Harakatchan dvigatel yorda-mida harakatga keltiriladigan relssiz transport vositasi. Yoʻlovchilar va yuk tashishga moʻljallangan

Avtomobil (lotincha: mobilis – harakatchan) – dvigatel yorda-mida harakatga keltiriladigan relssiz transport vositasi. Yoʻlovchilar va yuk tashishga moʻljallangan.1751 – 52 yillarda Nijniy Novgorod gubernyasi (Rossiya) dehqoni Leontiy Shamshurenkov ikki kishi oyogʻi bilan yurgi-ziladigan "oʻziyurar aravacha" qurdi. I. P. Kulibin bir qancha muhim mexanizmlarni, mas, uzatmalar qutisini taklif qildi.
Bugʻ mashinasi paydo boʻlgandan 131keyin ixtirochilar undan mexanik aravada foydalanishga harakat qildilar. 1769 – 70 yillarda fransuz harbiy muhandisi N. J. Kyuno artilleriya toʻplari uchun 3 gʻildirakli bugʻ aravasi qurdi. Algliyada 1802-yilda Trevitnik bugʻ mashinasi oʻrnatilgan A. qurdi. 1830-yilda rus ustasi K. Yankevich bugʻ A.lariga temirdan yasalgan 100 dan ortiq gaz quvurli bugʻ qozoni oʻrnatishni taklif etdi. Akkumulyatordan tok olib ishlay-digan elektr dvigatelli A. lar bilan ham koʻpgina tajribalar oʻtkazildi. Ichki yonuv dvigateli ixtiro qilingandan keyin A. lar muntazam rivojlantirila boshlandi.
A.larga benzin va kerosin bilan ishlaydigan dvigatellar oʻrnatish bo-rasida turli mamlakatlarning koʻpgina ixtirochilari ish olib bordilar. 1885 – 86 yillarda Germaniyada Daymler benzin bilan ishlaydigan dvigatelni mototsiklga, Bens esa uch gʻildirakli A.ga oʻrnatdi. Temir gʻildiraklar oʻrniga yaxlit rezina shinalar, 1890-yildan esa pnevmatik re-zina shinalar ishlatila boshladi. Avto-mobilsozlik dastlab Fransiyada, soʻngra AQSH, Germaniya va Yaponiyada rivojlandi.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishga-nidan soʻng avtomobil sanoati rivoj-langan mamlakatlar qatoriga qoʻshildi. Asaka shahri (Andijon viloyati)da Janu-biy Koreyaning DEU korporatsiyasi bilan hamkorlikda barpo etilgan "OʻzDEU avto" qoʻshma korxonasida 1996-yildan boshlab "Neksiya", "Damas" va "Tiko" yengil avtomobillari ishlab chiqara boshlandi. 1999-yilda Samarqandda ishga tushgan "SamKochAvto" oʻzbek-turk qoʻshma korxonasi M23.9, M24.9, M29 rusumli avtobuslar va 35.9, 65.9, 80.12, 85.12, 85.14 rusumli har xil yuk avtomobillari ishlab chiqaradi (qarang Avtomobil sanoati).A. turlari. A.ning transport, maxsus va poygaga muljallangan xillari bor. Transport A.lari yengil A., avtobus va yuk A. larga boʻlinadi. Maxsus A. ma’lum ishlar uchun moʻljallanadi va tegishli uskunalar bilan jihozlanadi. Oʻt oʻchirish, un tashish, sement gashish, sanitariya A.lari, axlat tashiydigan, avtokranlar, avtoyuklagichlar va boshqa maxsus A.lar shular jumlasidan. Poyga A. sportda ishla-tiladi. Yengil A. 2 dan 8 tagacha oʻrinli boʻladi. Ular berk kuzovli (sedan va limuzin), ochiq kuzovli (faeton) va ochila-digan kuzovli (kabriolet) boʻlishi mum-kin. Yuk A. 0,25 t dan 100 t gacha va undan ortiq yuklarni tashiydigan kuzovli, tirkamalar, yarim tirkamalarni tortish uchun muljallangan kuzovsiz boʻladi. Oʻtuvchanligi boʻyicha tekis va qiyin yoʻllarda yuradigan, harakatlanuvchi qismning tuzilishi boʻyicha gʻildirakli, gʻildirak-gusenitsali, yarim gusenitsa-li, pnevmatik galtakli va boshqa xillarga boʻlinadi.A. tuzilishi. Avtomobil dvigatel, transmissiya, yurish qismi, boshqarish mexanizmi, elektr jihozlar, kuzov yoki kabinadan iborat.
Dvigatelning turiga qarab, bugʻli A. (keng tarqalmadi), ben-zinli A. (yengil va yuk A.), dizelli A. (yuk A., avtobuslar, yengil A.), gaz-ballonli avtomobil (yengil, yuk A., avtobuslar), gaz generatorli avtomobil (ogʻir yuk ta-shiydigan A.), akkumulyatorlar batareya-sida ishlaydigan A. (elektromobillar) xillarga boʻlinadi (yana qarang Avtomobil dvigateli). Transmissiya (kuch uzatmasi) dvigatelning aylantiruvchi momentini A.ning harakatlantiruvchi qismiga (gʻildiraklar, gusenitsalar va boshqalarga) uza-tadi. Uning mexaniq elektr-mexaniq gidromexanik xillari bor. Mexanik transmissiya eng kengtarqalgan. U, odatda, tish-lashish muftasi, uzatmalar qutisi, kardanli uzatma, bosh uzatma, differensialyaan tashkil topadi. Yurish qismi rama, osma, oʻq (koʻpriklar) va gʻildiraklardan iborat. Ramaga kuzov, kabina, dviga-tel, uzatmalar qutisi va boshqa mexanizm va uzellar mahkamlanadi. Yengil A. va avtobuslarda kuzovi rama vazifasini bajaradi. Osma rama (kuzov) bilan oʻqlarni elastik boglaydi va dinamik kuchlarni yumshatadi. Gʻildiraklarning mustaqil 132osmasi keng tarqalgan. Boshqarish mexa-nizmlariga rul boshqarmasi va tormoz tizimlari kiradi.
Rul boshqarmasi A.ning harakat yoʻnalishini oʻzgartirish uchun xizmat qiladi. Rul chambaragi bu-rilganda valni, val esa oʻz navbatida rul mexanizmlarini, u esa sapfalarga oʻrnatilgan old gildi-raklarni bu-radi. A. ni boshqarishni yengillashti-rish uchun rul yuritmasiga gidravlik, pnevmatik yoki gidropnevmatik kuchay-tirgich oʻrnatiladi. Tormoz tizimi A. harakatini sekinlashtirish, toʻxtatish va bir joyda toʻxtatib turish (qoʻl tormoz yerdamida) uchun xizmat qiladi. Ish tor-mozi barcha gʻildiraklarga ta’sir etadi. Har qaysi gʻildirakka gidravlik, pnevmatik yoki pnevmogidravlik yuritma bilan ta’sir etuvchi barabanli yoki diskli tor-moz mexanizmi oʻrnatiladi. Tormozlash vaqtida friksion nakladkali tormoz kolodkalari gʻildiraklardagi tormoz barabanlari yoki disklarga qisiladi.
Katta avtobuslar va ogir yuk A.lariga qoʻshimcha sekinlashtiruvchi tormoz oʻrnatiladi. Elektr jihozlar tok manbai (akkumulyatorlar batareyasi va dvigatelga oʻrnatilgan generator) va iste’molchilaridan iborat; dvigatelni oʻt oldirish va yurgizib yuborish tizimini ishlatish, tashqi va ichki yoritish, yorugʻlik va tovush signallari uchun zarur boʻladi.A. konstruksiyalari borgan sari ta-komillashtirib borilmoqda. A. konstruksiyasi koʻpgina omillar, mas, yoʻl va iqlim sharoitlari, yoʻlovchilar soni hamda yuk hajmi va boshqalarni hisobga olib yaratiladi. Konstruktorlar A. larni loyihalashda ularning sigimi, puxtali-gi, tejamliligi, bosh-qarish osonligi, shinamligi, oʻtagʻonligi va boshqa xususiyatlarini hisobga oladilar.Capeap Qodirov.