Hind sayyohi

Milliy uyg‘onish jarchisi. Fitrat butun faoliyatini el va yurt ozodligi, taraqqiyot maqsadla-riga bo‘ysundirgan, shu zaylda davlatning boshqaruv tizimini, maorifni, jamiyatni, tuzumni isloh qilish g‘oyalarini ilgari surgan, faylasuf va davlat arbobidir.
Shularni amalga oshirajak qahramonlar qiyofasini, orzu, umid, armonlarini badiiy asarlarida gavdalantirgan ulug‘ san’atkordir. Olim sifatida uning tilshunoslik va adabiyotshunoslikda ham xizmatlari katta.
Bularning barchasini birlashtiruvchi va uyg‘unlashtiruvchi fazilat Fitratning Milliy uyg‘onish davri jarchisi va yalovbardori ekanidadir.
Adib «Munozara» asarida bir farangi va buxorolik mudarrisning bahsida o‘z ifodasini topgan muammolar orqali yurtdoshlarini shu vaqtgacha hukm surganidan farqlanuvchi hayotga e’tiborini tortadi. Xususan, maorifni isloh etishga, mehnatga yangicha munosabatda bo‘lishga da’vat etadi, dunyoning ilg‘or xalqlaridan o‘rganishga chorlaydi. Ma’lumki, Fitrat Turkistondagi jadidchilik harakatining eng peshqadam vakillaridan biri edi. Bu asarida uning ana shu jadidchilik g‘oyalari o‘zining yorqin ifodasini topdi.
Milliy uyg‘onish g‘oyalari, eng avvalo, shaxs erkinligi, ijtimoiy taraqqiyot muammolarini hal etishga qaratiladi. «Qiyomat» hikoyasi va uning bosh qahramoni Pochamir qiyofasida adib xuddi shu masalalarni talqin etdi. «Shaytonning tangriga isyoni» nomli she’riy dramasida bu muammo yanada keskinroq qo‘yildi. Go‘yoki diniy xurofot tanqid qilinayotgan yo‘sinda yozilgan dramada muallif o‘zining asl g‘oya va maqsadlarini tag zaminli, yashirin shaklda ifodalaydi. Tangri, Shayton, Malak, Odam aro bo‘lib o‘tgan o‘tkir munozara, bahslar asosida Fitrat asar yozilgan davrda o‘z xalqi uchun nihoyatda muhim bo‘lgan Vatan erki va shaxs erkinligi muammolarini badiiy gavdalantirdi.
Umuman, bu masala Fitrat dunyoqarashi va ijodining mehvaridan o‘rin tutishini ta’kidlash joiz. Shu ma’noda, «Yurt qayg‘usi» rukni ostida berilgan qator mansuralar, sochma she’rlar, mitti publitsistik da’vatnomalar muallifning Milliy uyg‘onish jar-chisi sifatidagi qiyofasiga abadiy o‘chmas nur sochib turadi. Mana, ona timsolidagi Vatanga murojaat etilgan ana shunday mansuralarning biridan kichik parcha: «Qayg‘u tutunlari ichra yog‘dusiz qolgan ko‘zlaring, u yosh yomg‘urlarin nechuk to‘kadir? Zulm zanjirlari bilan bog‘langan qo‘llaring nechun har yonga uzatiladir, nima tilaysan?..
...Turonim, sendan ayrilmoq-mening uchun o‘limim,
Sening uchun o‘lmoq mening tirikligimdir.