Har qanday jamiyat institutsional muhitini tashkil etuvchi ma’lum bir institutlar doirasida faoliyat yuritadi va rivojlanib boradi



Yüklə 38,73 Kb.
səhifə2/4
tarix18.04.2023
ölçüsü38,73 Kb.
#100286
1   2   3   4
O’zbekiston amalga oshirayotgan

5.2.Xufyona iqtisodiyot tarkibi
Turli qonunchilik me’yorlariga amal qilinmaslik holatlarining tez-tez uchrab turishi xufyona (extralegal) iqtisodiyot miqdorining indikatori bo`lib xizmat qiladi. Biroq, uning miqdoriy o`lchovi vazifasini hal etishga kirishishdan oldin xufyona iqtisodiyotning turli unsurlarini ta’riflash lozim. Umuman olganda xufyona iqtisodiyot – unda iqtisodiy faoliyat qonun doirasidan tashqarida amalga oshiriladigan, ya’ni bitimlar qonundan, xo`jalik turmushining huquqiy me’yorlari va rasmana qoidalaridan foydalanilmagan holda amalga oshiriladigan soha. Xufyona iqtisodiyot uchta unsurdan tarkib topadi: norasmiy, sohta va kriminal iqtisodiyot. Norasmiy iqtisodiyot – iqtisodiy faoliyatning oshkora turlari, unda xarajatlarni pasaytirish maqsadida tovarlar va xizmatlarning qayd etilmagan tarzda ishlab chiqarilishi o`rin tutadi (yana bir bor ta’kidlash lozimki, davlatdan yashiriladigan barcha faoliyat turlari huquqiy me’yorlar bilan tartibga solinishi mumkin emas va mulkchilik huquqlarini himoyalashning muqobil mexanizmlari qo`llanilishini talab qiladi). Sohta iqtisodiyot - qo`shib yozishlar, chayqovchilik bitimlari, poraxo`rlik va pulni olish hamda berish bilan bog`liq har xil tovlamachilik harakatlari iqtisodiyoti. Kriminal iqtisodiyot - qonunning (birinchi navbatda – Jinoiy va Fuqarolik kodekslarining) to`g`ridan-to`g`ri buzilishi va mulkchilikning qonuniy huquqlariga tajovuz qilish bilan bog`liq iqtisodiy faoliyat. Xufyona xo`jalik aylanmasi, tabiiyki, rasmiy statistikaga kiritilmasligi bois xufyona iqtisodiyot o`lchamlarini baholash muammosi dolzarb hisoblanadi. Ushbu maqsad uchun quyidagi yondashuvlardan foydalaniladi: - monetar usul, u xufyona hisob-kitoblarda faqat naqd mablag`lardan foydalanilishi to`g`risidagi gipotezaga asosida quriladi (naqd pul massasi 53 harakatining dinamikasi xufyona iqtisodiyotning o`lchamlari haqida fikr yuritish imkonini beradi); - xarajatlar va daromadlar balanslari usuli, unda deklaratsiya qilinadigan daromadlar xarajatlar summasi, tovarlar va xizmatlar iste’molining real hajmlari bilan taqqoslanadi; - bandlikni tahlil qilish, u shuni nazarda tutadiki, uzoq vaqt mobaynida saqlanib kelayotgan ro`yxatga olinmagan ishsizlikning yuqori darajasi xufyona sektorda bandlik uchun keng imkoniyatlar mavjudligidan dalolat beradi (ro`yxatga olinmagan ishsizlar soni xufyona iqtisodiyotning o`lchamlaridan bilvosita dalolat beradi); - texnologik koeffitsiyentlar usuli, u xarajatlarning ma’lum texnologik koeffitsiyentlari asosida mahsulot ishlab chiqarishning real hajmi haqidagi ma’lumotlarni olish imkonini beradi (masalan, iste’mol qilinadigan elektr energiyasining dinamikasi va deklaratsiya qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish dinamikasi to`g`risidagi ma’lumotlar taqqoslanadi); - uy xo`jaliklari va korxonalar rahbarlari o`rtasida so`rov o`tkazish usuli, u xufyona iqtisodiyotning o`lchamiga ekspert baholarini beradi; - sotsiologik usul, u xufyona bitimlar amalga oshiriladigan alohida me’yorlarni, ularning jamiyatda tarqalganligini, bitimlarni tuzishda qanchalik qo`llanishini tahlil qilishdan iborat. Yoritilgan yondashuvlarning turli xilligi sababli olinadigan natijalarni ko`pincha taqqoslash qiyin bo`lsa-da, xufyona iqtisodiyot miqdorining ayrim baholarini keltirish mumkin: (YaIMga nisbatan foiz hisobida): Italiya - 15-30, Belgiya - 4-13, Shvetsiya - 0,5-17, Buyuk Britaniya - 2-16, Fransiya - 15, SShA - 3-28, Peru -27-28. Rossiyada 80-yillarning oxirida YaIMning 20 foizga yaqini, 1996 yilda 23 foiz. Yuqorida aytib o`tilganidek, qonunga bo`ysunishning yuqori narxi va xufyona iqtisodiyotning katta o`lchamlari o`rtasida to`g`ridan-to`g`ri bog`liqlik mavjud. Biroq xufyona rejimda almashuvlarni amalga oshirish ham xarajatlar bilan bog`liq. Xarajatlarning bir turida tejalishga erishgan xufyona iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi sub’ektlar boshqa xarajatlarni ko`proq amalga oshirishadi – ular «xufyonalik narxi»ni to`lashga majburdirlar. Xufyonalik narxi bir necha unsurlardan tarkib topadi. Huquqiy sanksiyalardan bosh tortish bilan bog`liq xarajatlar quyidagilarni o`z ichiga oladi: soliq va boshqa moliyaviy maslahatchilar xizmatlariga haq to`lash; ishlab chiqarish hajmining cheklanishi va reklama natijasida yo`qotilgan foyda (korxona qanchalik katta bo`lsa va u reklama kampaniyasini qanchalik faol yuritsa, nazorat qiluvchi organlarning e’tibori doirasiga tushish imkoniyati unda shunchalik katta); «ikkiyoqlama» buxgalteriyani yuritish xarajatlari va shu munosabat bilan yuzaga keladigan korxonadagi hisob yuritish va nazorat qilishdagi qiyinchiliklardan ko`riladigan yo`qotishlar. Daromadlar transferti bilan bog`liq xarajatlar. Hatto soliqlar to`lashdan bosh tortuvchi iqtisodiy sub’ektlar ham o`z faoliyatidan foydali samarani davlat bilan baham ko`radi, biroq bunda ular buning evaziga davlatdan hech narsa 54 olishmaydi. Gap shundaki, barcha iqtisodiy sub’ektlar bilvosita soliqlar va inflyatsiya solig`ini to`lashadi (birinchi navbatda bu xufyona almashuvlar chog`idagi mutlaq naqd pullarga taalluqli). Lekin transfertlar bir tomonlama xususiyatga ega – oshkora iqtisodiy sub’ektlardan farqli o`laroq, xufyona iqtisodiy sub’ektlar buzilgan mulkchilik huquqlarini himoyalash yuzasidan davlatga murojaat eta olishmaydi. Bunga, shuningdek, kredit olish bilan bog`liq qiyinchiliklarni ham qo`shimcha qilish lozim – chunki o`z faoliyatini yashiruvchi sub’ektlar o`zining kreditga layoqatliligini buxgalteriya balansida asoslay olishmaydi. Soliqlar va ish haqiga hisoblab yozishlardan bosh tortish bilan bog`liq xarajatlar. Daromad solig`i, ijtimoiy sug`urta fondiga va pensiya jamg`armasiga majburiy to`lovlardan bosh tortish korxonaga ish haqini to`lashga tejash imkonini beradi, lekin bunda mehnatning o`rnini sarmoya bilan bosish va texika bilan qayta jihozlashdan manfaatdorlikni pasaytiradi. Arzon mehnat korxonani «yo`ldan ozdiradi». Bundan tashqari, qo`shilgan qiymat solig`ini undirish tadbiri xufyona faoliyat sohasini faqat ishlab chiqarish zanjirining chetki bo`g`inlari – chakana savdo va xomashyoga ishlov berishning boshlang`ich bosqichlari bilan cheklaydi. Chunki ishlab chiqarish jarayonining aynan boshlang`ich bosqichlarida QQSni to`lamaslikdan ko`riladigan foyda eng ko`p miqdorga yetadi, ayni paytda oraliq bosqichlarda oraliq mahsulotning xufyona yotkazib beruvchilari oshkora yetkazib beruvchilarga qaraganda yutqazish holatiga tushib qolishadi. Qonuniy qayd etilgan mulkchilik huquqlarining mavjud emasligi bilan bog`liq xarajatlar. Mulkchilik huquqlarini xufyona tafsirlash faqat ijtimoiy sanksiyalar va munosabatlarni shaxslashtirish yo`li bilan ijtimoiy tuzilmalar doirasida amalga oshirilishi mumkin. Mulkchilik huquqlari oshkora (fuqarolik kelishuvi asosida) emas, balki ijtimoiy (an’anaviy kelishuvlar asosida) belgilanadi va himoyalanadi. Shuning uchun faqat barcha transaksiyalar ijtimoiy tuzulma - qabila, oilaqarindoshchilik yoki qo`shni jamoa, milliy doiralar ichida amalga oshirilganda, huquqlarni almashish va himoyalash xarajatlari juda past bo`ladi. «Chetdan» inson ishtirokidagi har qanday bitimda mulkchilik huquqlarini himoya qilishning iqtisodiy mexanizmlari amal qilmay qoladi. Demak, huquqlar faqat ular ichida eng yuqori narxni to`lashga tayyor bo`lgan (ya’ni eng samarali huquq egasi) xaridor topilishi shart bo`lmagan insonlarning qat’iy chegaralangan doirasiga mumkin. Kouz teoremasining bajarilmasligidan tashqari, mulkchilik huquqlarini kapitallashtirish, huquqlarni erkin o`tkazishning ilojsizligi ham ma’lum shaxslar doirasi tomonidan huquqlar bilan almashuvni cheklashning natijasi hisoblanadi (o`zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkasini sotishning iloji yo`q). De Soto xufyona qayd etilgan mulkchilik huquqlarini ta’riflash uchun «jonsizlantirilgan sarmoya» atamasidan foydalanadi: ushbu sarmoyadan garov sifatida foydalanish, uni garovga investitsiya qilish, erkin sotish, ba’zan esa shunchaki meros qilib qoldirish mumkin emas. Shartnoma tizimidan foydalanishning imk onsizligi bilan bog`liq xarajatlar. Shartnomalarni tuzishning xufyona tadbiri unda ko`plab iqtisodiy sub’ektlar ishtirok etadigan uzoq muddatli loyihalarning amalga oshirilishini qiyinlashtiradi. 55 Chunki uzoq muddatli loyihaga mablag`lar qo`yishga undovchi omil bo`lib unda ishtirok etuvchi insonlarning shaxsiy nufuzi emas, balki nima bo`lishidan qat’i nazar sarmoyadorlarning huquqlari himoyalanishiga ishonch hisoblanadi. Haqiqatdan ham, shartnomani qayta ko`rib chiqish zarurati tug`ilgan hollarda ishtirokchilar bitimning tomonlarning hech biri undan manfaatdor bo`lmagan barcha ikir-chikirlariga e’tibor qaratishi lozim bo`lgan sud yoki arbitrajga murojaat eta olishmaydi. Xufyona bitimning mutlaq ikki tomonlama xususiyati bilan bog`liq xarajatlar. Faoliyatni va uning natijalarini qonundan yashirishga urinish xufyona bitim ishtirokchilari doirasini mumkin qadar cheklashga undaydi. Xufyona bitim ko`proq ikki tomonlama xususiyatga ega. Bitimdan manfaatdor bo`lgan uchinchi shaxslar (masalan, stixiyali yuzaga keladigan bozorlar yaqinidagi mavzelar aholisi) uning ishtirokchilari doirasidan chiqarilgan va, demak, ularning manfaatlari bitimda hisobga olinmaydi. Boshqacha aytganda, zararli foydalanish huquqi, odatda, xufyona huquqni tartibga solish sohasidan tashqarida qoladi. Nizolarni hal etishning xufyona tartibotlaridan foydalanish xarajatlari. Oshkora sud-huquq tizimi nizolarni hal etishning qator substitutlariga – oilaviyqarindoshchilik va mafiya mexanizmlariga ega. Yuzaga kelgan nizolarni hal etish uchun ikkala muqobil variantdan ham foydalanish xarajatlar bilan bog`liq. Birinchidan, ko`p sonli qarindoshlar, yurtdoshlar va boshqa «o`zinikilar» bilan yaxshi munosabatlarni ushlab turish e’tibor belgilarini qaratish uchun vaqt va xizmatlar almashish uchun mablag`lar talab qiladi. Ikkinchidan, sud va kuch tuzilmalari funksiyasini bajaruvchi mafiya xizmatlariga murojaat etish o`ziga xos soliqni to`lash zarurati bilan shartlangan. Hatto Italiyada ushbu soliq alohida– pizzo nomiga ega bo`lgan. Ushbu soliqning miqdori yo korxona aylanmasiga nisbatan foizlarda, yoki mafiya tomonidan biznesni himoyalash va nizolarni hal etish bo`yicha ko`rsatilgan xizmatlarga ekvivalnt hisobida hisoblab chiqiladi. Bunda davlatdan farqli ravishda mafiya o`z xizmatlarining har bir foydalanuvchisiga «soliqning» alohida miqdorini belgilagan holda monopolchini kamsituvchi siyosatni olib borishga qodir bo`ladi. Oshkora tuzilmaga qaraganda mafiya faoliyatining lokal xususiyati axborot manbalarining ancha keng doirasidan foydalanishidir. 5.3. Xufyona iqtisodiyot faoliyatining oqibatlari Endi iqtisodiyotning xufyona sektori mavjud bo`lishi bilan shartlangan umuman iqtisodiy tizim uchun oqibatlarni muhokama qilish zarur. Ijobiy oqibatlar jumlasiga, birinchidan, xufyona xo`jalik faoliyatining barqarorlashtiruvchi rolini kiritish lozim. Ushbu barqarorlashtiruvchi rol ayniqsa buyruqbozlik iqtisodiyoti sharoitida yaqqol namoyon bo`ladi. «Dastlabki iqtisodiyot» qondira olmaydigan talab xufyona iqtisodiy faoliyat sohasidagi mahsulot va xizmatlar uchun barcha narsalarni hazm qiluvchi bozorni barpo etadi. Biroq xufyona sektorning barqarorlashtiruvchi roli oshkora iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o`tishda ham saqlanib qoladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda xufyona sektorning katta o`lchamlari ishlab chiqarishdagi pasayishlar va jahon bozorlaridagi tangliklarni 56 yumshatish imkonini beradi. Tangik davrlarida xufyona sektor mehnatga haq to`lash darajasining pasayishi hisobidan bandlikni avvalgi darajada saqlab turishga qodir: xufyona korxona faoliyat ko`rsatishining asosida ijtimoiy (oilaviyqarindoshchilik, urug`chilik, milliy) aloqalarni qayta tiklash yotadi. Bunday qayta tiklash mantiqiga muvofiq ishdan bo`shatishga yo`l qo`yish – ijtimoiy aloqalarning buzilishi demakdir. Ushbu vaziyatning paradoksalligi shundan iboratki, neoklassik muvazanatga erishish o`z parametrlariga ko`ra neoklassik bozordan g`oyat uzoqlashgan bozorga bog`liq. Ikkinchidan, xufyona sektorning mavjud bo`lishi oshkora bozorga kirish xarajatlari yuqori bo`lganligi tufayli unga talab bo`lmay qolgan tadbirkorlik salohiyatini amalga oshirish imkonini beradi. Fakt shundan iboratki, Peruda oshkora tizim xufyona va hatto oshkora tadbirkorlarning ham katta energiyasi va iqtidoridan hech qachon foydalanish imkonini bermagan. Masalan, Limada ko`cha savdogarlari foydalanadigan sotuv strategiyalari yuqori xarajatlar asosida marketing va narxni shakllantirishning eng yaxshi namunalariga savdo korxonalarining siyosatiga qaraganda juda yaqin. Shunga qaramay, iqtisodiyotning oshkora va xufyona sektorlarining parallel ravishda mavjud bo`lishi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta’sir ham ko`rsatadi. Xufyona sektorda texnika bilan qayta jihozlashning foydasizligi tufayli texnik taraqqiyot to`xtab qoladi va umuman mehnat unumdorligi pasayadi. Investitsiya manbalarining chegaralanligi (faqat u yoki bu ijtimoiy tuzilma ichidagi mavjud resurslar investitsiya qilinadi) va mazkur ijtimoiy tuzilmalarga nisbaan tashqi sarmoyadorlarning mavjud emasligi sababli investitsiyalarning hajmi ham kamayadi. Oshkora iqtisodiyotda qolgan iqtisodiy sub’ektlarga soliq yuki ko`payadi: davlat tomonidan ko`rsatiladigan xizmatlar xarajatlari kam sonli soliq to`lovchilarga taqsimlanadi. Ushbu vaziyat ikkilanib yurganlarni ham xufyona sektorga o`tishga undaydi - qonunga bo`ysunish narxi cheksiz yuqori bo`ladi. Buning natijasida oshkora sektor kollansi yuzaga keladi – unda faqat eng yirik korxonalar qoladi, chunki ular shunchaki to`liq «soyaga» keta olishmaydi. Bundan tashqari, xufyona iqtisodiyotning mavjud bo`lishi izchil makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish bo`yicha har qanday chora-tadbirlarni samarasiz qiladi: u g`oyat noadekvat indikatorlar va makroiqtisodiy ko`rsatkichlar asosida quriladi. Yuqorida aytilganlar pul-kredit siyosatlariga nisbatan juda muhim, chunki naqd pullarning xufyona aylanmasi markaziy bank nazorati ostida bo`lmaydi.

Institutsional sifat ko'rsatkichlari nima va ularning mamlakat iqtisodiy rivojlanishidagi ahamiyati qanday?

So'nggi yillarda mamlakatlarning uzoq muddatli rivojlanishida institutsional sifat darajasining muhimligiga alohida e‘tibor qaratilmoqda. Jumladan, Jahon Iqtisodiy Forumining 2018-yildagi Global raqobatbardoshlik hisobotida (Global Competitiveness Report) kuchli davlat institutlari mamlakatda uzoq muddatli iqtisodiy o'sishning fundamental omillaridan biri sifatida ta‘riflangan. Institutsional sifat tushunchasining o'zi nima va uning mamlakat iqtisodiy rivojlanishidagi ahamiyati qanday?

Institutsional sifat – qonunchilik, fuqarolarning huquqlari va yuqori sifatli davlat boshqaruvini qamrab oluvchi keng tushuncha. Kuchli institutlar mamlakatda makroiqtisodiy siyosatni samarali amalga oshirish orqali fuqarolarning hayot sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Aksincha, nisbatan zaif institutlar mamlakat miqyosida iqtisodiy o'sishning sekinlashishiga olib keladi. Bundan tashqari, yuqori institutsional sifatga ega bo'lgan mamlakatlar ilg'or texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etishda ko'proq muvaffaqiyatga erishishi ilmiy jihatdan o'z tasdig'ini topgan[1]. Bir so'z bilan aytganda, institutsional sifat darajasi mamlakat miqyosida iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishda muhim rol o'ynaydi.

Umumiy institutsional indikatorni hisoblash metodologiyasi

Mamlakatning institutsional sifat darajasini o'lchash murakkab jarayon hisoblanib, unda bir qator omillar inobatga olinadi. Turli adabiyotlarda institutsional sifatni o'lchash uchun bir nechta indeks taklif qilingan, ammo qaysi indeksdan foydalanish lozimligi to'g'risida iqtisodchilar o'rtasida yagona kelishuv mavjud emas. Ushbu tahliliy maqolada Xalqaro Valyuta Jamg'armasi (XVJ) tomonidan 2019-yilda ishlab chiqilgan metodologiya[2] asosida “World Bank”, “The Heritage Foundation” hamda “Transparency International” tashkilotlari e'lon qilgan ma‘lumotlardan foydalangan holda 55 ta quyi-o'rta daromadli mamlakatlar uchun umumiy institutsional indeks hisoblab chiqildi. Bundan maqsad, mamlakatlar institutsional sifat ko'rsatkichlarining soliq tushumlariga ko'rsatadigan umumiy ta'sirini aniqlashdan iborat.

XVJ metodologiyasining farqli jihati shundaki, unda umumiy institutsional indeks PCA tahlili[3] (PCA – principal component analysis) asosida quyidagi 3 ta institutsional indeks guruhidan tashkil topgan:

1) Governance Indicators – Davlat boshqaruvi sifatini baholash indikatorlari;

2) Index of Economic Freedom – Iqtisodiy erkinlik darajasini baholash indeksi;

3) Corruption Perception Index – Korruptsiya darajasini baholash indeksi.

Ushbu indekslar to'plami bir xil ball salmog'ida bo'lishi uchun ular 0 dan 10 gacha umumiy diapazonga keltirildi, ya‘ni 0 – eng yomon, 10 – eng yaxshi holatni ifodalaydi. Umumiy institutsional indeksni aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanildi:

Umumiy Institutsional Indeks = 0.34*Gi + 0.31*Efi + 0.35*Cpi

Bu yerda, Gi, Efi, Cpi mos ravishda davlat boshqaruvi indeksi, iqtisodiy erkinlik indeksi va korruptsiyani baholash indeksi. Metodologiyaga asosan, davlat boshqaruv indeksi uchun 0.34, iqtisodiy erkinlik indeksiga 0.31 va korruptsiyani baholash indeksiga esa 0.35 elastiklik koeffitsientlari berilgan.




Yüklə 38,73 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin