Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi
Yüklə 495,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
shuni
havola bo‘lagi bor, u to‘ldiruvchi vazifasida, ikkinchi gapda ota-bola toychoqni yaltiratib artib qo‘yishardi shaklidagi bosh gap havola bo‘lak yo‘q. Avvalo, havola bo‘lakning tabiatiga ko‘ra ayni bosh gapdagi to‘ldiruvchi sintaktik o‘rni faqat shaklan berkitilgan, chunki havola bo‘lak mazmunan bo‘sh, shuning uchun bosh gap sintaktik to‘liq bo‘lsa ham, mazmunan noto‘liq. Ikkinchi gapdagi bosh gap esa mazmunan, ham sintaktik jihatdan to‘liq. Birinchi bosh gap mazkur havola bo‘lakning keyingi ergash gapga havola qilishiga ko‘ra mazmunan to‘liq bo‘ladi, ergash gap bosh gap predikatining kuchli sintagmatik valentligini berkituvchi to‘ldiruvchi o‘rniga qo‘yilib idrok qilinadi. Ikkinchi gapda esa ergash gapning o‘rni bosh gap tarkibiy qurilishining bevosita ichida. Birinchi gapda ergash gap bosh gapning sintaktik o‘rinlar tizimidan tashqarida bo‘lib, u bu tizimga muayyan mantiqiy-mazmuniy harakatlar orqali kirilsa, ikkinchi gapda bunday harakatlarga zaruriyat yo‘q, chunki u ayni tizimning uzviy a’zosi. Ikkinchi gapdagi ergash gap bosh gap predikatining kuchsiz sintagmatik valentligini berkituvchi sintaktik o‘rinni egallagan, shuning uchun ergash gap ishtirok etmaganda ham, bosh gap mazmuniy-sintaktik ma’nosini yo‘qotmaydi. Aytilgan mulohazalarga ko‘ra yana bir narsani ta’kidlash lozim. Havola bo‘lakli bosh gaplar sinsemantik, ya’ni ergash gaplardan ajratib olinganda, mustaqil qo‘llana olmaydi, mazmunan chala bo‘lib qoladi. Havola bo‘laksiz bosh gaplar esa avtosemantik, ya’ni ergash gaplardan ajratib olinganda ham mazmunan nisbiy mustaqilligini saqlay oladi, mazmunan chala, noto‘liq bo‘lib qolmaydi. 18 Ergash gapli qo‘shma gaplarning ayrimlarida bosh gapdagi havola bo‘lakning o‘zi bilan chegaralanmaydi. Bu havola bo‘lak bilan muvofiq keluvchi boshqa bir havola bo‘lak ergash gap tarkibida ham mavjud bo‘ladi. Bosh va ergash gaplardagi bu havola bo‘laklar savol-javob tarzidagi doimiy qarshilantirishni tashkil etadi: kim – u, kim – o‘sha, kimlar – ular, nima – shu, nima – u, qancha – shuncha, qanday – shunday, nechta – shuncha, qanchalik – shunchalik, qayer – shu yer, qay tomon – shu tomon kabi. Ana shu havola bo‘laklardagi qarshilantirishga ko‘ra bosh va ergash gaplar o‘rtasidagi aloqa tabiatida ham o‘ziga xoslik yuzaga keladi. Masalan: Kim mehnat qilsa, u rohat ko‘radi (“Mashriqzamin – hikmat bo‘stoni” kitobidan). Qayerda intizom bo‘lsa, u yerda muvaffaqiyat bo‘ladi. (“Tafakkur gulshani” jurnalidan). Bu gaplardagi tobelik aloqasi boshqa ergash gapli qo‘shma gaplardagidan farqli o‘laroq, ikki tomonlamadir, ya’ni “aloqa yo‘nalishi ergash gaplardan bosh gaplarga, ayni vaqtda bosh gaplardan ergash gaplar tomon harakat qiladi” 17 . Tobe aloqaning o‘ziga xos bu turi turli tilshunoslar tomonidan turlicha nomlangan. Ular orasida dastlab А . М . Пешковский tomonidan tavsiya etilgan “ Взаимное подчинение ”, ya’ni “O‘zaro tobelanish” atamasi 18 hodisa mohiyatini aniq aks ettiradi. O‘zaro tobelanishli ergash gapli qo‘shma gaplarda ergash gap oldin, bosh gap esa keyin keladi. Ergash gap tarkibidagi havola bo‘lak umumlashgan so‘roq ma’nosida (kim, nima, qancha, qanday, qayer kabi), bosh tarkibidagi havola bo‘lak esa shu so‘roqqa umumiy javob ma’nosida (u, o‘sha, shuncha, shunday, o‘sha yer kabi) bo‘ladi 19 . Bunday ergash gapning predikati shart ergash gapning predikati kabi shart maylidagi fe’l (yoki ba’zan shart ma’nosiga ega bo‘lgan boshqa fe’l: masalan -r ekan ) orqali ifodalangan bo‘ladi, lekin undagi shart ma’nosi kuchsizlangan bo‘lib, bu shakl mazkur havola bo‘laklar bilan birgalikda bosh va ergash gaplarni bog’lovchi vosita vazifasini bajaradi. Ayni havola bo‘laklar shart ma’nosini xiralashtiradi, shuning uchun ham o‘zaro tobelanishli, demak, har ikki qismida ham havola bo‘laklar mavjud bo‘lgan ergash gapli qo‘shma gaplar sirasida 17 Berdialiyev A. Kordinativ aloqa va uning xususiyatlari // O’zbek tili va adabiyoti. Toshkent, 1984, 21-bet 18 Пешковский А . М . Русский синтаксис в научном освещении .1956. 19 Asqarova M.A Hozirgi zamon o’zbek tilida qo’shma gaplar. Toshkent: O’qituvchi 1987, 53-bet 19 shart ergash gapli qo‘shma gaplar yo‘q. Agar imkon bor o‘rinlarda havola bo‘laklar tushirib qoldirilsa, gapdagi shart mazmuni yaqqol yuzaga chiqadi va gap shart ergash gapli qo‘shma gapga aylanadi. Masalan: Yüklə 495,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|