Халқаро молия ва ҳисоб

Keywords: state-owned enterprises, private enterprises, securities, stocks, bonds.


Kirish
Bugungi kunda korporativ tuzilmalarda davlat ishtiroki ularning rivojlanish darajasiga ta’sir koʻrsatuvchi muhim jihatlardan biri hisoblanadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar amaliyotiga e’tibor qaratilsa, korporativ tuzilmalarda davlat ishtiroki turlicha ekanligini koʻrishimiz mumkin. Xususan, rivojlangan mamlakatlarda rivojlanish xususiy mulkchilikka asoslanganligi sababli bu koʻrsatkich nisbatan past darajada boʻlsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda xususiy mulkchilik toʻliq shakllanmaganligi, davlat tomonidan korporativ tuzilmalarni tartibga solish va samaradorligini oshirish mexanizmlari toʻliq ishlab chiqilmaganligi sababli bu koʻrsatkich nisbatan yuqori darajada namoyon boʻladi.
Mamlakatimiz amaliyotida koʻrishimiz mumkinki, aksiyadorlik jamiyatlari umumiy kapitalining katta qismi davlatga tegishli hisoblanadi. Davlat ishtirokidagi korxonalarning qimmatli qogʻozlar bilan bogʻliq operatsiyalarini oʻrganish va tahlil qilish mamlakatimizda qimmatli qogʻozlar bozorini rivojlantirishda davlat ishtirokidagi korxonlarning oʻrni, mavjud toʻsiqlar va muammolarni aniqlashga yordam beradi. Shu sababli ham mamlakatimizda davlat ishtirokidagi korxonalarning qimmatli qogʻozlar bilan bogʻliq operatsiyalarini oʻrganish dolzarb hisoblanadi.


Mavzuga oid adabiyotlar sharhi
Davlat ishtirokidagi korxonalar qimmatli qogʻozlarini oʻrganishda bir qator iqtisodchi olimlarning fikr-mulohazalariga e’tibor qaratildi. Alexander Abramov, Alexander Radygin, Maria Chernovalar tomonidan davlat korxonalari bevosita va bilvosita davlat tasarrufida boʻlgan va faoliyat samaradorligi jihatidan sezilarli darajada farq qiladigan kompaniyalarni oʻz ichiga olishi ta’kidlangan… Xususiy korxonalar va davlat korxonalari oʻrtasidagi samaradorlik koʻrsatkichlari oʻrtasidagi farqni bartaraf etish uchun bevosita va bilvosita davlatga tegishli boʻlgan korxonalar aksiyalarini xususiylashtirish maqsadga muvofiqdir. Ushbu muammoni bir necha usullar, xususan, davlat korxonalarida korporativ boshqaruv tamoyillarini qoʻllash, davlat korxonalarida korporativ boshqaruv darajasini oshirish, davlat idoralari tomonidan davlatga qarashli korxonalar faoliyati monitoringini kuchaytirish, xarajatlarni kamaytirish va kompaniyalar samaradorligini oshirish boʻyicha boshqaruv guruhlari uchun maqsadli koʻrsatkichlarni belgilash kabilar shular jumlasidandir [1].
Bir guruh iqtisodchi olimlar davlat korxonalarining iqtisodiy oʻsishga ta'siri hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligiga e’tibor qaratib, bu ichki ijtimoiy-iqtisodiy muhitni oʻzida aks ettiradigan institutsional sifat darajasiga bogʻliq ekanligini aytishgan: davlat korxonalarida institutsional muhit qanchalik yaxshi boʻlsa, davlat korxonalarining umumiy samaradorligi shunchalik yuqori boʻladi [2].
Jeremy Schwarts fikricha, davlat korxonalari, odatda, davlat tomonidan toʻliq yoki qisman egalik qilinadigan yoki boshqariladigan kompaniyalar deb ta'riflanadi. Ba'zi investorlarning fikriga koʻra, davlatning korxonalarga egalik qilishi kompaniyaning operatsion jihatlariga salbiy ta'sir koʻrsatishi mumkin, chunki davlatga tegishli kompaniyalar aksiyadorlar uchun foyda olishdan tashqari manfaatlarning keng doirasi ta'sirida boʻlishi mumkin [3].
AQSh, Yevropa, Yaponiya kabi rivojlangan iqtisodiyotlarning bozorlarida davlat kompaniyalari juda kam va aksiyalarni ommaviy joylashtirish amaliyoti korporatsiyalarga oʻz bizneslarini davlatning bevosita aralashuvidan holi ravishda amalga oshirishga imkoniyat taqdim etadi. Xitoy va Rossiya kabi mamlakatlarning rivojlanayotgan bozorlarida esa yirik davlat korxonalari koʻp, ya’ni ichki bozorlarda davlatga qisman tegishli boʻlgan aksiyadorlik jamiyatlari koʻp uchraydi. Bunday tizim iqtisodiyot uchun risk manbai hisoblanadi, chunki davlat ushbu kompaniyalarga davlat manfaatlarini boshqa aksiyadorlar manfaatlaridan ustun qoʻyish uchun bosim oʻtkazishi mumkin [4].
Davlat ulushini ifodalovchi aksiyalar ham davlat korxonalari tomonidan chiqariladi davlat korxonalari tomonidan egalik qilinadi. Davlat korxonasi qimmatli qogʻozlarni chiqarganda uning bir qismi davlat tashkilotida yoki davlat tomonidan vakolat berilgan xolding kompaniyasida boʻladi [5].
Professor S.Elmirzayev fikriga koʻra davlat ishtirokidagi korxonalarda davlat ushbu korxona va ularning qimmatli qogʻozlari bilan bogʻliq bir qancha vazifalarni bajarishi mumkin. Xususan:
- aksiyadorlik jamiyati ovoz beruvchi aksiyalariga toʻliq egalik qilish;
- aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalar nazorat paketiga egalik qilish;
- aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalida ma’lum bir ulushga egalik qilish;
- oltin aksiya amaliyotini joriy etish [6].
Yuqoridagi olimlarning fikr-mulohazalarini inobatga olgan holda aytish lozimki, davlat ishtirokidagi korxonalarning qimmatli qogʻozlar bilan bog’liq operatsiyalarini oʻrganish moliya bozorini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.