HəRBİ Tİbb faküLTƏSİ TƏLƏBƏ elmi CƏMİYYƏTİNİN İlk konfransinda heydər Əliyevin anadan olmasının 92-ci ildönümü qeyd edildi

sasca həkim olan görkəmli şəxsiyyətlərin adlarına tez-

tez  rast  gəlinir.  Bu  baxımdan  yazıçı  N.Nərimanovun, 

şair A.Səhhətin, yazıçı-publisist T.Ş.Simurqun adlarını 

xatırlamaq kifayətdir. Bu ənənə çağdaş dövrümüzdə də 

davam etməkdədir. Məncə, şair, nasir, publisist kimi ta-

nınan görkəmli oftalmoloq, professor Paşa Qəlbinurun 

yaradıcılığı ilə ötəri tanışlıq dediyimizi təsdiq edə bilər. 

Bu yazıda haqqında danışacağım araşdırmanın müəllifi 

isə  xatırlatdıqlarımdan  fərqli  olaraq,  əsl  dilçi-üslubiy-

yatçı  mövqeyindən  yanaşaraq  ümummilli  liderimiz 

Heydər Əliyevin zəngin nitqləri üzərində çalışmış, ağır 

zəhmət və böyük rəhbərə sonsuz sevgi ilə çox maraqlı 

bir dilçilik əsəri ortaya  qoymuşdur.   

Tibb  üzrə  fəlsəfə  doktoru,  dosent  Nağdəli  Tapdıq 

oğlu  Zamanovun  “Heydər  Əliyev  və  Azərbaycan 

nitq  mədəniyyəti”  adlı  ikicildlik  monoqrafiyası 

Ümummilli  liderimizin  zəngin  leksikası,  rəngarəng 

üslubi  vasitələri,  cəlbedici  ekspressivliyi  və  ən  çox 

da  yüksək  nitq  mədəniyyəti  ilə  seçilən  çıxışları, 

məruzələri, söhbətləri, müsahibələri haqqında yazıl-

mış  ən  mükəmməl  və  hərtərəfli  dilçilik  tədqiqatıdır. 

Nağdəli  müəllimin  əsərinin  1-ci  cildi  2013-cü  ildə, 

2-ci cildi isə 2014-cü ildə çap olunub (N.T.Zamanov. 

H.Əliyev  və  Azərbaycan  nitq  mədəniyyəti.  “Elm  və 

təhsil” nəşr; I c., 2013, 480 səh.; II c., 2014, 496 səh.)

Bu monoqrafiyanın 1-ci cildi haqqında kifayət qədər 

müsbət  rəy  deyilib,  müəllifin  zəhmətinə  yüksək 

qiymət verilib. Mən 2-ci cildin bəzi məziyyətləri haq-

qında bir neçə söz deməyi özümə borc bildim. 

Əvvəl  dediyim  kimi,  Nağdəli  müəllim  ağır, 

mürəkkəb,  həm  də  günümüz  üçün  vacib  və  şərəfli 

bir işi öhdəsinə götürüb və sözsüz, uğurla da başa 

çatdırıb.  Tədqiqatın  2-ci  cildi  11  fəsildən  ibarətdir. 

Kitaba AMEA-nın müxbir üzvü, professor N.Cəfərov 

ön söz yazıb. Birinci cilddən fərqli olaraq, bu cilddə 

müəllif tədqiqatını dilimizin leksik vahidlərinin və bəzi 

sintaktik formalarının dahi rəhbərin nitqindəki üslubi 

xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaq istiqamətində qurur.

 Birinci fəsil “H.Əliyev nitqində əsas nitq hissələri” 

adlanır. Burada müəllif say, əvəzlik, feil və zərflərin 

üslubi  vəzifəsini  müəyyənləşdirməyə  səy  edir  və 

doğrudan  da,  maraqlı  nəticələrə  gəlir.  Məsələn, 

“öz”  əvəzliyinə  aid  olan  hissədə  müəllif  yazır:  “Öz 

təyin əvəzliyindən Heydər Əliyev məsələlərə fəlsəfi 

tərəfdən  yanaşdıqda  tez-tez  istifadə  edir”  (səh.58). 

Buna sübut üçün H.Əliyev nitqindən belə bir nümunə 

verir:  “İnsan  müstəqildir,  insan  azaddır.  İnsanı  heç 

bir şeyə vadar etmək lazım deyil. Xüsusən, məcbur 

etmək  də  lazım  deyil.  İnsan  gərək  hər  şeyi  özü 

istədiyi  kimi  etsin,  öz  istədiyinə  görə  etsin  və  özü-

nün mənəviyyatına uyğun etsin. Hərə özü öz tarixini 

təhlil etməlidir, hərə özü öz işinə qiymət verməlidir” 

(səh.58). Göründüyü kimi, müəllif öz mülahizəsində 

nə  qədər  haqlıdır;  müxtəlif  hal  şəkilçiləri  ilə 

təkrarlanan  “öz”  əvəzliyi  güclü  psixoloji  –  ekspres-

sivlik  yaradır,  insana  məsuliyyət  hissi  təlqin  edir. 

“H.Əliyev və Azərbaycan nitq mədəniyyəti” monoq-

rafiyasının  ikinci  cildinin  bütün  fəsilləri  belə  nəzəri 

mülahizələr  və  tutarlı  nümunələrə  söykənən  əməli 

nəticələrlə yadda qalır. (Başqa yazımızda bu fəsildən 

daha geniş bəhs etmişik).

Kitabın  V  fəslini  müəllif  “Heydər  Əliyevin  nitqində 

əlavələr”  adlandırmışdır.  Sintaktik  termin  kimi 

“əlavə”nin izahını verən Nağdəli müəllim bu sintaktik 

vahidin mətnə - cümləyə bir anlaşıqlıq, bir təlqinetmə, 

nəhayət,  güclü  ekspressivlik  verdiyini  önə  çəkir, 

ümummilli  liderin  nitqlərindəki  maraqlı  nümunələri 

şərh  edir.  VI  fəsildə  rəhbərin  nitqində  təkrarlardan 

istifadənin üslubi özünəməxsusluqlarından danışılır. 

Təkrarın  dildəki  ən  əlamətdar  vəzifəsi  deyilən  fik-

rin  dəqiqləşdirilməsi,  yaddaşlara  hopdurulmasıdır-

sa,  onun  nitqə  pafos,  təntənə,  intonasiya  zənginliyi 

gətirməsi də nəzərə alınmalıdır. Bu cəhətlərinə görə 

ulu  öndər  təkrarlara  tez-tez  müraciət  edir.  Nağdəli 

müəllim bu bölmədə də elə maraqlı, hələ də yaddaş-

lardan silinməyən nitq parçalarını xatırladır ki, onun 

müşahidəsinə qibtə etməyə bilmirsən. 1993-cü ildə 

Ali  Sovetin  sədri  kimi  ilk  çıxışında  “vəd  edirəm?”, 

təkrar edirəm ki, mən heç bir vəd vermirəm. Yalnız 

bir  şeyi  vəd  edə  bilərəm”  kimi  ifadələrin  işləndiyi 

mətninin verilməsi necə də yerinə düşür: “Ali Sove-

tin sədri seçiləndə də məndən soruşdular ki, nə vəd 

edirəm?  Cavab verdim ki, mən peyğəmbər deyiləm. 

Azərbaycanın  bu  vəziyyətdən  necə  çıxacağını 

deyə bilmərəm. Ancaq mən bu vəzifəni öz üzərimə 

götürürəmsə,  deməli,  Azərbaycanı  bu  vəziyyətdən 

çıxarmağın  yollarını  arayıb-axtarmağı  bacaracam. 

İndi də təkrar edirəm ki, mən heç bir vəd vermirəm. 

Yalnız  bir  şeyi  vəd  edə  bilərəm:  ...ömrümün  bun-

dan sonrakı illərini xalqıma bəxş edirəm” (səh.357). 

Məncə, bu mətn siyasi-ictimai nitqdə təkrara aid ən 

maraqlı nümunədir. 

 

Dosent N.T.Zamanov böyük natiqin nitqlərini 

çox  geniş  spektrdə  araşdırmağı  qarşıya  məqsəd 

qoymuşdur.  Ona  görə  də  biz  bu  tədqiqatda  dilimi-

zin üslubi imkanları ilə bağlı bütün vasitələrə diqqət 

yetirməyə çalışdığının şahidi oluruq. Məsələn, funk-

sional  üslubiyyatda  o  qədər  də  geniş  öyrənilməyə 

lüzum  görülməyən  ritorik  suallar,  mürəkkəb 

cümlələr,  neologizmlər,  antroponimik  sıralanmalar, 

müqayisələr kimi dil faktları da tədqiqata cəlb olunur.

“H.Əliyevin nitqində antroponimik sıralanmalar” ad-

lanan fəsildə tədqiqatçı böyük natiqin nitqindən elə 

maraqlı nümunələr gətirir ki, həm ulu öndərin dərin 

və əhatəli biliyinə, ecazkar yaddaşına bir daha hey-

ran  qalırsan,  həm  də  Nağdəli  müəllimin  bunu  alim 

təxəyyülü ilə duyub araşdırmaya cəlb etməsinə haqq 

qazandırırsan.  Fikrimizin  daha  da  əsaslandırılması 

üçün  həmin  fəsildən  bir  parçanı    kiçik  ixtisarla 

nümunə gətirirəm: “H.Əliyevin nitqində antroponimik 

sıralanmalar dövlətçiliyimiz tarixində görkəmli rolları 

olan tarixi şəxsiyyətlərin... tanıdılması rolunu oynayır. 

Azərbaycan  xalqının  qədim  dövlətçilik  ənənələrinə 

malik olması şüurlara çatdırılır: “Məhəmməd Cahan 

Pəhləvanın,  Qızıl  Arslanın,  Uzun  Həsənin,  Şah  İs-

mayıl Xətainin və başqa dövlət xadimlərimizin həyat 

və  fəaliyyəti  xalqın  vətən  sevgisi  və  dövlətçilik  his-

sini daha da inkişaf etdirmiş... ən ümdə məqsədinə 

çevirmişdir”  (səh.439).  Ümumiyyətlə,  ulu  öndərin 

çıxışları,  xalq  nümayəndələri  ilə  söhbətləri  zama-

nı görkəmli dövlət və incəsənət xadimləri, yazıçılar, 

şairlər  xatırlanır,  nəticədə  bu  yolla  –  şəxsiyyətlərin 

adlarının  sadalanması  ilə,  o,  insanlarda  qürur  his-

si  yaratmağa,  həmin  adların  şərəf  və  ləyaqətindən 

nümunə götürməyə çağırır. Nağdəli müəllim də bunu 

yaxşıca  dərk  etmiş,  dahi  rəhbərin  nitqindən  aldığı 

tutarlı  nümunələri  izah  etməklə  maraqlı  nəticələrə 

gəlmişdir.

Kitabın  son  fəsli  “Heydər  Əliyev  nitqində 

müqayisələr” adlanır. Müqayisə metodunun nitqə ver-

diyi  məntiqilik,  faktın  dəqiqləşdirilməsinə  şərait  ya-

ratdığı haqda danışan müəllif H.Əliyev cənablarının 

çıxışlarına müraciət edir: “Bu 70 ilin mənfi cəhətləri 

də var. Amma nailiyyətləri də var (səh.452); “Mənim 

xatirimdədir,  60-cı  illərdə  kəndlərə  gedirdik,  orada 

palçıqdan  tikilmiş  evlərə  baxanda  ...  adamın  ürəyi 

ağrıyırdı.  Elə  Cəlilabad  rayonunun  özündə...  İndi 

Cəlilabad rayonunda bir kənd tapılmaz ki, orada pal-

çıqdan evlər olsun... (səh.459).  

Əlbəttə,  500-ə  yaxın  səhifəsi  olan  kitabın  bütün 

məziyyətlərini  bir  qəzet  məqaləsində  əhatə  etmək 

mümkün  deyil.  Ancaq  bu  ötəri  qeydlər  də  göstərir 

ki,  kitabın  müəllifi  məsələyə  ciddi  yanaşmış,  mü-

asir  dövrdə  ona  dilimizin  dövlət  dili  səviyyəsində 

tətbiqinin  təkmilləşdirilməsinə  olan  ehtiyacı  hiss  et-

miş, xalqımızın ümummilli lideri H.Əliyevin nümunəvi 

nitqinin  yüksək  mədəni  keyfiyyətlərini  üzə  çıxar-

maqla çox möhtəşəm bir iş görmüşdür. Bu tədqiqat 

Azərbaycan dilinin qorunması və tədqiqinə aid Dövlət 

Proqramının həyata keçirildiyi və ali məktəblərimizin 

bütün  fakültələrində  “Nitq  mədəniyyəti”  fənninin 

tədris edilməyə başlandığı bir vaxtda mütəxəssislər, 

tələbələr və bütövlükdə xalqımız üçün qiymətli nəzəri 

və əməli mənbədir. Müəllifə bu qiymətli tədqiqatına 

görə sonsuz minnətdarlıq edir, yeni-yeni yaradıcılıq 

uğurları diləyirik.