilir. Qazılıb çıxarılmış köküm-
sov
lar təmizlənir və əkin üçün istifadə edilir. Sonra torpaq ağır, dişli 
vərdənə ilə vərdənələnir. Erkən yazda torpaq cücərtilər alınana qədər 
və alındıqdan sonra malalanır. Cücərtilər  alınmasından 5-6 gün qa-
baq yuxarıda göstərilən herbisidlər tətbiq edilir. Cücərtilər alındıqdan 
sonra buketləmə aparılır. Əvvəlki cərgələrin eninə olmaqla yeni cər-
gələr açılır, 40 sm-lik kəsimlər, 20 sm-lik buketlər əldə olunur. Sonra 
cərgəarası becərmələr və alaqların əllə vurulması həyata keçirilir.  
Nanəyə ən çox nanə mənənəsi, tor gənəciyi, nanə yarpaqyeyəni, 
nanə birəsi, xəstəliklərdən isə pas, antraknoz, unlu şeh, və septorioz 
ziyan vurur. Onlarla mübarizə məqsədi ilə aqrotexniki (növbəli əkinə 
əməl edilməsi, yüksək aqrotexnika və s.) və kimyəvi tədbirlər həyata 
keçirilir. Pas xəstəliyinə  qarşı  3-4 dəfə Bordo mayesi ilə çiləmə, un-
lu şehə qarşı isə kükürd tozu və yaxud kükürdlü preparatlarla tozla-
ma aparılır. 

153 
 
Nanə  məhsulu  bütövlükdə  bitkinin  yerüstü  yaşıl  hissəsi  və  ya 
quru  yarpaqları hesab edilir. Yığıma çiçəkləmə  fazasında başlamalı 
və onu qısa müddətdə 7-10 günə başa çatdırmaq lazımdır. Nanə JBA-
3,5 A markalı maşınla 6-8 sm hündürlükdən biçilib sahəyə tökülür. 
Onların  nəmliyi 30-45 %-ə endikdə yığılır və işlənməyə göndərilir. 
Burada o havada quru-
kütləsi alınana qədər qurudulur və taxıl kom-
bay
nına xüsusi əlavələr edilməklə onlarda  xırdalanır. 
 
  2. 6. REYHAN 
 
Xalq t
əsərrüfatı  əhəmiyyəti.  Reyhan  bitkisi  olduqca  xoşagələn 
ətirli səbzə  tərəvəz bitkisidir. Bu bitkinin tərkibində  bir  çox  yararlı 
elementl
ər, о cümlədən şəkər, qələvi xassəli mineral duzlar, vitamin-
l
ər və kifayət qədər efir yağı vardır. Reyhan yarpaq və çiçəklərində 
olan efir yağının alınması üçün becərilir. Onun yarpaqlarında 0,5- 0,8 
%, çiç
əklərində 0,4-0,9 % efir yağı vardır. Yağın əsas hissəsini de-
m
ək olar ki, 70 %- ini evqenol təşkil edir. Ona görə də ona evqenollu 
reyhan da deyilir. Bu efir yağlarından bahalı  ətriyyat-kosmetika və  
q
ənnadı məmulatlarının hazırlanmasında, qida sənayesində, həmçinin 
tibbid
ə istifadə edilir. 
Reyhanda h
əmçinin karotin və  rutin  vardır.  Reyhan  bitkisi  çox 
ətirli olduğundan ondan təzə halda salat kimi istifadə edilir, Həm də 
onu pomidor şirəsinə və müxtəlif tərəvəz konservlərinə ətir vermək 
üçün  işlədirlər.  Qurudulmuş  reyhan  qış  zamanı  müxtəlif  çeşidli 
xör
əklərin hazırlanmasında istifadə olunur.  
Bitkinin yerüstü hiss
əsində də bir sıra müalicə əhəmiyyətli mad-
d
ələr vardır. Bunlardan: efir yağını, vitaminləri, flavonoidləri, aşı və 
qatranlı  maddələri və  s. göstərmək  olar.  Reyhanda  olan  boyayıcı 
madd
ələr  -  flavonlar, xlorofill, karotin və  eləcə  də  efir  yağı  tibbi 
c
əhətdən  çox  faydalıdır.  Həmin maddələrin  qanazlığında,  xroniki 
m
ədə-bağırsaq xəstəliklərində, avitaminozda çox gözəl müalicə təsiri 
var. Reyhan  qida il
ə  qəbul olunduqda orqanizmin maddələr müba-
dil
əsini yaxşılaşdırır, həzmi asanlaşdırır və qanın tərkibinin normal-
lığını mühafizə etməklə bərabər, böyrək və sidik yollarının iltihabını 
da aradan qaldırır. 

154 
 
Tarixi, yayılması  və məhsuldarlığı. Evqenollu reyhanın vətəni 
c
ənubi  Asiya hesab edilir. Lakin bu bitki Cənubi Avropa ölkələrinə 
d
ə  çoxdan məlumdur. Azərbaycanda, xüsusən  Abşeron  kəndlərində 
reyhan 
ətirli tərəvəz bitkisi kimi çoxdan bəri  geniş  miqyasda  becə-
rilir. Rusiyada onu 1937-ci ild
ən becərməyə başlamışlar. Hazırda ən 
çox Gürcüstanda bec
ərilir. Burada onun əkin sahəsi 1000 hektara 
yaxındır. Vegetativ kütlə məhsuldarlığı hektardan 6-10 ton-dur.
 
Botaniki t
əsviri və  bioloji xüsusiyyətləri.  Dalamazkimilər  (La-
miaceae)  f
əsiləsinin reyhan (Ocimum)  cinsi özündə  150-yə  qədər 
növü birl
əşdirir.  Efir  yağlı  bitki  kimi  isə  təkcə  bir növü evqenollu 
reyhan (O. gratissimum L. ) bec
ərilir 
(r
əngli şəkil 31)
.
  
Bu bitkinin bir-birind
ən fərqlənən bir neçə növ müxtəlifliyi vardır. 
Onlardan aşağıdakıları göstərmək olar: 
 
1. Xırda yarpaqlı, yığcam kol və qırmızımtıl həm də xırda çiçək 
salxımı əmələ gətirən reyhan; 
2. İri yarpaq və çiçək, həm də hündür kol əmələ gətirən reyhan; 
3. Qaşığabənzər iri yarpaq əmələ gətirən reyhan; 
4. D
əstəyəbənzər, alçaq boylu və  yığcam kol əmələ  gətirən  
reyhan. 
Reyhanın əsasən  yaşıl və qonuru-bənövşəyi rənglərini becərirlər. 
Bu  formaların  hər  ikisi  orta  yığcam,  orta  boylu  kol  əmələ  gətirir. 
Onlar m
əhsuldar həm də olduqca çox ətirli olur. 
Evqenollu reyhan 80-100 sm hündürlükd
ə  çoxillik  yarımkol  bit-
kidir.  İstiliyə  həddən  artıq  tələbatı  olduğuna  görə  birillik  şitiləkinli 
bitki kimi bec
ərilir. Mil kök sisteminə  malikdir.  Şitili  əkildikdə  isə 
saçaqlı kök sistemi əmələ gətirir. Gövdəsi düz durandır, dörd tillidir, 
güclü  budaqlanandır.  Bütün  budaqları  tüklüdür  və  sünbül  şəkilli 
çiç
əklə qurtarır. Gövdəsinin üzəri qırmızıya  çalan bənövşəyi rəngli-
dir.  
Yarpaqları  qarşı-qarşıya  düzülmüş,  saplaqlı,  sadə, iri, uzunsov  
yumurta  şəkilli, kənarları  güclü  diş  şəkillidir.  Rəngi  açıq  yaşıldan 
tünd  yaşıladək və  çəhrayı  -  bənövşəyi rəngdən tutqun bənövşəyiyə 
kimi olur. 
 N
əzəri cəlb edən çəhrayı və ya ağ rəngli çiçəkləri var. Çiçəkləri 
xırdadır, yarım köbə şəklində toplanmışdır. Kasacığı, zınqırovşəkilli, 

155 
 
iki dodaqlı, çirkli-yaşıl rəngdədir. Ləçəkləri töküləndir. 4 erkəkciyi, 1 
dişiciyi  vardır.  Dördyuvalı  yuxarı  yumurtalığa  malikdir.  Meyvəsi 
tünd q
əhvəyi rəngli xırda qozcuqdur. Meyvəsi yetişəndə dörd hissəyə 
ayrılır.  Hər bir hissəsi  oval  formalı,  üzəri hamar, qara-qonur rəngli 
birtoxumlu qozcuqdan ibar
ətdir.  İsladıldıqda sürüşkən olur.  
Toxumları xırda, uzunsov ellipsvarı formalı və tutqun qara-qonur, 
b
ənövşəyi rənglidir. Bir qramda 800-1200 ədəd toxum olur.  
Reyhan 
birillik qısa gün bitkisi olub, işıq sevən, istiliyi və rütubəti 
çox sev
ən bitkidir. Onun toxumları  15 
0
C temperaturda cüc
ərməyə 
başlayır. Cücərməsi üçün optimal temperatur 30-35 
0
C hesab edilir. 
Vegetasiya 
ərzində 23-25 
0
C istilik olmalıdır. Toxumları işıqda yaxşı 
inkişaf  edir.  Reyhan  iyul  ayından  başlayaraq  sentyabr  ayına  kimi 
çiç
əkləyir. 
Bitkil
əri normal böyüməsi üçün 19  ±  5 
0
C istilik t
ələb edir. Tor-
paq v
ə  havanın  rütubətliyi 70-80 % olduqda keyfiyyətli  ərzaqlıq 
m
əhsul yetişdirir. Qida maddələrinə tələbkardır. 
Reyhan n
əmliyə  çox tələbkardır.  Onun  toxumu  cücərmə  zamanı 
öz kütl
əsindən 1,5-2 dəfə artıq su sərf edir. 
Toxumu cüc
ərdiyi bütün müddət ərzində torpağın nəmliyi nəmlik 
normasının  90-100 %-i həddində  olmalıdır.  Belə  nəmlik  sonrakı 
vegetasiya m
ərhələlərində də optimal hesab edilir.  
Reyhan qumsal v
ə yüngül gillicəli qara torpaqlara tələbat göstərir. 
Ağır, soyuq, qrunt suları səthə yaxın yerləşmiş torpaqlar reyhan üçün 
yararsız torpaqlar hesab edilir. 
Reyhan qida madd
ələrinə  və  çox tələbkardır.  Hektardan  20  ton 
kütl
ə məhsulu verərsə, torpaqdan 110 kq azot, 22 kq fosfor və 211 kq 
kalium aparır. Qida maddələrinin çox hissəsi qönçələmədən texniki 
yetişkənliyə qədər olan müddətdə sərf edilir. 
 
Sortları.  Reyhanın  rayonlaşdırılmış  sortlarına  misal  olaraq 
Yubileynıy, Kelasurı-1 və  yerli Gəncə sortlarını göstərmək olar. 
 Yerli G
əncə  sortu.  Bu sort tərəvəzlərin konservləşdirilməsi və 
qurudularaq istifad
ə  olunması  üçün  yararlıdır.  Bitki  yığcam  kollu 
olub, hündür boyludur (25-30 sm). Gövd
əsi və yarpaq saplağı açıq, 
yarpaq ayası isə yaşıl rəngli olur. Yarpaq ayası yastılaşmış ürək for-
malı olub, uc hissəsinə getdikcə sivriləşir. Kolu, rəngi və ətri olduqca 

156 
 
xoşagələndir.  Ərzaqlıq  məhsulunu 25-30 gündən sonra verir. 
Ərzaqlıq  hissəsini biçməyib  toxum  üçün  saxladıqda  35-50 günə 
çiç
əkləyir və  toxumların  yetişməsinə  kimi 60-70 gün tələb olunur. 
Vegetasiya müdd
ətində 10-15 dəfə biçmək olur. Hər biçimdən 7-10 
sentner m
əhsul götürmək olur. 
Bec
ərilmə texnologiyası və yığım. Növbəli əkində yeri. Reyhanın 
suvarılan  torpaqlarda  yaxşı  gübrələnmiş  payızlıq  və  dənli  -  paxlalı 
bitkil
ərdən sonra yerləşdirilməsi məsləhət görülür. 
Gübr
ələnməsi. Əsas gübrə kimi reyhan altına 30-40 ton peyin və 
60 kq hesabı ilə azot və fosfor gübrələrinin verilməsi məsləhət bili-
nir.  Şitil  əkən zaman cərgələrə  20-30 kq/ha fosfor gübrəsi verilir. 
Vegetasiya 
ərzində üç dəfə yemləmə aparılır. Budaqlanmadan qabaq 
(N
20
) qönç
ələmədən  əvvəl (N
20
P
20
) v
ə  çiçəkləmənin  başlanğıcında 
(N
30
). 
Torpağın becərilməsi və əkin. Torpağın becərilməsi yazlıq bitki-
l
ərdə  olduğu  kimi  aparılır.  Əsas  fikir  alaqlarla  mübarizəyə  verilir. 
Onları məhv etmək üçün əkindən qabaq treflan (8 l/ha) verilir. 
Reyhan  şitilləri isti parniklərdə  və  ya  istixanalarda  yetişdirilir. 
Şitil dövrü 45-50 gün çəkir. Bu müddəti qısaltmaq üçün cücərdilmiş 
toxumlar s
əpilir.  Toxumları  dağınıq  və  ya 6 sm cərgəarası  olmaqla 
c
ərgələrlə  səpirlər. Bir çərçivəyə  səpin  norması  5  qr.  götürülür. 
Toxumlar 0,5-0,6 sm d
ərinliyə basdırılır. Səpindən sonra 30 
0
C  -  y
ə 
q
ədər qızdırılmış su ilə suvarılma aparılır. Parnikin və ya istixananın 
temperaturu 30-35 
0
C d
ə saxlanılır. Torpağın və havanın nəmliyi isə 
optimal h
əddə olmalıdır. Şitili açıq sahəyə çıxarmazdan 2 həftə əvvəl 
onun  aşıq  sahəyə  uyğunlaşdırılması  həyata keçirilir. Bunun üçün 
suvarma  azaldılır,  şitilliyin  havalandırılması  üçün  qapaqlar  açılır 
(gündüzl
ər).  Şitilləri  çıxaran  zaman  isə  güclü  suvarırlar.  Bir  parnik 
ç
ərçivəsindən 1500-2000 ədəd standart şitil çıxır. 
Şitilləri  sonuncu  yaz  şaxtalarından  sonra,  torpağın  10  sm  dərin-
liyind
ə 12-15 
0
C istilik olduqda, şitiləkən maşınlarla cərgəarası 60-
70, bitki arası isə 25-35 sm olmaqla əkirlər. 
Əkinə  qulluq.  Əkildikdən sonra 30-35 gün müddətində  reyhan 
yavaş  böyüyür.  Bu  vaxt    böyüməni sürətləndirmək üçün əsas üsul 
torpa
ğın yumşaldılması və suvarılmalıdır. Sonrakı qulluq isə, torpa-

157 
 
ğın yumşaldılmasından, cərgə aralarının və cərgələrin becərilməsin-
d
ən,  alaqların  vurulmasından,  xəstəlik və  zərərvericilərlə  mübarizə 
aparılmasından ibarətdir. Alaqlarla mübarizə üçün şitilləri əkdikdən 
sonra propanid (11 l/ha) v
ə ya  F-34 (11 l/ha) herbisidlərindən biri 
çil
ənir. 
Yığım. Reyhanın texniki yetişkənliyi, toxumların yetişməsi, mər-
k
əzi çiçək  qrupundakı  aşağı  çiçəklərin çiçək  altlıqlarının  qonurlaş-
ması ilə eyni vaxta  təsadüf edir. Yaxşı olar ki, məhsul isti və quru 
havada  şeh  götürüldükdən  sonra  yığılsın.  Bitkilər  aşağı  hissədən ot 
biç
ənlərlə  biçilib traktor  qoşqularına  yığılaraq  emal  müəssisələrinə 
daşınır. Yığılmış məhsul təzə halda emal edilir. 
 
1. 7. 
S Ü R V Ə 
 
Xalq  təsərrüfat  əhəmiyyəti.  Sürvə  çiçək  qruplarında  toplanan 
efir yağlarına görə becərilir. Onun çiçək qruplarında 0,11 - 0,3 % efir 
yağı vardır. Bu yağların tərkibinə linalilasetat (58-70 %), linalol (10-
15 %) və başqa maddələr daxildir. Sürvə  yağı və ondan hazırlanan 
məhsullar  ətriyyat  kosmetika  sənayesində,  qida  və  əczaçılıq  səna-
yesində istifadə edilir. Sürvənin meyvələrində 31 %-ə qədər quruyan 
yağ  vardır.  İstehsal  tullantılarından  qiymətli  ətir  tənzimləyicisi  – 
sklyarol alınır. Sürvə bitkisi gözəl bal verən bitkidir. 
Tarixi,  yayılması,  məhsuldarlığı.  Sürvə  elə  də  çox  qədimdən 
becərilən bitki deyildir. O birinci dəfə 1909-cu ildə Fransada mədəni-
ləşdirilmişdir.  MDB  ölkələrində  1929-cu  ildən  becərilir.  Hazırda 
sürvə  ən  çox  Moldovada,    Qırğızıstanda,  Krasnodar  vilayətində 
Krımda və s. becərilir. Onun əkin sahəsi 13 min hektara yaxındır. Çi-
çək məhsuldarlığı hektardan 30-40 sentnerdir. 
Botanik
i təsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Sürvə (Salvia sclarea 
L.) 
dalamazkimilər (ballıbaba) (Lamiaceae) (dodaqçiçəklilər- Labia-
tae) 
fəsiləsinə daxil olan  birillik, ikiillik və çoxillik, ot tipli bitkidir. 
Ağaclanmış mil kökləri birinci il torpağın 90-120 sm, ikinci il 130-
150 sm dərinliyinə işləyir. Gövdəsi 30-100 sm hündürlükdə, birillik, 
ot tipli, dikduran, dördüzlü, budaqlanandır. Gövdə və budaqları uzun 

158 
 
qol-
budaqlı  süpürgə  ilə  qurtarır.  Qarşı-qarşıya  düzülmüş  uzun  sap-
laqlı, iri, oval ürək formalı,  çox qırışıqlı yarpaqları vardır. 
Yuxarı hissədə qırmızımtıl çiçək altlıqlarına çevrilmişdir. Gövdə 
və yarpaqları gümüşü rəngli tükcüklərlə sıx örtülüdür. Çiçəkləri köbə 
şəklində  toplanmışdır.  Hər  yarımköbədə  3  çiçək  vardır.  Çiçəklər 
ikicinslidir, bozumtul - q
atranlı kasacıqdan tutqun - göy rəngli çiçək 
tacından, 4 erkəkcikdən ibarətdir. Erkəkciklərdən ikisi yaxşı inkişaf 
etmişdir, ikisi isə rüşeym halındadır. Dördyuvalı yuxarı yumurtalığa 
malikdir. Meyvəsi xırda,  yumurtaşəkilli, tünd - qəhvəyi rəngli qoz-
cuqdur 
(r
əngli şəkil 32).
   
1000 ədəd meyvəsinin kütləsi 3-5 qr.- dır. 
Sürvənin yazlıq, payızlıq və ikiillik formaları vardır. İstehsalatda ən 
çox payızlıq tipinin sortları yayılmışdır.  
Sürvə aşağıdakı inkişaf formalarını keçirir. Cücərti, filqə yarpaq, 
gövd
ələmə, çiçəkləmə, texniki yetişkənlik, toxumun yetişməsi. 
Sürvə  istiliyə  çox  tələbkar  deyildir.  Onun  toxumları  10-12-  də 
cücərməyə başlayır. Cücərtiləri - 6 - 8 
0
C şaxtaya dözür. Yaşlı bitki-
lər isə -28 
0
C - 
dən şaxtaya davamlıdırlar. Yayda isə havanın isinmə-
sinə yaxşı münasibət göstərirlər. Adətən çiçəklənmə zamanı havanın 
temperaturu  nə  qədər  yüksək  olarsa  məhsulun  yağlılığı  o  qədər 
yüksək olur. 
Sürvə işıqsevən bitkidir. İşığın çatışmazlığından bitki həddindən 
artıq uzanır və birinci ili çiçək əmələ gətirmir. Sürvə uzun gün bitki-
sidir. 
Sürvə  quraqlığa  davamlı  bitkilər  sırasına  aiddir.  Eyni  zamanda 
nəmliyə də həssaslıq göstərir. Toxumların cücərməsi zaman nəmliyə 
daha çox tələbat göstərir. 
Toxumlar öz kütləsindən 3,5 meyvə yanlıqları isə 40 dəfə çox su 
u
durlar. Filqə  yarpaq fazasında sürvə quraqlığa  davamlıdır. Gövdə-
ləmə fazasında isə nəmliyə tələbatı kəskin artır. Bu dövrdə nəmliyin 
çatışmazlığından məhsuldarlıq azalır. Torpağın həddindən artıq nəm 
olması isə göbələk xəstəliklərinin artmasına səbəb olur. 
Sürvə üçün neytral və zəif qələvi reaksiyalı qələvi və karbonatlı 
qara  torpaqlar  əlverişli  hesab  edilir.  Gilli,  bataqlaşmış,  turş,  habelə 
qrunt suları üzdə olan torpaqlar sürvə üçün yararsız hesab olunur. 

159 
 
Sortları:  Sürvənin  rayonlaşmış  sortlarına  misal  olaraq Vozne-
senskiy- 
24, Tezyetişən Krım, S-785, Moldavskiy - 69 və s. göstər-
mək olar. 
Becərmə  texnologiyası  və  yığım.  Növbəli  əkində  yeri.  Sürvə 
üçün payızlıq dənli bitkilər, yaşıl yem və quru ot üçün əkilmiş birillik 
otlar, silosluq qarğıdalı yaxşı sələf hesab edilir. 
Torpağın  əsas  becərilməsi.  Birillik  otların  və  payızlıq  dənli 
bitkilər altından çıxmış tarla diskli yumşaldıcılarla 6-8 sm dərinlikdə 
üzlənir. Kökü pöhrəli alaqlarla sirayətlənmiş sahələrdə becərmə, ga-
va
hınlı kotanla 10-12 sm dərinlikdə yumşaltmadan (üzləmədən) baş-
layır. Alaq cücərtiləri alındıqdan sonra 25-27 sm dərinlikdə şum apa-
rılır.  Şumlama  ilə  eyni  zamanda  sahə  hamarlanır  və  vərdənələnir. 
Alaqların əmələ gəlməsinə və kök qalıqlarına qarşı torpaq kultivasiya 
edilir və ya malalanır. 
Gübrələnmə.  Sürvə  gübrələnməyə  yaxşı  münasibət  göstərir. 
Əsas gübrə kimi aşağıdakı normalar məsləhət görülür: Adi və karbo-
natlı qara torpaqlarda N
60
P
60, 
 
podzollu və qələvi qara, həmçinin boz 
meşə  torpaqlarında  N
60
P
60,
K
60
,  Krasnodar  şəraitində  N
60
P
60,
K
40
, 
Krımda N
60
P
60
.
 
 
Səpinlə birgə verilən gübrələri cərgələrin yanına P
10
 
dozasında vermək məsləhət görülür. Filqə (ləpə) yarpaq və gövdələ-
mənin başlanma fazasında effektiv yemləmə dozası N
30-60
P
40-60 
hesab 
edilir.  Sürvəyə  ikinci  il  erkən  yazda  N
50
P
60
  norm
asında  yemləmə 
güb
rəsi verilir.