Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F

VIII FƏSİL 
 
KONSULLUQ HÜQUQU
 
 
 
8.1. Konsul münasibətlərinin yaradılması  
və konsul nümayəndəliklərinin təsis edilməsi 
 
Diplomatik münasibətlər dövlətlər arasında  əlaqələrin bütün 
müxtəlifliyini  əhatə etmir. Bu prosesdə dövlətlərin xaricdə  təsis 
etdikləri spesifik müəssisələr kimi konsulluqları özünəməxsus yer 
tutur
1
.  
Konsulluqlar digər dövlətin razılığı ilə onun ərazisində 
fəaliyyət göstərən, öz dövlətinin, onun vətəndaşlarının və hüquqi 
şəxslərinin hüquq və maraqlarını qoruyan dövlətin xarici əlaqələrinin 
daimi xarici orqanıdır 
2
.  
Konsul institutu daimi səfirliklərin yaranmasından çox daha 
əvvəllər yaranmışdır. Bu institutun yaranmasının ilkin xüsusiyyətləri 
hələ quldarlıq dövründə özünü göstərirdi. Onun yaranması 
beynəlxalq  əlaqələrin, xüsusilə  də ticarət və  gəmiçiliyin inkişafı ilə 
bağlı idi 
3
.  
Elmi  ədəbiyyatlarda üstünlük təşkil edən fikrə  əsasən, konsul 
institutları ilk dəfə Yunanıstan və Romada yaranmışdır. Yunanıstanda 
heç bir hüququ olmayan xaricilər himayədarlıq üçün şəhərin tanınmış 
adamlarına –proksenlərə müraciət edirdilər. E. ə. V əsrdə proksenlik 
artıq müqavilə ilə qanuni şəkil almağa başlamışdır. Qədim Romada isə 
 
227
                                                 
1
 Лапин Г.Э. Консульская служба М.: Международные отношения, 2002, с. 5 
2
  Плотникова  О.В.  Консульские  отношения  и  консульское  право. 
М.: Норма ИНФРА, 1998, с. 12 
3
  Павлов  О.  Консульская  деятельность.  Международная  жизнь, 
№10, М.: Знание, 1986, с. 157 
 
226 

proksenlərin funksiyalarını patronlar həyata keçirirdilər. Bir çox 
müəlliflər, o cümlədən, Q.İ.Tunkin qeyd edirlər ki, bu qədim konsul 
müəssisələri, xüsusilə  də  Qədim Yunanıstandakı proksenlər müasir 
konsulluq hüququ üçün örnək olmuşdur
1
.  
Konsul nümayəndəlikləri hal-hazırda dövlətin mühüm daimi 
xarici  əlaqə orqanlarıdır. Onlar dövlətlər arasında iqtisadi, mədəni, 
ticarət  əlaqələrinin inkişafına xidmət edir. 1994-cü il martın 1-dən 
qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikası Konsul Nizamnaməsinin 
1-ci maddəsində deyilir ki, konsulluqlar xarici dövlətlərdə 
Azərbaycan Respublikasının, onun vətəndaşlarının və hüquqi 
şəxslərinin hüquq və  mənafeyini müdafiə edir. Konsulluqlar 
Azərbaycan Respublikasının başqa dövlətlərlə dostluq münasi-
bətlərinin inkişafına, iqtisadi, elmi-texniki, mədəniyyət, ticarət, 
idman, turizm və digər  əlaqələrinin genişləndirilməsinə yardım 
göstərir.  
Konsul nümayəndəliklərinin, onun personalının üzvlərinin 
fəaliyyətini tənzimləyən, onların statusunu, funksiyalarını, hüquq və 
vəzifələrini müəyyən edən beynəlxalq hüququn prinsip və 
normalarının məcmusu konsulluq hüququ adlanır.  
Beynəlxalq hüquq ədəbiyyatlarında və praktikada bu 
orqanların adlandırılması üçün “konsulluq”, “konsul müəssisələri” və 
“konsul nümayəndəlikləri” kimi terminlərdən istifadə olunur.  
Konsulluqlar da nümayəndəlik xarakterinə malik olub bü-
tövlükdə dövlətin adından çıxış edir. Lakin səfirlikdən fərqli olaraq 
onlar universal xarakter daşımır və yerləşmə dövləti ilə 
münasibətlərin siyasi tərəflərinə toxunmur. Yalnız dövlət müəyyən 
səbəblərdən diplomatik nümayəndəliyə malik olmadıqda yerləşmə 
dövlətinin icazəsi ilə konsula diplomatik funksiyalar da həvalə oluna 
bilər. Bu müddəa Azərbaycan Respublikasının Konsul 
Nizamnaməsinin 7-ci maddəsində  və Konsul əlaqələri haqqında 
1963-cü il Vyana Konvensiyasının 17-ci maddəsində  əks 
olunmuşdur.  
K.K.Sandrovskiy səfirlik və konsulluqların bir sıra oxşar və 
fərqli xüsusiyyətlərini aşağıdakı şəkildə qeyd etmişdir. Ümumi tərəf 
ondan ibarətdir ki, hər ikisi nümayəndəlik xarakterli orqanlardır. 
                                                 
Lakin səfirlik hər zaman yeganədir və o yerləşmə dövlətinin 
paytaxtında yerləşir. Ondan fərqli olaraq hər hansı bir dövlətin 
yerləşmə dövlətində olan konsulluqlarının sayı bir neçə ola bilər və 
onlar paytaxtdan başqa müxtəlif məntəqələrdə yerləşə bilərlər. 
Bundan başqa səfirliklərin səlahiyyətlərinə yerləşmə dövlətinin bütün 
ərazisində akkreditiv dövlətin hüquq və maraqları ilə bağlı olan hər 
cür məsələ aiddir. Konsulluqlar isə geniş olsa da müəyyən xüsusi 
səlahiyyətlərə malik olurlar və yerləşmə dövlətinin bütün ərazisində 
deyil, yalnız onlara ayrılmış konsul dairəsi hüdudlarında fəaliyyət 
göstərirlər.  
Buradan daha bir fərq ortaya çıxır- səfirliklər yerləşmə 
dövlətinin mərkəzi hakimiyyəti ilə (hökumət, xarici işlər nazirliyi) 
əlaqə saxlayırlar, konsulluqlar isə yalnız yerli hakimiyyət orqanları 
ilə, yəni öz konsul dairələrinin hakimiyyəti ilə  əlaqə saxlamaq 
hüququna malikdirlər. 
1
Onlar arasında daha bir ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, 
diplomatik və konsul münasibətlərinin qurulması  və bu nüma-
yəndəliklərin təsis edilməsi üçün kontragent dövlətlərin qarşılıqlı 
razılığı  tələb olunur. Burada fərqli xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, 
səfirliklərin təsis edilməsi üçün diplomatik münasibətlərin mövcud 
olması  şərtdirsə, konsulluqların fəaliyyət göstərməsi üçün bu vacib 
deyil. Bundan başqa, diplomatik münasibətlərin kəsilməsi halında 
əksər hallarda dövlətlər arasında konsul münasibətləri saxlanılır. 
Konsul  əlaqələri haqqında 1963- cü il Vyana Konvensiyasının 2-ci 
maddəsinin 3-cü bəndində deyilir ki, diplomatik münasibətlərin 
kəsilməsi ipso facto konsul münasibətlərinin də kəsilməsini nəzərdə 
tutmur. Belə ki, konsulluqlar dövlətlər arasında münasibətlərin siyasi 
tərəflərinə cavabdeh deyillər və onların belə şəraitdə mövcud olması 
praktiki məsələlərin həllinin vacibliyi ilə izah olunur.  
Digər tərəfdən konsulluqlar normal diplomatik münasibətlərin 
olmaması halında belə  təsis olunduqları üçün diplomatik 
münasibətlərin qurulmasına olan razılıq,  əgər başqa qeyd-şərt 
olunmayıbsa eyni zamanda konsul münasibətlərinin qurulmasına 
razılıq deməkdir. Bu norma 1963-cü il Konvensiyasının 2-ci mad-
dəsinin 2-ci bəndində öz əksini tapmışdır.  
                                                 
1
 Тункин Г.И. Международное право. М. Юридическая литература, 
1982, c. 14 
1
 Сандровский К.К. Право внешних сношений. Киев: Вища школа, 
1986, с. 282-283 
 
228 
 
229

Konsul münasibətlərinin qurulması üçün dövlətin de- yure 
tanınmasına ehtiyac yoxdur, bunun üçün onun de-fakto tanınması 
kifayətdir. Digər tərəfdən konsul münasibətlərinin qurulması faktının 
özü həmin dövlətin de-fakto tanınmasını ifadə edir.  
Bəzi dövlətlərdə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında da 
konsul xidməti diplomatik xidmətin bir növüdür və konsul xidməti 
əməkdaşlarına da diplomatik rütbələr verilir. Əksər dövlətlərdə isə 
diplomatik və konsul xidmətləri bir-birindən ayrılır və konsul xidməti 
əməkdaşlarına xüsusı rütbələr verilir.  
Dövlətlər arasında konsul münasibətlərinin qurulması 
haqqında razılaşma  əldə olunduqdan sonra, hətta ikitərəfli konsul 
konvensiyası imzalandıqdan sonra belə konkret olaraq konsulluqların 
təsis edilməsi üçün dövlətlər arasında xüsusi razılaşma olmalıdır. 
Diplomatiya hüququnda olduğu kimi, burada da konsul 
münasibətlərinin qurulması  və konsulluqların faktiki təsisi arasında 
zaman intervalı ola bilər.  
Azərbaycan Respublikasının konsul xidməti – Azərbaycan 
Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin konsul şöbəsindən, xaricdəki 
konsulluqlardan, xaricdəki səfirliklərin konsul şöbələrindən, fəxri 
konsullardan ibarətdir. Bunların arasında Azərbaycan 
Respublikasının xaricdəki konsulluqları xüsusi yer tutur.  
Azərbaycan Respublikasının konsulluqları öz fəaliyyətində 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını,”Diplomatik xidmət 
haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununu , Azərbaycan 
Respublikasının Konsul Nizamnaməsini, Azərbaycan 
Respublikasının Konsulluğu haqqında  Əsasnaməni, Azərbaycan 
Respublikasının  ştatdankənar (fəxri) konsulu haqqında  Əsasnaməni 
və digər qanunları, həmçinin Konsul münasibətləri haqqında 1963-cü 
il Vyana Konvensiyasını, Azərbaycan Respublikasının digər 
dövlətlərlə ikitərəfli konsul konvensiyalarını, yerləşdiyi dövlətin 
qanunlarını və beynəlxalq adətləri əsas götürür.  
Konsulluğun açılması, digər dövlətlə imzalanmış müqaviləyə 
əsasən konsulun təyin olunması  və onun dərəcəsinin müəyyən 
olunması  məsələləri akkreditiv dövlətin daxili qanunvericiliyi ilə 
tənzimlənir.  
Azərbaycan Respublikasının Konsulluğu haqqında 
Əsasnamənin 3-cü maddəsində deyilir ki, konsulluqlar Azərbaycan 
Respublikasının xarici işlər nazirinin təqdimatı ilə Azərbaycan 
Respublikasının Prezidenti tərəfindən təsis edilir.  
Konsulluğun yeri, dərəcəsi və konsul dairəsi qəbul edən 
dövlətlə razılıq əsasında müəyyənləşdirilir.  
Konsulluqlar Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər 
Nazirliyinin tabeliyində olaraq Azərbaycan Respublikasının xaricdəki 
diplomatik nümayəndəliyinin başçısının ümumi siyasi rəhbərliyi 
altında fəaliyyət göstərir.  
Hal-hazırda beynəlxalq praktikada konsulluqların başçılarının 
dörd dərəcəsi mövcuddur. Baş konsul, konsul, vitse-konsul və konsul 
agenti. Onlar uyğun olaraq baş konsulluqlara, konsulluqlara, vitse-
konsulluqlara və konsul agentliklərinə rəhbərlik edirlər. Konsullar və 
vitse-konsullar, həmçinin baş konsulluğun da ştatına daxil ola 
bilərlər, vitse-konsullar isə konsulluğun ştatına personalın üzvü kimi 
də daxil ola bilərlər. Əksər dövlətlərin praktikasında konsul agentləri 
müstəqil konsul müəssisələrinin başçısı qismində  təyin olunmurlar. 
Məsələn, Belçıka və Braziliyada konsul agentləri konsul vəzifəli 
şəxsinin köməkçisidir.  
 
 
8.2. Konsul missiyasının başlanması və bitməsi.  
Konsulluğun personalı, konsul korpusu 
 
Konsul missiyasının başlanması konsulluğun vəzifəli  şəxsinin 
öz vəzifəsinə başladığı andan müəyyən olunur. Azərbaycan 
Respublikasının Konsul Nizamnaməsinin 12-ci maddəsinə uyğun 
olaraq “konsulluğun vəzifəli  şəxsi”- konsulluğun başçısı da daxil 
olmaqla konsul funksiyalarını yerinə yetirmək tapşırığı almış hər bir 
şəxs (baş konsul, konsul, vitse-konsul, konsul agenti və konsulluğun 
katibi), habelə konsulluqlarda işləməyə hazırlanmaq üçün ezam 
olunmuş  şəxs (staj keçən) müəyyən olunmuşdur. Konsulluqda 
inzibati və ya texniki vəzifələri, yaxud konsulluğa xidmət etməklə 
Diplomatik nümayəndəliklərin konsul şöbələrinə isə  şöbə 
müdirləri rəhbərlik edir, onlar baş konsul və konsul adlanırlar (Bu 
şəxslər diplomatik personalın adi üzvləri kimi təyin olunurlar və 
diplomatlarla eyni immunitet və imtiyazlardan istifadə edirlər).  
Konsulun dərəcəsi müəyyən olunarkən onun üzərinə qoyulan 
tapşırıqların həcmi və mühümlüyü, həmçinin ikitərəfli konsul 
konvensiyasında müəyyən olunan konsulluğun dərəcəsi nəzərə alınır.  
 
230 
 
231

bağlı  vəzifələri yerinə yetirən hər hansı  şəxs “konsulluğun 
əməkdaşı” kimi müəyyən olunur.  
təqdimatı ilə prezident tərəfindən, konsul, vitse- konsul və konsul 
agenti isə xarici işlər naziri tərəfindən təyin edilir və geri çağırılır.  
Azərbaycan Respublikasının ikitərəfli konsul 
konvensiyalarında isə “konsulluq əməkdaşı” adı altında konsulluqda 
yalnız inzibati və texniki vəzifələri yerinə yetirən hər hansı  şəxs 
nəzərdə tutulur. Konsulluqda xidmət işlərini yerinə yetirən şəxslər isə 
“xidmət personalının işçisi” kimi müəyyən olunur.  
Konsul müəssisələri öz funksiyalarını konsul dairəsi 
hüdudlarında həyata keçirir. Konsulluq dairəsi – konsulluğun 
yerləşdiyi dövlətlə razılıq  əsasında konsul vəzifələrini icra etmək 
üçün ona ayrılan ərazidir. Adətən, belə dairə yerləşmə dövlətinin bir 
neçə inzibati-ərazi vahidini əhatə edir. Konsulluq dairəsinin 
sərhədləri və konsulluğun yeri dövlətlər arasında razılaşma əsasında 
müəyyən olunur.  
Nizamnaməyə əsasən “konsul” – konsulluğa başçılıq edən baş 
konsul, konsul, vitse-konsul və ya konsul agentidir.  
Əksər dövlətlərin, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının 
praktikasına  əsasən konsul nümayəndəliklərinin başçısının təyininə 
yerləşmə dövləti tərəfindən qabaqcadan razılıq alınmalıdır. 
Baxmayaraq ki, bu müddəa 1963-cü il Konvensiyasında ümumi 
norma kimi nəzərdə tutulmur. Konvensiyanın 10-cu maddəsində 
sadəcə olaraq göstərilir ki, konsul müəssisələrinin başçıları  təmsil 
edilən dövlət tərəfindən təyin olunur və yerləşmə dövləti tərəfindən 
funksiyalarını yerinə yetirməyə buraxılırlar. Buradaca qeyd olunur ki, 
konsulların təyin olunması və vəzifəsinin icrasına başlamasına icazə 
verilməsi qaydaları göndərən dövlətin və yerləşmə dövlətinin 
qanunlarına və adətlərinə uyğun olaraq müəyyən olunur 
1
.  
Konsulluğun başçısı yalnız konsulluq dairəsinə daxil olan yerli 
hakimiyyət orqanları ilə  əlaqə yaradır. Yerləşmə dövlətinin mərkəzi 
hakimiyyət orqanlarıyla isə o, yalnız öz dövlətinin diplomatik 
nümayəndəliyi vasitəsilə əlaqə saxlaya bilər.  
Mövcud ümumi qaydaya əsasən, konsul, konsul patenti 
adlanan sənəd almalıdır. Konsul patenti – təmsil olunan dövlətin 
səlahiyyətli orqanı  tərəfindən verilən və  həmin  şəxsin müstəqil 
konsul müəssisəsinin başçısı kimi təyin olunması faktını təsdiq edən 
sənəddir. Bu sənəddə konsulluğun başçısının tam adı, vətəndaşlığı, 
rütbəsi, konsulluğun yeri və konsulluq dairəsi göstərilir. Azərbaycan 
Respublikası Konsul Nizamnaməsinə  əsasən, konsul patenti 
Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən verilir 
(maddə 15).  
Azərbaycan Respublikasının ikitərəfli konsul 
konvensiyalarında diplomatik nümayəndəliklərin başçıları üçün 
alınan aqremana bənzəyən, qabaqcadan razılıq birbaşa nəzərdə 
tutulur. Məsələn, Rusiya Federasiyası ilə bağlanmış Konsul 
Konvensiyasının 3-cü maddəsi “Konsul başçısının təyin olunması” 
adlanır. Bu maddənin 1-ci bəndində deyilir ki, “konsulluq başçısı 
təyin edilməzdən əvvəl göndərən dövlət tərəfindən diplomatik və ya 
digər müvafiq kanallarla təklif olunan şəxs barədə  qəbul edən 
dövlətin razılığı alınmalıdır”. Burada, həmçinin qeyd olunur ki, qəbul 
edən dövlət hər hansı bir şəxsin konsulluq başçısı sifətində  təyin 
olunmasına razılıq verməzsə, o, göndərən dövlətə bu imtinanın 
səbəblərini açıqlamaq məcburiyyətində deyil.  
Adətən, təmsil olunan dövlət öz diplomatik nümayəndəliyi 
vasitəsilə yerləşmə dövlətinin Xarici İşlər Nazirliyinə konsul 
patentini və ya konsulluq başçısının təyin edilməsi barədə digər 
analoji sənədi göndərir. Qəbul edən dövlət bu sənədi aldıqdan sonra 
konsulun təyin edilməsi üçün ona formasından asılı olmayaraq 
ekzekvatura  adlanan icazə  sənədi verir. Ekzevatura – konsulluğun 
başçısının yerləşmə dövləti tərəfindən tanınması  və konsulluq 
dairəsində ona konsul funksiyalarını  həyata keçirmək hüququnun 
verilməsi haqqında sənəddir.  
Azərbaycan Respublikasında baş konsul xarici işlər nazirinin 
                                                 
 
233
Ekzekvaturanın verilməsinin forma və qaydası yerləşmə 
dövlətinin daxili hüququ ilə müəyyən olunur. Ekzekvatura dövlət 
başçısı, hökumət başçısı  və yaxud xarici işlər nazirinin imzası ilə 
təsdiq olunur. O ayrıca sənəd formasında və ya konsul patentinə izin 
yazısı  şəklində verilə bilər. Ekzekvaturanı  və ya digər icazəni 
verməkdən imtina edən qəbul edən dövlət göndərən dövlətə bu 
imtinanın səbəblərini açıqlamaq məcburiyyətində deyil. Bəzən 
1
  Зубков  Н.Г.  Международно-правовое  положение  консульских 
представительств и их персонала. Автореферат диссертации на соиска-
ние  ученой  степени  кандидата  юридических  наук.  Дипломатическая 
Академия МИД СССР. М.: 1980, с. 15 
 
232 

ekzekvaturanın verilməsi gecikdirildikdə yerləşmə dövləti konsul funk-
siyalarının həyata keçirilməsi üçün müvəqqəti icazə verə bilər.  
Konsul praktikasında bəzən elə hallara da rast gəlinir ki, 
konsulluğun başçısının funksiyasının müvəqqəti həyata keçirilməsi 
zərurəti ortaya çıxır. Azrbaycan Respublikası Konsul 
Nizamnaməsinin 17-ci maddəsində deyilir ki, ”əgər konsul hər hansı 
səbəbə görə öz funksiyalarını yerinə yetirə bilmirsə və ya onun yeri 
boşdursa, yeni konsul təyin edilənədək konsul vəzifəsinin icrası bu 
konsulluğunun və ya Azərbaycan Respublikasının həmin dövlətin 
ərazisindəki digər konsulluğun vəzifəli  şəxsinə, yaxud Azərbaycan 
Respublikasının oradakı diplomatik nümayəndəliyinin diplomatik 
heyəti üzvlərindən birinə  həvalə edilir”. Bu zaman da yerləşmə 
dövlətindən xüsusi razılıq alınması tələb olunur.  
Onu da qeyd etmək vacibdir ki, konsulun təyin olunması üçün 
adətən ikitərəfli konsul konvensiyalarında nəzərdə tutulan 
qabaqcadan razılıq sorğusu və ekzekvatura istənilməsi eyni şey 
deyildir. Razılıq sorğusu qabaqcadan, konsul təyin olunmadan və ona 
patent verilmədən öncə diplomatik kanallar vasitəsilə aparılır və bu 
konsul agentinin şəxsiyyəti ilə və onun nə dərəcədə qəbulolunan şəxs 
olması ilə bağlıdır. Ekzekvaturada isə konsul agentinin şəxsiyyəti 
haqqında məsələ yaranmır, belə ki, bu məsələ artıq qabaqcadan həll 
olunmuşdur. Ekzekvaturanın mahiyyəti müəyyən konsul dairəsində 
konsul fəaliyyəti ilə məşğul olmağa verilən icazədən ibarətdir.  
Etimadnamənin dövlət başçısına təqdim olunması ilə başlanan 
diplomatik missiyadan fərqli olaraq, konsulun missiyası ekzekvatura 
əlavə olunmuş patent konsula qayıtdıqdan sonra başlanmış hesab 
olunur. Hər iki sənəd bütün rəsmiyyət bitdikdən sonra konsula 
qaytarılır və bu vəzifəni tutduğu müddət  ərzində konsulda qalaraq 
onun statusunu və funksiyalarını təsdiq edir.  
Dövlət başçısına ünvanlanan və ona təqdim olunan 
etimadnamədən fərqli olaraq, konsul patentləri konkret şəxsə ün-
vanlanmır. Onlar aşağıdakı formul əsasında təşkil olunurlar: “aid 
olan hər kəsə” və ya “bu sənədi görən hər kəsə”.  
Konsul dairəsinin hüdudları dəyişdikdə və yaxud konsulluğun 
başçısının dərəcəsi dəyişdikdə konsulluğun başçısı yeni patent və 
ekzekvatura almalıdır.  
Etimadnamənin təqdim olunmasının zamanı kimi, 
ekzekvaturanın verilməsi anı da mühüm beynəlxalq-hüquqi nəticələr 
yaradır. Ekzekvatura verilən andan konsulun vəzifəsi rəsmi olaraq 
başlanmış hesab olunmaqla yanaşı, yerləşmə dövlətinin hər hansı 
yaşayış  məntəqəsində  hər kəsdən öncə ekzekvatura alan baş konsul 
konsul korpusunun duayeni olur. Geniş  mənada konsul korpusu 
yerləşmə dövlətinin müəyyən  şəhərində yerləşən bütün xarici 
konsulluqların vəzifəli  şəxslərinin məcmusudur. Konsul korpusunun 
duayeninin funksiyaları diplomatik korpusun duayeni funksiyaları ilə 
eynidir.  
Ekzekvatura və konsul patenti müstəqil konsul müəssisələrinin 
başçıları üçün vacibdir. Diplomatik nümayəndəliyin konsul 
şöbələrinin rəhbərləri üçün isə patent və ekzekvatura tələb olunmur.  
Konsul personalı  işçilərinin təyin olunmasına gəldikdə isə, 
akkreditiv dövlət onları sərbəst olaraq müəyyən edir. Burada bir neçə 
şərt irəli sürülür: 
1)
 
 konsul  vəzifəli  şəxsi akkreditiv dövlətin vətəndaşı 
olmalıdır – yalnız yerləşmə dövlətinin icazəsi ilə onun vətəndaşları 
bu vəzifəyə  təyin oluna bilər və bu icazə istənilən zaman geri 
götürülə də bilər; 
2)
 
yerləşmə dövləti istənilən zaman – yəni  şəxs təyin olunub 
hələ ölkəyə gəlməmişdən öncə və ya ölkədə öz funksiyalarını yerinə 
yetirdiyi zaman onu persona non grata elan edə bilər; 
3)
 
əgər elə olan vəziyyətdə akkreditiv dövlət müəyyən müddət 
ərzində  həmin şəxsi geri çağırmırsa, yerləşmə dövləti ekzekvaturanı 
və ya verilmiş digər razılığı  ləğv edə  və yaxud onu konsul 
personalının işçisi kimi qəbul etməkdən imtina edə bilər.  
Bunları  nəzərə alaraq göndərən dövlət qabaqcadan həmin 
şəxslərin adlarını və dərəcələrini yerləşmə dövlətinə bildirə bilər.  
İndi də konsul missiyasının bitməsi hallarını  nəzərdən keçirək. 
Burada iki vəziyyət yer ala bilər: konsul vəzifəli şəxsinin funksiyalarının 
dayandırılması  və dövlətin orqanı kimi bütövlükdə konsulluğun 
fəaliyyətinin dayandırılması.  
Birinci vəziyyət 1963-cü il konsul əlaqələri haqqında Vyana 
Konvensiyasının 25-ci maddəsinə  əsasən aşağıdakı hallarda yaranır: 
a) göndərən dövlət tərəfindən onun funksiyalarının dayandırılması 
barədə  qəbul edən dövlət xəbərdar edildikdə; b) qəbul edən dövlət 
tərəfindən verilmiş ekzekvaturanın və ya digər icazənin ləğv edilməsi 
halında; c) qəbul edən dövlət onu konsulluq personalı kimi hesab 
etmədiyini göndərən dövlətə bildirdiyi halda.  
 
234 
 
235

Konsulluqların dövlətin orqanı kimi fəaliyyətinin bitməsi 
halları isə diplomatik nümayəndəliklərlə eynidir.  
 
8.3. Fəxri konsul institutu 
 
İndiyə kimi araşdırdığımız məsələlər, bir qayda olaraq, ştatlı 
konsullara aid olan məsələlər idi. Ştatlı konsullar akkreditiv dövlətin 
Xarici İşlər Nazirliyində dövlət qulluğunda olurlar.  
Lakin bir çox dövlətlər öz praktikasında  ştatdankənar (fəxri) 
konsul institutundan da istifadə edirlər. Fəxri konsul institutundan 
uzun zamandan bəri istifadə olunmasına baxmayaraq, onlar haqqında 
məsələ  ədəbiyyatlarda hələ tam öyrənilməmişdir. Ayr-ayrı ölkələrin 
qanunvericiliklərində  və beynəlxalq hüquqda bu instituta aid olan 
normalar mövcuddur. Lakin fəxri konsulun ümumtanınmış tərifi hələ 
də müəyyən olunmamışdır.  
1963-cü il Vyana Konvensiyasında bu cür konsul “fəxri konsul 
vəzifəli  şəxsləri” kimi müəyyən olunmuşdur. Lakin bu cür təyinin 
özündə ziddiyyət mövcuddur. Belə ki, fəxri konsul vəzifəli şəxs ola 
bilməz. Çünki onlar dövlət qulluğunda olmurlar. Azərbaycan 
Respublikasının fəxri konsullarının fəaliyyətinin hüquqi əsası olan 
Azərbaycan Respublikasının  ştatdankənar (fəxri) konsulu haqqında 
Əsasnamədə də deyilir ki, Azərbaycan Respublikasının ştatdankənar 
(fəxri) konsulu Azərbaycan Respublikasının dövlət qulluğunda 
deyildir (1. 2).  
K.K.Sandrovski fəxri konsul institutunun xarakterini 
araşdırarkən onu ştatlı konsullardan fərqləndirən dörd xüsusiyyəti 
göstərmişdir: 
1) artıq qeyd etdiyimiz kimi, ştatdankənar (fəxri) konsullar 
nəinki diplomatik xidmətdə, akkreditiv dövlətdə adətən, 
ümumiyyətlə, dövlət qulluğunda olmurlar;  
2)  ştatlı konsullardan fərqli olaraq, ştatdankənar (fəxri) kon-
sullar başqa dövlətin vətəndaşı ola bilərlər (Azərbaycan Respublikası 
ştatdankənar (fəxri) konsulu haqqında Əsasnamənin 1. 1-ci maddəsi); 
3)  ştatdankənar (fəxri) konsullar təmsil etdikləri dövlətdən 
əməkhaqqı almırlar (əsasnamənin 3. 5-ci maddəsi); Onlar həyata 
keçirdikləri konsul əməliyyatlarından gələn gəlirin müəyyən hissəsini 
sərəncamlarına keçirə bilər.  
4)  ştatlı konsullardan fərqli olaraq ştatdankənar (fəxri) 
konsullar kommersiya və öz peşə  fəaliyyəti ilə  məşğul ola bilər 
(əsasnamənin 3. 5-ci maddəsi).  
II fəsildə  ştatdankənar (fəxri) konsullarla əlaqədar bir sıra 
məsələləri artıq qeyd etmişdik.  
Azərbaycan Respublikasının  ştatdankənar (fəxri) konsulu 
haqqında  Əsasnamənin 2-ci maddəsinin 1-ci bəndinə  əsasən Azər-
baycan Respublikasının  ştatdankənar (fəxri) konsulu Azərbaycan 
Respublikasının qəbul edən dövlətdəki diplomatik 
nümayəndəliklərinin və konsulluğunun təklifi ilə  həmin dövlətin 
müvafiq hakimiyyət orqanlarının razılığı ilə Azərbaycan 
Respublikasının Prezidenti tərəfindən vəzifəyə  təyin edilir və 
vəzifədən azad edilir. Ştatdankənar (fəxri) konsula patentin və 
ekzekvaturanın verilməsi qaydası ştatlı konsullarla eynidir (maddə 2. 
2 və 2. 3). 1963-cü il Vyana Konvensiyası 5-ci maddədə konsul 
funksiyalarını müəyyən edərkən konsulluğa  ştatlı  və  ştatdankənar 
konsulun rəhbərlik etməsi məsələsinə toxunmur. Buna görə də fəxri 
konsulun funksiya və 
səlahiyyətlərinin həcmi Vyana 
Konvensiyasının 5-ci maddəsinin ümumi müddəaları  və dövlətlərin 
daxili qanunvericiliyi ilə müəyyən olunur
1
. Bu barədə II fəsildə 
ətraflı bəhs etmişdik.  
Ştatdankənar (fəxri) konsullara aid olan məsələlər dövlətlərin 
uyğun ikitərəfli razılaşmaları ilə  tənzimlənməlidir. Azərbaycan 
Respublikasının Rusiya Federasiyası, Gürcüstan, Özbəkistan və s. 
dövlətlərlə bağladığı konsul konvensiyalarında göstərilmişdir ki, 
“razılaşan hər iki tərəf fəxri konsulluq vəzifəli  şəxslərin təyin 
olunması barədə razılığa gələrlərsə, onlar fəxri konsul vəzifəli 
şəxslərinə  tətbiq edilən rejimin müəyyən edilməsi məqsədilə bu 
konvensiyanın müddəaları  və beynəlxalq ümumi hüququn 
normalarına  əsasən müvafiq sazişlərin bağlanması  məqsədləri ilə 
əlaqədar məsləhətləşmələr keçirəcəklər” (maddə 10).  
Yeri gəlmişkən, konsul məsələləri ilə əlaqədar məsləhətləşmələr 
konsulluq sahəsində  əməkdaşlığın yeni formalarındandır. Azərbaycan 
Respublikasının konsul münasibətlərinin hüquqi əsasının 
formalaşdırılmasında onun digər dövlətlərlə  (əsasən MDB 
çərçivəsində) konsul məsləhətləşmələri mühüm rol oynayır. Bu 
                                                 
1
  Иваненко  В.С.  Институт  почетного  консула  иностранного  госу-
дарства в правовой системе России. // Международное право, 2002, №1 
 
236 
 
237

məsləhətləşmələrdə  həmin dövlətlərlə konsul münasibətlərinə aid 
müxtəlif mövzular müzakirə oluna bilər (Məsələn, konsul 
konvensiyasının, hüquqi yardım haqqında müqavilələrin həyata 
keçirilməsi məsələləri, mövcud razılaşmalar  əsasında dövlətlərin 
vətəndaşlarının sərhədi keçmə məsələləri, onların viza alma məsələləri 
və s.).  
Fəxri konsullarla əlaqədar isə son olaraq qeyd edək ki, 
baxmayaraq ki, fəxri konsul institutu ştatlı konsullara münasibətdə 
köməkçi, yardımçı funksiya daşıyır, bu institutdan istifadə 
olunmasının dövlətlər üçün müsbət tərəfləri də vardır.  
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının Livanda fəxri 
konsulu fəaliyyət göstərir.