Hayot faoliyati havfsizligi

 
9-rasm: al-Beruniy 1973-yilgi eron markasida. 
Beruniy o’lchab topgan qiymatlar bo’yicha o’ziga 
xos usul bilan Yer kurrasi radiusining uzunligi 
12803337,036 gazga teng ekanligini hisoblab 
chiqardi. Agar bir gaz 0,4933 metr ekanligini 
e’tiborga olsak, Yer kurrasi radiusi uzunligi, 
Beruniy hisobicha, 6315,886 kilometr bo’ladi. Bu raqam hozirgi vaqtda olingan 
qiymatdan juda kam farq qiladi, ya’ni hatolik radius uzunligining 0,9 foizini 
tashkil etadi. So’ngra Beruniy shu 320 001 kenglikdagi bir gradus meridian 
yoyning uzunligi 223550,329 gaz yoki 110,277 kilometr ekanini hisoblab chiqadi. 
Bu raqamni hozirgi davrda aniqlangan bir gradus yoyning qiymati 110,885 
kilometr bilan taqqoslasak, bundan ming yil ilgari Beruniy bir gradus yoy 
 

---

59 
uzunligini hisoblashda atigi 618 metr xato qilganligi ma’lum bo’ladi. Yer 
aylanasining uzunligini aniqlash, Beruniy aytganidek, sahrolarni kezib 10 yoy 
uzunligini aniqlashga nisbatan aniq va qulay. Shu bois, u trigonometrik usullardan 
foydalanib, tog’ balandligini o’lchashda avvalgi astronomlardan ham aniqroq 
natijaga erishgan. Yer aylanasining uzunligini topish haqida Beruniy bunday 
deydi: „Yer aylanasining uzunligini topish uchun hamma hollarda ham shu 
topilgan topilmani, ya’ni radiusni ikkilantirib 22 ga ko’paytir, hosil bo’lgan 
ko’paytmani 7 ga bo’l, shunda sen o’lchagan birliklarda Yer aylanasining uzunligi 
kelib chiqadi“.Beruniy aytgan amallarni bajarganda l=2pR ni aylana uzunligini 
hisoblash mumkin. Bunda 22/7=3,14… ni ifodalaydi. Shunday qilib, Beruniy 
shaxsan o’zi bir qancha shaharlarning geografik kengliklarini hisobladi. Masalan, 
G‘aznaning kengligi 330 351, Kandaniki 330 551, Dumpurniki 340 201. Uning 
hisoblashiga ko’ra, Buxoro shahrining kengligi 390 201 deb topilgan. Hozirgi 
kunda bu qiymat 390 461 dir. Demak, bu Beruniy hisobidan faqat 00 261ga farq 
qiladi. Xullas, buyuk bobomiz Abu Rayhon Beruniyning ilmiy va madaniy 
merosini o’rganish, uni o’quvchi va talabalarga yetkazish azaliy qadriyatlarimiz 
sirasiga kiradi. Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy o’rta asrlarning 
buyuk qomusiy olimlaridan edi. Uning buyukligi o’sha davrning deyarli barcha 
fanlariga qo’shgan betakror ilmiy merosida namoyon bo’ladi. Beruniyning 
olimlilik salohiyatiga mashhur sharqshunos olim I.Yu.Krachkovskiy „uning 
qiziqqon ilm sohalaridan ko’ra qiziqmagan sohalarini sanab o’tish osondir“ deb 
baho bergan edi. G’arb tadqiqodchilaridan M.Meyerxoff esa „Beruniy musulmon 
fanini namoyish etuvchi qomusiy olimlarning eng mashhuri bo’lishi kerak“ degan 
fikrni bildiradi. 
Beruniy tibbiyotga bag’ishlangan „Saydana“ asarida mingdan ortiq dorivor 
moddalar nomini 30 tilda yozib chiqqan. Xorazmdagi siyosiy vaziyatni o’zgarishi 
natijasida Beruniy 998-yili Jurjon shahriga ketishga majbur bo’ladi. U bu davrga 
qadar Kat va Ray shaharlarida o’zining dastlabki ilmiy izlanishlarini boshlab 
yuborgan edi. Jurjonda kechgan yillar (998-1004-yillar) Beruniy uchun yirik 
izlanishlar va ijodiy kamolot davri bo’ldi. O’zining birinchi astronomik tajribalarni 

---

60 
16 yoshda Kot shahrida boshlagan alloma, Jurjonda nafaqat astronomiya va boshqa 
tabiiy fanlar bilan shug’ullandi, balki tarix va din tarixi bilan ham qiziqdi. 
Olimning muhim asarlaridan biri „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ uning 
Jo’rjon saroyida xizmat qilgan davrida yaratiladi. 1000-yili tugallagan bu asar 
muallifning ko’p qirrali olim ekanini namoyish etdi va unga katta shuhrat keltirdi. 
Umuman, Beruniy Jurjonda 10 dan ortiq asrlarini bitishga muyassar bo’ldi. 
Xorazmning yangi hukmdori Abu Abbos Ma’mun ibn Ma’mun Beruniyni o’z 
saroyida katta izzat-hurmat bilan qabul qiladi. Ma’mun rahnamoligida vujudga 
kelgan ilmiy markazda faoliyat ko’rsatish bilan birga siyosiy jarayonlarda ham 
Xorazmshohning yaqin maslahatchisiga aylanadi. Xorazmning Mahmud 
G’aznaviy tomonidan bosib olinishi Beruniy hayotini xavf ostiga qo’ydi. U 
Xorazmshoh saroyidagi aksariyat olimlar, jumladan, ustozi Abu Nasr ibn Iroq, 
Abul-Xayr Hammar va boshqalar bilan birga G’azna shahriga olib ketiladi. 
Ma’lumki, Xorazm ilmiy mazkazidagi olimlardan faqat Ibn Sino va Abu Sahl 
Masihiylar Mahmud G’aznaviy zulmidan havotirlanib, G’aznaga emas, Jo’rjonga 
qarab yo’l olgan edilar. Beruniyning 1017-1048 yillarda G’aznada kechirgan 
hayoti moddiy va siyosiy jihatdan mashaqqatli bo’lishiga qaramasdan, uning ilmiy 
faoliyati uchun mahsuldor davr bo’ldi. U Mahmud G’aznaviy saroyida kechgan 
dastlabki yillarda astronomiya va geodeziya masalalariga katta e’tibor berdi.