Hatasız Düşünme Sanatı
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
BİLİŞSEL ÇELİŞKİ
Hislerinizi ufak yalanlarla nasıl düzene sokarsınız? Bir tilki bir üzüm bağına girmiş, gizli gizli asmalara doğru ilerlemiş. Ağzı sulanarak gözlerini kocaman, olgunlaşmış kara üzümlere dikmiş. Ön ayaklarını asma kütüğüne dayamış, boynunu uzatmış, birkaç üzüm tanesi yakalamaya çalışmış ama üzümler çok yüksekteymiş. Öfkelenerek şansını bir kez daha denemiş. Bu sefer güçlü bir hamle yapmış ama üzüm salkımlarına yine yetişememiş. Üçüncü kez denediğinde var gücüyle zıplamış –o kadar yükseğe zıplamış ki, ağzı boş sırtüstü yere düşmüş. Asmanın tek bir yaprağı bile kıpırdamamış. Tilki burun kıvırarak, “Yeterince olgun değiller, ben ekşi üzüm sevmem” demiş. Başı dik, salına salına ormana geri dönmüş. Yunan masalcı Ezop’un fablı en yaygın düşünce hatalarından birini gösteriyor. Tilkinin amacı ile sonunda ortaya çıkan durum birbiriyle uyuşmuyor. Bu sinir bozucu çelişkiyi tilki üç yoldan etkisiz hale getirebilir: A) Üzümlere ulaşarak; B) Yeteneklerinin buna yetmediğini kendisine itiraf ederek; C) Olayın sonrasında bir şeyleri farklı yorumlayarak. Son seçenekte bilişsel çelişki, daha doğrusu bilişsel çelişkinin çözülmesi söz konusudur. Basit bir örnek: Yeni bir araba aldınız. Çok geçmeden seçiminizden pişman oldunuz. Çünkü motorun sesi çok yüksek ve koltuklar rahatsız. Ne yapacaksınız? Arabayı geri vermezsiniz –hayır, çünkü bu bir hata yaptığınızı kendi kendinize itiraf etmek anlamına gelir ve büyük olasılıkla arabanın satıcısı da arabayı aynı fiyattan geri almaz. Dolayısıyla, sesli bir motorun ve rahatsız koltukların ne de olsa sizi direksiyon başında uyuyakalmaktan alıkoymakta fevkalade yararlı olduğuna –yani özellikle güvenli bir araba aldığınıza- ikna edersiniz kendinizi. Hiç de aptalca değil diye düşünürsünüz ve seçiminizden hoşnutsunuzdur. Stanford Üniversitesi’nden Leon Festinger ve Merrill Carlsmith öğrencilerine bir saat sürecek son derece sıkıcı bir ödev verdiler. Sonrasında öğrencileri iki gruba ayırdılar. A grubundaki öğrencilerin ellerine birer dolar tutuşturup dışarıda bekleyen arkadaşlarına yorucu ödevi övmelerini, yani yalan söylemelerini istediler. Aynı şeyi B grubundan da istediler, tek bir farkla: Bu öğrenciler o küçük yalan için 20’şer dolar aldı. Daha sonra öğrencilerden ödevi gerçekten nasıl algıladıkları soruldu. İlginç bir sonuç çıktı: Sadece bir dolar alan öğrenciler, 20 dolarla ödüllendirilenlere kıyasla ödevi bariz şekilde daha hoş ve ilginç olarak değerlendirdi. Neden? Saçma bir dolar için yalan söylemek mantıklı gelmiyordu, dolayısıyla ödev o kadar da kötü olamazdı. 20 dolar alanların ödevle ilgili hissettiklerini farklı yorumlamaya ihtiyaçları yoktu. Onlar yalan söylemiş ve bunun karşılığında 20’şer doları cebe indirmişti –adil bir anlaşmaydı. Bilişsel çelişki hissetmiyorlardı. Varsayalım, bir işe başvurdunuz ama başka bir aday tercih edildi. Kendinize yeterince donanımlı olmadığınızı itiraf etmek yerine, kendinizi o işi aslında hiç de istemediğinize inandırırsınız. Aslında “piyasa değerinizi” bir denemek istemişsinizdir, iş görüşmelerine kabul edilip edilmediğinize bir bakmak istemişsinizdir. Bir süre önce iki hisse senedi arasında tercih yapmam gerektiğinde aynı şekilde tepki verdim. Satın aldığım hisse senedi kısa süre sonra değer kaybetti, diğeri ise hızlı bir yükseliş gösterdi. Çok aptalcaydı ama hatayı kabullenemiyordum. Aksine bir arkadaşımı hisse senetlerimin o ara biraz zayıflasa da diğer hisse senetlerine göre “daha fazla” potansiyele sahip olduğuna dair ciddi ciddi ikna etmeye çalıştığımı gayet net hatırlıyorum. Bu, sadece bilişsel çelişki ile açıklanabilen, son derece mantıksız bir kendini kandırmaydı. Satın almak için beklesem ve o süreyi iyi yükseliş gösteren diğer hisse senetleri ile geçirsem, “potansiyel” daha da büyük olurdu. Bana Ezop masalını anlatan o arkadaşımdı. “Akıllı tilkiyi ne kadar oynarsan oyna –üzümleri yiyemedin.” |