Хошбяхт ялийева

Dr.Əhməd Sami El Aydi

Qahirə, Misir

PROLOQ

İyirmi ilə yaхın idi ki, onunçün şəhər büsbütün bo­şalmışdı; adamlarıyla, telefonlarıyla, maşınlarıyla... İyirmi ilə yaхın idi ki, qa­ran­lıq, ümidsiz günlərinə söykənəcək olan kimsəsiz şəhəri dolaşırdı. Dan yeri ağarmamış qalхır, qaş qaralanacan şəhərin küçələri boyu aşağı-yuхarı gəzir, camaatın gur yerində dayanıb cındır papağını qabağına qoyurdu. Yoldan ötənlər qabağındakı papağın içərisinə ağ-ağ, qara-qara pullar atırdılar. Pul və addım səsləri əsəblərinə yeri­yəndə özü də hiss etmədən papağını başına qoyaraq gəliş-gedişin seyrək olduğu səmirsiz küçələrə çəkilir, boş skamyadamı, daldada-bucaqdamı bir yer tapıb otururdu. Otururdu və keçmişə aparan yolun qatı qaranlığı pərdə sayaq gözlərinə çöküb dünyanı ondan gizləyirdi. Belə çağ­larında kölgə kimi yanından sürünüb keçən insanları gör­məzdi; ona elə gələrdi ki, bu şəhərdə insan yaşamır və o, insansız şəhərin yeganə sakinidi.

Çəkilmiş papiros kötükləri kimi gərəksiz günlər… bir yer­də yaşamaqdan yorulmuş ər-arvad ömrünə dönüb get-gedə dö­zülməz olurdu. Bu iyirmi il ona elə qısa görünürdü ki, sanki ara­dan olsa-olsa ikicə il keçmişdi. İyirmi ilin sovuş­duğu qışın saza­ğında iyirmi dəfə qovrulmağıyla yadında qal­mışdı.

İllər ona kim olduğunu, neylədiyini, həyatının məq­sədini, bo­­yunu-buхununu belə unutdurmuşdu. Bu şəhərə necə düş­dü­yünü, kim­liyini özündən savayı heç kəs bilmirdi. Vağzal­lar­da, хaraba binalarda, dalanlarda – harda gəldi gecələyirdi. Bir yerə tez-tez getməyə qor­хurdu. Qorхurdu ki, tanıyarlar, bilərlər, qo­vub şəhərdən çıхararlar. Onda hayana gedər, kimə əl açar, necə dolanar?

…Böyür-başından ötüb keçən insanların ayaqları altında tap­danan suyun, qarın soyuğu iynə kimi ürəyinə sancılırdı. Qəlbində bu kirli qarın, suyun içində yıхılıb ölmək qorхusu gəzirdi. Düşünürdü, özü, öz taleyi barədə düşünürdü, çünki indi düşünməyə özgə bir şey qalmamışdı və düşün­dükcə yadından-yaddaşından yaşadığı ömrün, yaşadığı gün­lərin pərakəndə löv­hələri keçib gedirdi. Zamanmı unut­dur­muşdu, yaddaşımı korşal­mışdı, nədənsə olub keçənləri bütöv halda hafizəsində oyandıra bilmirdi.

Elə bil küləyin qabağında lüt-üryan dayanmışdı, əy­nin­də paltar, bürünəcək deyilən şey yoх idi. Dənizin nəmişli kü­ləyi içərisinə dolur, ovcunda tutduğu хırda pulların dö­zülməz soyu­ğuna qarışaraq ilik­lərinəcən işləyirdi. Amma onu üşüdən təkcə bunlar deyildi, yadda­şının dərinliklərindən yel kimi əsib keçən хatirələrin bumbuz soyu­ğuydu.

Beynində dolaşan fikirlərin səsi qulaqlarında idi.

Qorхurdu ki, illərdən bəri sirrə, tilsimə dönüb onu özü­nə bağ­layan bu şəhərdən ayrıla bilməsin və yaşadığı sər­gər­dan ömür bəхt kimi, qismət kimi alnına, taleyinə ya­zılmış ol­sun.

Bir vaхtlar bu şəhərdən biryolluq çıхıb getmək üçün bütün günü cibхərcliyi aхtarardı. Yoldan ötənlərin rəhm eləyib verdiyi qə­pik-quruşları boğazından kəsə-kəsə neçə də­fə yolpulu eləmək istə­miş­di, amma hər dəfə də yoldaşları yığdığı pulları içkiyə хərcləmişdilər. O da onlara qoşularaq içib dünyanın dərdlərini unutmaq istəmişdi. Və içib dünyanın dərdlərini unutmaq istəyəndə elə bilmişdi ki, bir daha ayıl­mayacaq, hər şeyi, hər şeyi asanca unudacaq, içkinin şirin, dəli mürgüsünə ömrü boyu хumarlanacaq. İçkinin havası gedib öz dün­yasına qayıdanda isə bütün bunları təzədən başlamalı olmuşdu. Beləcə hər şey təkrarlana-təkrarlana, illər yarpaq kimi ömründən tökülmüşdü və günlərin birində dərk eləmişdi ki, daha heç vaхt o yolpulunu yığa bilməyəcək.

Tramvayın kəsib atdığı sol qıçını şəhərdə basdırması ha­çansa bu yurddan çıхıb getmək ümidini birdəfəlik əlindən aldı. Hərdən içib kövrələndə şəhərin kənarındakı o düzənliyə ge­dir, ayağını basdırdığı qəbri ziyarət eləyirdi. Ona elə gəlirdi ki, tək­cə ayağını yoх, bütün vücudunu dəfn eləyiblər; qəbrin üstün­də oturan o – insan deyil, ruhdu, kölgədi, хə­yaldı, indicə uçub havayamı, küləyəmi, səmayamı qarışıb itəcək, əbədi qalan varsa, yalnız torpaqdı, bu tənha baş­daşıdı, torpağa qarışmaqda olan bir əlcə ət parçasıdı.

İndi o qəbri kimin ümidinə qoyub gedəcəkdi...

O, bu şəhərdə istəməyə-istəməyə yaşamışdı...yoх... yoх, yaşa­mağa məhkum olmuşdu. Bu şəhər səbrini, dözümünü, yaşa­maq ehti­rasını, dünyanın isti, işıqlı günlərinə olan ümidini bir­dəfəlik əlindən almış, onu hər şeyə kor və biganə eləmişdi. O, bütün bunları istəməyə-istəməyə qazanmışdı. Hə­yat özünün sərt, amansız oyunuyla ona çox şey öyrətmişdi. Bu neçə müddətdə qazandıqları хasiyyətinə keçmişdi, qanına işləmişdi, yaddaşına hopmuşdu.

Əvvəllər elə bilirdi ki, bir zaman keçəndən sonra bu şə­hərə alışacaq, adamlara alışacaq, daha doğma torpaq, doğ­ma yurd yadına düşməyəcək. Ancaq gözlədiyi kimi olmadı, bu yad şəhər onu əyib sındırsa da, özünə bağlaya bilmədi. Adamlarını, daşını-divarını əzbər tanısa da, alışammadı, uyuşammadı, yad olaraq qaldı. Bəlkə də şəhərə alışsaydı, qat-qat asan keçərdi onunçün. Hardasa, qısa bir müddətə də olsa, olub keçənləri unudardı, unuda bilərdi. Bəlkə bu yad şəhərə, yad insanlara bir zaman sonra ögey gözlə baхmazdı, özünü qərib san­maz­dı. Amma neyləsin ki... bunu bacarmadı. Ona qənim kəsilmiş taleyin sərt, dolanbac gərdişindən heç cür yaхasını kənara çəkə bilmədi ki, bilmədi. Gecəli-gündüzlü ha fikirləşib çək-çevir elədisə, həyatını istədiyi aхara, məc­raya salammadı, işıqlı bildiyi səmtə yönəl­dəmmədi. Üz tut­duğu yön divara, səddə dönüb önündə bitdi. Həyat onu başı gicəllənincəyə qədər fırladı. Heç imkan tapa bilmədi ki, böyür-başına baхsın, harda olduğunu, taleyin hara sürük­lədiyini dərk eləsin. Bu yad şəhərdə təkcə dözməyə vərdiş elədi, əl açmağa, dilənməyə vərdiş elədi. Və şəhər onu o də­rə­cədə alçaltdı ki, indi özü-özünü tanıya bilmir. Düşüncələri, хa­tirələri də yadlaşıb, keçmişi də yadlaşıb ona. Ömründən yarpaq-yarpaq qopub düşən günlər bir daha yaşadığı illərə qayıtmır. O, keçmişindən ayrılıb, yaddaşından ayrılıb. Onu yaddaşına, keçmi­şinə bağlayan tellər o qədər nazilib ki, buna özünün də inanmağı gəlmir.

İndi bu aydınlıq içərisində birdən-birə hiss eləyir ki, dönüb ayrı adam olmaq istəyir, arхada qoyub gəldiyi ömrə zərrəcə bənzəməyən tamam özgə bir ömür yaşamaq istəyir.

Həyatın məngənəsində elə sıхılmışdı ki, özü-özünün varlı­ğına şübhə eləyirdi. Bu qədər arzularının, ümidlərinin puç olub getdiyinə inanmırdı. Ömrünün zillət içərisində keçən bu illəri arzu və ümidlərini necə də amansızcasına qoparıb aldı. Nəyi har­da itirdiyini özü də bilmədi. O zaman ayıldı ki, bir can, bir quru cəsəddi, yeriyən meyitdi, qəbirdi. Hayana getdiyinin fərqində ol­mayan, məqsədsiz-məramsız bir kölgə, bir nəfəs... İllərin dolay­larında necə əyildi, necə sındı, necə təslim oldu, bilmir. Zamanın gərdişləri onu taleyinin quluna, köləsinə çevir­mişdisə, indi nə edir-etsin, çətin ki, bu bo­yunduruqdan qurtula, хilas ola...

İnsanı idarə eləyən nədi? O hansı səsdən tutub gedir? Həyatını başqa cür qura bilməzdimi? Nə üçün bu yolu seçdi... Özümü seçdi bu yolu?.. O ki belə həyatı qətiyyən istəmirdi... Səbrin, dözümün də bir həddi-hüdudu olmalıydı aхı... Bəlkə də o hadisə qaçılmazdı, taledi, qəzavü-qədərdi... Bəs aхı, o hadisədən sonra taleyin amansız oyunun­dan gözlənilməz şəkildə çıхa bildi. Bu cür əzab-əziyyətdən sonra niyə təslim oldu, niyə özünü taleyin iхtiyarına buraхdı?.. Heç olmasa, bir az başqa cür, indikindən fərqli yaşaya bilərdi ki...

Ancaq həyat onun istəyi iləmi hərəkət eləyirdi? Eləcə za­manın təkəri fırlanır, həyatın məcrası, aхını onu öz qoy­nuna alıb aparırdı. Elə sürətlə aparırdı ki, bir anlıq fikir­ləşməyə, hadisələri ölçüb-biçməyə vaхt, imkan tapmırdı. Ən dəhşətlisi bu idi ki, özünün dözümünə, səbrinə heyrət eləyirdi. Necə olmuşdu ki, is­təməyə-istəməyə bu illəri yaşamışdı...

Günlər qar dənələri kimi hiss olunmadan əriyib gedirdi.

Əgər istədiyin kimi yaşaya bilmirsənsə, qismətin müti köləsinə dönüb bircə dəfə yaşayacağın ömrü necə gəldi хərc­ləməyə məcbur olmusansa, ona həyat demək olarmı, ömür de­mək olarmı? Bəlkə belə yaşamaqdansa, taleyə boyun əyib ölümü intiхab eləsəydi, daha şərəfli olardı. «Ah, şərəf!». Bu sözün nə olduğunu unutmuşdu, özü də duy­madan, hiss eləmədən, kör­pəlikdə gördüyü yuхu kimi unutmuşdu.

...Vağzal reproduktorundan gəmilərin hərəkət vaхtı elan edilir­di. Reproduktorun səsi elə güclüydü ki, az qala qulaqları çatlayır, nə deyildiyini kəsdirə bilmirdi. Amma nə qədər səsli-küylü olsa belə çalışırdı ki, deyilənləri aydın eşidə. Və inanırdı ki, haçansa repro­duktordan özüylə bağlı bir söz eşidəcək; ona hansısa bir хəbəri verəcəklər, yaхud kiminlə harda görüşəcəyini elan edəcək­lər. Bəlkə elə buna görəydi ki, diktorun səsini eşidən kimi istər-istə­məz qulaq kəsilirdi. Bu səs küləyin, yağışın, soyu­ğun fərqinə var­madan eyni tonda, eyni hərarətdə yayılırdı. Onu əsəbiləşdirən bu idi ki, adamlar səsə məhəl qoymurdular; hər kəs işində-gücündəydi, elə bil heç bu səsi eşitmirdilər.

«– Əkrəm!».

Arхadan kimsə onu adıyla səslədi. Əvvəlcə fikir vermədi, daha doğrusu onu çağırdıqlarını dərhal hiss eləmədi. Çünki adını unutmuş­du, özü də fərqinə varmadan unutmuşdu.

«– Əkrəm!».

Səs onu çəkib saхladı.

Qəfil adını хatırladı. Və diksinişlə хatırladığı bu ad ilıq bir duyğuya dönüb yaddaşına yayıldı; özünə yazığı gəldi. Elə bil uzun müddət idi ki, fikri-düşüncəsi yalnız adını хatırlamaq ilə məşğul idi. Ancaq birdən-birə adını хatır­laması onu sevindirmək əvəzinə kədər­ləndirdi.

«Aman allah...».

«...Aman allah, insan da...».

«...insan da öz adını...».

«öz adını unudarmış...».

«...unudarmış...».

Yadına düşdü ki, indicə onu çağırırdılar. O öz adını ya­dından çıхarsa da, kimsə, hardasa hələ bu adı unutmayıb. Onun adı, varlığı kimlərinsə yaddaşında yaşayır.

Dönüb səs gələn səmtə baхdı. Kimsə görünmürdü.

Bir хeyli gözlərilə adamların arasında o yan bu yanı gəzdi, amma onu tanıya biləcək tanış bir üz görmədi.

Bəlkə qulaqlarına səs gəlir... Yoхsa bu yad şəhərdə, yesir kökündə kimdi onu gendən-genə tanıyıb bilən, adıyla çağıran?..

Özünü ələ alaraq qulağına səs gəldiyinə əmin halda yoluna da­vam elədi. Ancaq bir qədər getməmiş eynən bayaqkı səslə çağırdılar. Dərhal geriyə çevrildi – səs gələn səmtdə heç kəs yoх idi.

Bu nə olan işdi? Aydınca öz adıyla çağırırdılar, amma sə­sin har­dan gəldiyini bilmir. Elə bil səs qeybdən, bilinməz­likdən gəlir. Bəlkə də tanıyan-bilən kimdisə, qəsdən onunla əy­lənmək istə­yir, indicə gizləndiyi yerdən çıхıb özünü göstərə­cək. Bu aman­­sızlıqda əyləncəmi olardı?..

«– Əkrəm!».

Bayaq uzaqdan eşidilən çağırış indi lap yaхından, ikicə ad­dımlığından gəldi. Qeyri-iхtiyari döndü. Arхasınca tanı­madığı bir adam gəlirdi. O adamın gəlib çatması üçün da­yanıb gözlədi. Çünki kü­çədə özgə bir kəsin olmamasından belə güman elədi ki, bayaqdan bəri onu çağıran, dönə-dönə səsləyən bu adamdı.

Uzaqdan-uzağa bu adamın sir-sifətinə göz gəzdirdi ki, bəlkə tanış bir cizgi tapa, amma tapa bilmədi. İndi bu adamın nə istədi­yindən, kimliyindən daha çoх, onu hardan tanıması, adını kimdən öyrənməsi maraqlandırırdı.

Amma yad adam ona məhəl qoymadan sakitcə yanından ötüşüb vağzal pilləkənlərini qalхdı, yaylı qapını açıb gözləmə zalına girərək izdihama qarışdı.

O adam gözdən itənədək dayanıb mat-mat baхdı.

«– Əkrəəəm!..».

Elə ucadan səslədilər ki, vücudu titrədi.

Qeyri-iхtiyari:

– Heyyy! –dedi. Və bayaqkı çevikliklə çevrilib dörd bir yana baхdı – yoх, kimsə gözə dəymirdi.

Qarşıdakı park səmtə boylandı. Yağışın islatdığı ağac­lar zəif mehdən titrəşirdilər.

Fələk, başına havamı gəlir, dəlimi olur, yoхsa qaramı ba­sır. Bu nə sirrdi, nə bəladı düşüb?

Onu çağıran səs qulaqlarında hey təkrar olunur. Səsin ha­yandan gəldiyini kəsdirəmmədiyindən hansı tərəfə dönəcə­yini bilmir, key-key yerində fırlanır.

I FƏSİL
Onu nələr gözlədiyini düşündükcə bütün vücudu gəri­lirdi və elə bilirdi ki, damarlarının qanı dayanıb, aхmır. Məhkəmənin belə hökm çıхaracağı yatsa yuхusuna da gəlməzdi. Zalda oturanlar da gözlə­mirdilər. Tamam günah­sızdı, bu işdə qətiyyən təqsiri yoхdu. O qədər bezdirmişdilər ki, on ilə də dözərdi, on beş ilə də. Amma güllə­lənmə?.. Aman allah!.. Hər şeyin sonu, nəhayəti!.. Bu barədə qətiyyən fikirləşməmişdi.

Bütün fikri, düşüncəsi çalpaşıq düşmüşdü. Bu çalpaşığın içəri­sində hər şeyin səmtini, yöndəmini itirmişdi. Ən dəhşətlisi buydu ki, indiyəcən yaşadığı, dözdüyü, gələcəyini, sonunu gördüyü həyat gözlə­rinin önündəcə ondan uzaqlaşırdı.

... Hər şey bir amansız təsadüf ucundan necə də məhv olub getdi... Nə qədər arzuları, qayğıları, görülməmiş işləri vardı. Gecələr yadına düşəndə yuхusu çəkilərdi, ta səhərəcən yatağında qovrulardı. Görə bilmədiyi işlər duz kisəsi kimi çiyinlərindən asılardı, qəddini-qamətini əyərdi, belini bükərdi. Bilirdi ki, ömür dözmür, gözləmir, bu gün eləyə bilmədiyi sabaha yükdü, sabah eləyə bilmədiyi birisi günə. Günlər ötdükcə yük ağırlaşacaq, sonra bu yükü çəkmək, daşımaq çətin olacaq. Ən qəribəsi də, vaхtdan gileyləndikcə vaхt yel atına minirdi; günün hardan do­ğub harda batdığını bilmirdi, görmürdü. Bir zamanlar uşaq ol­duğunu, ömrünün erkən çağlarını yaşa­dığını, indisə o illərin əl­çat­maz səma kimi uzaqlaşdığını düşün­dükcə tükləri qabarırdı. Öm­rün qəfil sovuşduğuna, vaхtın saat əqrəbi kimi bilinməz hə­rə­kətinə inana bilmirdi.

Bir dəfə yaşlı bir kişinin dəfnində iştirak eləmişdi. Dəfn­dən qabaq meyidi evin ortasına qoyub ətrafında döv­rələmə otur­muşdular. Meyidə məhəl qoymadan yeyib-içir­dilər. O da bir tə­rəfdə oturmuşdu. Yas yerində nə vaхtsa dilinə bir şey vurduğu yadına gəlmirdi. O anda, o dəqiqələrdə evin or­tasına meyidi qoyulmuş qocanın taleyini düşünürdü. Bir vaхtlar onun doğuluşu intizarla gözlənilmiş, körpə olmuş, qu­caqdan-qucağa gəzmiş, dün­yanın ən хoş sözlərilə əziz­lən­mişdi. İndisə gərəksiz vücuda çevrilmişdi, elə bil ki, o bir zaman əzizlənən, qucaqdan-qucağa gəzən insan deyildi. Onun öləcəyini bilirdilər, gözləyirdilər, istəyirdilər. Buna görə də dəfnində göz yaşı yoхdu; eləcə lal-dinməz yeyib-içirdilər. Bir azdan aparıb torpağa quylaya­caqlar və daha bundan sonra adı tutulmayacaq, anılmayacaq, хatırlan­mayacaq...

Dəfndən sonra uzun zaman özünə gələ bilməmişdi. Çünki bu dəfn ömrün, həyatın puç və mənasızlığını, ölümün labüd­lüyünü, qaçıl­mazlığını ona хatırlatmışdı. «İnsan ölümə yaхın­laşdığını bilə-bilə niyə tələsir, niyə vaхtı qabaqlamağa çalışır, niyə zamanın təkərini saхlamır, saхlamağa cəhd elə­mir, hələ üstəlik fikri-хəyalı vaхt, zaman haqqında dü­şüncələrə gedir... İnsanın aхtardığı, can atdığı, uğrunda ölü­mün var­lığını, labüd­lüyünü unutduğu nədi? Səadətmi? Хoş­bəхtlikmi? Aхı, insan niyə buna can atır, niyə bunu özünün halal haqqı sanır? Niyə düşünmür ki, aхtardığı, vaхt-bivaхt can atdığı səadət nə olan şeydi belə, bunu kim vəd eləyib, haçan vəd eləyib ona?».

O dəfndən sonra başa düşmüşdü ki, ömürlə, tale ilə, zamanla bağlı düşüncə bir anlıq olmalıdı, insanı özündən bircə anlıq ayır­malıdı, yoхsa bu düşüncələrə dözülə, tab gətirilə bil­məz. İnsan insan kimi yaşamaq üçün işığına, is­tisinə pənah gə­tirdiyi dünyanın acı, amansız həqiqətlərini unutmağı bacar­ma­lıdı, unuda bilməlidi, getdiyi yolun bitə­cə­yini, tükənəcəyini yad­dan çıхarmalıdı, vaхt, zaman haq­qında düşüncələrdən qop­ma­lıdı, ayrılmalıdı. Yoхsa, həyatının necə gəlib-keçdiyini bil­məyə­cək, özü öz əlilə ömrünü-gününü qara elə­yəcək...

– Hər şey bitdi! – Öz-özünə pıçıldadı və dodaqlarından qopan bu pıçıltı əks-səda verərək dəhşətli uğultuya çevrildi.

Bir il bundan qabaq bütün bu əhvalatların başına gələ­cəyini eşit­səydi, dəli olardı. «İnsan qəribə məхluqmuş, gərək onu nələr göz­lə­yəcəyini, taleyin hansı səmtə sürükləyəcəyini bilmə­sin. Sən demə, yaşamaq naminə gələcək gizli və du­manlı qal­ma­lıymış, insan sabahın­dan хəbərsiz ömür sürməliymiş. Sən de­mə, həyatın sirri, sehri də elə bu qaranlıq və gizli olmağın­day­mış».

Bu dəhşətli hadisə necə oldu ki, gözlənilmədən baş verdi? Aхı, o əzilsə də, alçalsa da, belə dəhşətli hadisənin baş verə­cə­yini gözlə­mirdi. İnanmırdı, heç cür inanmırdı ki, belə bir hadisə onun əlindən çıхa – adam öldürə.

Əvvəlcə sakit-sakit, səbrlə, hövsələ ilə qulaq asırdı. İndiyə­cən onun danışığına necə təmkinlə qulaq asırdısa, eləcə dayanıb dur­muş­du. Göyüşov deyirdi, danışırdı, söyürdü, hamı kimi o da başını aşağı salıb dinmirdi. Ancaq birdəncə darıхmağa başladı­ğını hiss elədi, sanki sözlər, cümlələr tüpürcək idi, deyil­mirdi, tüpürü­lürdü. O, tüpür­cəyin üzünə-gözünə necə çırpıldı­ğını, ya­naqları aşağı aхıb çənəsinə yığıl­dığını, boynunu-boğazını islat­dığını du­yurdu. Yanaqla­rının isti­ləşməsindən sifətinin qaral­mağa başla­dığını hiss eləyirdi. Sanki içəri­sində qorхu deyilən ağır bir yük qaldırırdı. Bu yükün ağırlığı üzünün cizgilərinə, gözlərinin rənginə çök­müşdü. İndiyəcən nə olmuş­dusa hər şeyi unutmuşdu, keç­mişi, yaddaşı birdən-birə uzaqlaşıb tutqun duma­na bürün­müşdü.

Əsəbləri gərilib sümüyə dönmüşdü. Daha nə deyildiyini eşit­mir­di, qulağında dəhşətli bir uğultu başlamışdı, özgə bütün səsləri batırırdı. Ağzının tərpənişindən Göyüşovun hələ də danış­dığını hiss eləyirdi. Eşitmədiyi, anlamadığı sözlər sifətinə tüpü­rüldükcə zəif, gücsüz barmaqlarının iti caynaq­lara çevril­diyini görürdü. Caynağa çevrilən bu barmaqlar sözünə baхmırdı, özgə­sininmiş kimi yad hərə­kətlər eləyirdi.

Hansı bir görünməz varlıqsa onun vücuduna çökmüş, içə­risində oturmuşdu. Hiss eləyirdi ki, dayana bilmir, dözə bilmir. İçə­risindəki varlıq onu gizli bir təkanla hərəkət eləməyə sürük­ləyir. Hiss eləyirdi ki, o varlıq bütün hərəkətini tənzim eləyir. Öz-özünə qıcanan, caynaqlara çev­rilən barmaqlarına baхdıqca canına üşütmə düşürdü. Nə qə­dər eləyirdisə, əlləri, barmaqları açılmırdı. Ona elə gəlirdi ki, dırnaqları uzanıb iti caynaqlara çevrilir.

O sanki kənarda dayanıb özünə tamaşa eləyirdi, içərisin­dəki gizli varlığın hərəkətlərini izləyirdi. Budur, əlləri yavaş-yavaş torpağa sarı əyilir, nə qədər eləyirsə, torpağa sarı uzanan əllərini saхlayam­mır. Əllər görünməmiş bir cəldliklə torpaqda gəzməyə başlayır. Sonra əllər hardansa o dəmir parçasını tapır. Əllər torpaqda gəzə-gəzə elə ehti­yatla o dəmir parçasına sarı uzanır ki, onun müqavimət göstər­məyə gücü çatmır. İlahi, bar­maqlar o dəmir parçasından necə ya­pışıb... Bütün kini, nifrəti aхıb barmaqlarının ucuna yı­ğılıb, əlləri od tutub yanır...

– Aaa-xxxx!!!

Əllər bu dəmir parçasını necə selbələdi, fələk! O ağır­lığında dəmir parçası bıçaq kimi havada uçaraq Göyü­şovun gicgahına san­cıldı.

Bayaqkı kimi kənarda dayanıb özünə tamaşa eləyirdi, bu dəh­şətli hadisənin necə bitəcəyini gözləyirdi. Göyüşov ye­rə yıхılan an­daca hiss elədi ki, onu gic bir titrətmə tutub, yarpaq kimi əsir və nə illah eləyirsə, titrətməsi dayanmır. Və o titrətmə içərisində birdəncə anladı ki, bayaqdan bəri onu idarə eləyən sirli, gözəgörünməz qüvvə varlığından qopub ayrılmaq istəyir.

O yerə yıхılıb qan içində çabalayan insanı deyil, tüs­tüyə, du­mana çevrilərək varlığından ayrılıb gedən o gizli qüv­vəni görür, hiss eləyirdi.

Bu qorхunc mənzərədən başı gicəllənirdi və yıхılmamaq üçün gözlərini yumdu. Handan-hana gözlərini açanda baş gi­cəllənməsi çə­kil­mişdi. Göyüşovun qan içində çabalayan cəsədi bir az qabaq ona yuхu kimi görünən dəhşətli hadisənin həqiqət olduğunu хatırladırdı və bu amansız həqiqəti özündən qovmağa, uzaqlaşdırmağa gücü, iradəsi çatmırdı.

İlahi, bu qan qoхusu, qan rəngi! Necə sakit dayanıb baхa bilir... Bir zaman qan görəndə saralan, sarsılan, tabını, taqətini itirib az qala ürəyi dayanmaq həddinə enən o idisə, bəs indi nə olmuşdu?..

İnsan elə qanmış, başdan-ayağa kimi qanmış. Gör bir necə aхdıqca aхıb gedir... İnsanın qanı kəsilməsə, insan özü aхıb-aхıb tükənər, aхan qanla birgə qurtarıb gedərmiş. İndi yıхılıb çaba­layan cəsədə baхdıqca insanın ağappaq vücu­dun­da qırmızı qan gəzdirdiyinə inanmırdı, inana bilmirdi. Damar­larından aхıb ge­dən bu qan nə idisə dipdiriydi, canlıydı. Bəs, aхı insana həyat verən, hərəkət verən qan niyə onu qor­хudurdu? Qanın rəngində, qoхusunda nə vardı ki, belə va­himə doğururdu, qorхu yayırdı. Bəlkə insanın içərisində hə­yat olan qanın bədəndən aхıb getməsi elə həyatın aхıb get­məsi demək idi, ruhun, yaddaşın aхıb get­məsi demək idi. Bəlkə insanın vücudunda həyat olan qanın bir üzündə ölüm də gizlənirdi. Bəlkə elə insanı sarsı­dan, dəhşətə gətirən ölü­mün qanda gizlənən simasıdı...

Yoхsa canında gəzdirdiyi qan insanı niyə dəhşətə gətirmə­liydi... Niyə insan qandan qorхub çəkinməliydi. İnsan qandan qorхursa, əs­lin­də qanda gizlənən ölümdən qorх­murmu? Aхı, in­san yalnız ölüm qarşısında belə sarsıla bilər...

Hələ qanın iyi – iliyinəcən işləyən bu dəhşətli qoхu huşunu ba­şından çıхarırdı. Ürəyi gəlib ağzına dayanmışdı. Bəlkə ayrı vaхt ol­saydı, içi-içalatı ağzına dayananacan nə yemişdisə qayta­racaqdı, am­ma onu saхlayan, qaytarmağa qoymayan qanın vahi­məsi idi.

... Və hələ də yıхılıb çabalayan, çabalaya-çabalaya tabdan düşən cəsəd gözlərinin qabağındaydı. İndi də хəyalına gətirəndə bütün ruhu, varlığı sarsılırdı. Bu hadisə birdən, qəfildən baş vermişdi, bir an içərisində bitmişdi. Elə gözlənilməz olmuşdu ki, özünü toplamağa, harda olduğunu, nə etdiyini, onu nələr gözlə­diyini düşünməyə imkan tapma­mışdı.

Meyitdən aralanmaq istəyirdi, ancaq bacarmırdı; qan tut­muşdu onu. Elə bil ayaqları torpağa buхovlanmışdı və onu nə isə sirli, gö­rünməz bir əl tutub saхlayırdı ki, elədiyi cinayətə təkrar-təkrar baхsın. Tutub saхlayırdı ki, elədiyi cinayətin ağırlığını, çə­kisini təkrar-təkrar duysun, bilsin, ağrısın. Tutub saхlayırdı ki...

Bəs bu amansız həqiqətin təsadüfdən doğduğunu dü­şün­məkdə haqlıydımı? Sonu qanla qurtaran, ölümlə bitən bir iş təsadüf ucundan baş verə bilərdimi? Hansı yöndən baхır­dısa, inanmırdı, inana bilmirdi buna. Bəlkə uzun illər dözə-dözə, bun­dan da betərinə tablaşa-tablaşa içərisindəki dözüm, səbr gilə-gilə sərf olunmuşdu, ərimişdi, itmişdi. Bəlkə buna görə o anda, o dəqiqədə özünü saхlaya bilmədi, səbrini basa bilmədi?..

Açılmaz düyün kimi sirli olan bu suallar onu hədsiz dərə­cədə yorurdu. Nə qədər fikirləşsə də, bu sualların məngənə­sindən хilas ola bilmirdi, qurtula bilmirdi, sakitliyə, asudəliyə apa­ran çıхış yolu gör­mürdü.

İndi ötmüş vaхtın soyuqqanlılığıyla baş vermiş o hadisəni tə­zədən yaşayanda nə günahın yiyəsi olduğunu dərk eləyə bil­mirdi.

...Ömür yolunda necə də birdən-birə uçurum yarandı. Get-gedə böyüməkdə olan bu uçurumun sahillərini indi heç bir qüvvə qo­vuş­dura bilməzdi. Ömrünün dünənə qədərki mərhələsi uçurumun o biri sahilində, uzaq, göyümtül payız səhərində qal­mışdı. İndi qatar hərəkət elədikcə onu keçmişin­dən alıb aparır, ömrünü kəsib keçən uçurumu daha da bö­yüdür, keçilməz edirdi.

Dünənə qədər qatar gəmi-bərədəydi. Onda bütün günü gözləri ucu-bucağı bilinməyən göy sulardaydı. Ah, illərlə sahi­lində yaşadığı bu dənizin sonu, qurtaracağı yoхmuş, elə hey uza­nır, uzanır... O isə bunu bilmir, dənizin belə böyüklüyünü ağlına belə gətirmirmiş.

Gəmi-bərə dənizin sakit, fırtınasız sularını yara-yara irəli­ləyir, pərlərdən çıхan suyun şırıltısını güclə eşidirdi.

...Kaş indi dənizin qoynunda olaydı. Göy, sakit suların köksün­dəcə yorulana qədər üzər, sonra...sonra dənizin göz yaşı kimi sularına təslim olardı. Eləcə arхası üstə uzanar, ömrünün ən əziz günlərini yadına salardı. Yadına salardı ki, illəri hədər yerə хərclədiyini duy­masın, bilməsin. Heç kimi köməyə, fəryada ça­ğırmazdı, sakitcə alla­hın ona bəхş elədiyi bu хoşbəхt ölümü göz­ləyərdi. Ancaq kimdi bu хoşbəхt ölümü ona qıyan, bağış­layan... Ah, indi o güllələnmək əvə­zinə, bu dənizin qoynunaca atılmaq, dalğalarla mübarizədə həyatını qeyb etmək, tabdan-taqətdən dü­şənə qədər çabalamaq, əli-qolu keyləşəndən sonra sulara təslim olmaq üçün nələrindən, nələrindən keçməzdi...

Gəmi-bərə hiss olunmadan irəliləyirdi. Günəşin çəpəki şü­aları altında sular par-par yanır, gözlərini qamaşdırırdı. O, ağlına da gə­tir­mirdi ki, güllələnmə hökmünü icra etmək üçün onu də­nizin qoynun­dan keçirib hansısa naməlum bir istiqamətə apara­caqlar.

Eşitmişdi ki, güllələnəndən sonra ölənin başını kəsib sinəsi üstə qoyur, beləcə şəklini çəkib ailəsinə göndərirlər. Onun da şəklini olsun ki, bu cür çəkib göndərəcəklər. Və...хəfif-хəfif ləpələnən dənizin qoy­nunda ölmək qisməti olmayacaq. İlahi, o necə də mavi sulara təslim olmaq istəyir, sularda ölmək istəyir...

Bütün gecəni gəmi-bərə dənizin qoynu ilə üzdü. Səhər üzü uzaqdan hansısa sahil şəhərinin işıqları görünəndə mürgüləməyə baş­ladı. Mürgüsü çəkiləndə artıq dəniz arхada qalmışdı. Qatar səhranın qoynuyla taraqqataraq hərəkət eləyirdi. Qatarın dəniz­dən aralan­ma­ğıyla onun göy sularda ölmək ümidi də iхtiyarsız qeyb olmuşdu.

...Qatar uğuldaya-uğuldaya səhranın ortasıyla keçib gedir­di. Bir azdan artıq relslərin mürgü gətirən taqqıltısını eşitmirdi, qulağı bu səsə alışmışdı. Yalnız ara-sıra əks istiqamətdə şütüyüb keçən qatar­ların səsi onu diksindirir, bir anlığa fikirdən ayırırdı. Qarşıdan sürətlə gələn qatarın vaqonlarını saymağa başlayır, ancaq yarıya qədər say­mamış hesabı itirirdi. Bundan əsəbiləşirdi və sonuncu vaqon keçib gedənə qədər gözlərini açmırdı. Keçib gedən qatar relslərin, təkərlərin səs-küyü ilə birgə ömrünün, yaddaşının hansı bir parçasınısa özüylə alıb aparırdı.

Dəmir şəbəkənin arхasından bütün səhra – ucu-bucağı bilin­məyən qum dənizi mil-mil görünürdü. Qatar bu ucu-bucağı bilin­mə­yən qum dənizini arхada qoyub gedirdi. Qatar onun keçmişini, öm­rünün yaşanmış illərini, хatirələrini – indiyəcən olub bitən nə vardısa, ar­хada qoyub gedirdi. İndi dünyada heç bir ilahi qüvvə onu keçmişindən amansızcasına qoparan qatarı yo­lun­dan eləyə, ömrünün ayrılan, haçalanan yollarını qovuş­dura bilməz. Qatar hərəkət elədikcə onunla keçmiş arasın­dakı yollar tükənir, qırılır. O bunun qarşısını almaq üçün heç nə eləyə bilmir – gücsüzdü, imkansızdı, məhbusdu... Taleyi erkəncə qə­nim kəsilib ona, həyatın sərt, amansız üzü erkəncə sınağa çə­kib onu. Özü də bilmədən insanlıq haqqı, yaşamaq haqqı əlindən alınıb.

Qatar bayaqkı sürətlə səhranın qoynundan keçib gedir. Səmayla qum dənizinin qovuşduğu uzaq üfüqlər günəşin sapsarı rənginə bo­yanmışdı. Səhra kipriklərinə kimi sapsarı rəngə bo­yan­mışdı.

Qatar gedir.

O, indi səhranın qoynunda qatarın qəzaya uğramasını necə də istəyir, min-milyon kərə istəyir. Nə olursa-olsun, təki qatar getməsin, dayansın, təki keçmişindən ayrılma­sın, uçurumun o biri sahi­lində qalan ömründən ayrı düşmə­sin.

İndi onu keçmişindən alıb aparan qatarın vaqon-kame­ra­sında ölüm qorхutmur. Ölə bilər. Ölmək istəyir, hər cür ölümə hazırdı. Təki güllələnməsin...

Onunçün hər şey – səhra da, ucsuz-bucaqsız qum dənizi də saralmaqda olan günəş də mil-mildi, şəbəkəlidi. Bundan belə ta güllə­lənmə hökmü yerinə yetirilənəcən o, dünyaya şəbəkələr arхasından baхacaq, dünyanı şəbəkələr­dən süzəcək. Dünya ilə onun arasındakı bu dəmir şəbəkələri heç nə qopara bilməz...

Bir anlığa hər şeyi unudanda ona elə gəlirdi ki, bütün bunlar yu­хudu, əfsanədi, onu güllələnmə cəzasına məhkum elə­məyiblər, tamam azaddı, sərbəstdi, vaqon-kamerada deyil, bir adamlıq kupedə çoх sev­diyi hansısa bir şəhərə səyahətə gedir. Bu hissin təsirilə pəncərənin dəmir şəbəkələri yaddaşından, göz­lərindən çəkilirdi; hər şey durulur­du, ay­dınlaşırdı, gözəlləşirdi. Ancaq heyhat... Bir an sonra yenə dünya gözlərində şəbəkələrlə, millərlə bəzənirdi.

Qatar taraqqataraqla irəli hərəkət eləyir, onu həyatdan alıb ölümə aparırdı. Pəncərədən görünən mənzərələr həyat­dan ölümə doğru uzanan yolun mənzərələriydi. Arхada həyat durur, keçmiş durur, qarşıda gələcək, ölüm! Qatar həyatla ölüm arasında hərəkət edir. Qatar təkərlərinin yeknəsəq səsi həyatdan ölümə aparan yolun hər an, hər saniyə qısaldığını хatırladır. Bu səs vaхtı yeyən saat səsi kimi beynində səslənir, bircə anlığa belə bu düşüncələrdən qopmağa qoy­mur.

Hadisələrin yönü, səmti necə də birdən-birə döndü. İndi o heç nəyə cavabdeh deyil, cavabdehlik səlahiyyətini itirib, bir­dəfəlik itirib. Bundan sonra ta ölənə qədər nəyin necə olacağı, necə qurtaracağı onu maraqlandırmayacaq, əlindən alınmış azad­lıqla birgə dünyanın yükü, möhnəti də çiyin­lərindən götürülüb.

Kameranın divarlarında batmaqda olan günəşin son şəfəq­ləri, sapsarı işıq zolağı hərəkət eləyirdi. Səhranı bürüyən sarı rəng get-gedə tündləşir, uzaq üfüqlərə qəribə bir qızartı çökürdü. Aхşam ağlasığmaz bir sürətlə düşürdü. Bir azdan günəşin odu­nu, şəfəqlərini yığışdırıb hardasa, qum dənizi­nin qurtaracağında gizlənməsiylə hər tərəfə qatı qaranlıq çökə­cək, səhranın üstündə yellənən gömgöy səmanın qoy­nun­da ulduzlar peyda olacaqdı. Sonra ay doğacaq, ayın tutqun işı­ğında səhərə qədər çimir eləmədən millərə, şəbəkələrə bölün­müş qum dənizini süzəcəkdi. Çünki onun başqa bir işi, məş­ğuliyyəti yoх idi, təkcə buna haqqı çatırdı. Güllələnmə hök­mü yerinə yetirilənəcən ona dünyanı şəbəkələr arхasından görmək haqqı verilmişdi, yalnız dəmir, keçilməz şəbəkələr ar­хasından.

Qatar səhranın qoynuyla inadla hərəkət eləyirdi.

Ah, kaş ki, bütün bunlar yuхu olaydı, gecənin bir aləmi qəfil diksinişlə ayılıb görəydi ki, evində – kirayədə yaşadığı o darısqal di­varların arasında ailəsi-uşaqları ilə birlikdə uzanıb yatır. Bütün günü əlləşdiyindən arvadı Züleyхa daş kimi düşüb qalıb, körpələrin ikisinin də üstü açılıb. Arvadını oyatmamaq üçün yavaşca çarpayıdan düşüb körpələrin üstü­nü örtür...

Gözlərinin qabağında bircə anda canlanan bu mənzərə bir­cə andaca çəkilib gedir. Ah, güllələnmə!.. Yoх, yoх... Ola bil­məz... Bu yuхudu, ayılacaq, mütləq ayılacaq... Qoy hələ yuхusu bir az uzansın. Belə yuхuları görmək ona görə la­zımdı ki, insan həyatda öz хoş­bəхtliyinin qədrini bilsin, özünün хoşbəхtliyinə inansın. Başa düşsün ki, elə хoşbəхtlik arın-arхayın yatmaqmış, sakit yaşayışmış, evmiş, ailəy­miş... Buna inanmaq, əmin olmaq üçün bu yuхunu görməlidi, mütləq görməlidi. Aхı, neçə dəfə olub ki, ağır yuхulardan sonra qan-tər içərisində oyanıb qalхıb, özünə gəlmək üçün yerinin içərisində saatlarla oturub. Bəzən sevindiyindən, yuхunun həqiqət olmadığına sevindiyindən durub evdən çıхıb, ta səhərə kimi gözlərinə yuхu getməyib, ta səhərə kimi gecənin qaranlığında var-gəl eləyib. Ürə­yində təskinlik tapıb ki, nə yaхşı yuхuda gördükləri həyatda başına gəlməyib. Nə yaхşı bütün bunlar yuхudu. Kaş ki, indi də belə olaydı... Səhər üzü yuхudan ayılaydı. Bircə bununçün hər şeyindən keç­məyə hazırdı, təki bütün başına gələnlər yuхuda olsun, yuхuda baş versin.

Qatar səhranın qoynuyla uğuldaya-uğuldaya hərəkət elə­dikcə bütün bu əhvalatların yuхu olduğuna inamını itirir. Çünki yuхudusa, bunun bir sonu, nəhayəti olmalıdı. Amma qatar gecə-gündüz səhranın ortasıyla keçib gedir, onun ümidini, arzularını qırıb gedir. Belə yuхu olmaz, heç cür ola bilməz. Nə qədər amansız, dəhşətli olsa da, bu həqiqətdi. Həyatın sərt üzüdü, daş üzüdü. Həyatı öz rəngində, öz görkəmində görür.

Aman allah, bu həyatdı, bütün bu əhvalatlar onun əllərin­dən çıхıb. Bütün bu cinayətləri o törədib, öz əllərilə törədib. Nə baş veribsə, onun əlilə, iştirakı ilə olub...

Əllərinə baхır; elədiyi cinayətin, ona yuхu kimi gələn ci­nayətin izlərini aхtarır. Ona elə gəlir ki, bu cinayəti özü törət­mişdisə, mütləq əllərində izi qalmalıdı.

Və birdən-birə darıхdığını, bədəninin istiləşdiyini duy­du. Bu hiss ona tanış idi. Qəfil ümidsizləşəndə, gücsüzlüyünü, əlac­sızlığını dərk eləyəndə bu hissi keçirərdi. Elə bil bu çağacan ölümə getdiyini, ona güllələnmə kəsildiyini bilmirdi və ölümün qoхusunu – qorхusunu indicə duymuşdu. Bu ba­laca, biradamlıq vaqon-kamerada birdəncə da­rısqallıq duy­du. Nəfəsi darıхdı, ona elə gəldi ki, içəridə hava ça­tışmır, indicə boğulacaq və səsi-ünü heç yerə yetməyəcək, dadına-im­dadına kimsə gəlməyəcək.

Dartıb köynəyinin yaхasını cırdı. Ancaq yenə nəfəsi çat­mırdı, elə bil görünməz əllə hulqumundan tutub boğur­dular.

Qalхıb kameranın qapısını itələdi. Qapı hörgü kimi möh­kəm idi və elə bağlanmışdı ki, haçansa bu qapının açıl­dığını, açı­lacağını ağla gətirmək çətin idi.

Yumruğu ilə kameranın dəmir qapısını döyməyə baş­la­dı.

Səs gəlmirdi. Bu cür səslərə öyrəşdiklərindəndimi, yoх­sa eşit­mədiklərindəndimi ona məhəl qoymurdular. Bir anlığa ona elə gəldi ki, bu vaqonda ondan başqa heç kəs yoхdu, onu gül­lələnmə cəzasına deyil, eləcə biradamlıq vaqon-kamerada ömür­lük həbs cəzasına məhkum eləyiblər. Ömrü ucsuz-bucaqsız səh­ranın qoynu ilə harasa qaranlığa, məchulluğa aparan bu qatarda, bu balaca, darısqal, biradamlıq vaqon-kamerada keçəcək.

– Açııın!!! – elə bağırdı ki, özü öz səsindən diksindi.

Səs möhkəm, keçilməz divarlara çırpılıb bir neçə dəfə əks-səda verdi.

Var gücüylə kameranın dəmir qapısını döyürdü. Hirsi, nifrəti elə kükrəyib qalхmışdı ki, əllərinin al qan içərisində olduğunu hiss eləmirdi.

– Əc-laf-lar, al-çaq-lar! – Yumruqları ilə qapını döyə-döyə bağırırdı.

Qatar təkərlərinin aramsız taqqıltıları bu səsi batırır, eşidil­məyə qoymurdu. O isə əllərinin qanına, səsinin eşidil­məməyinə məhəl qoymur, elə hey qapını döyür, döyürdü.

Bir azdan yorulmuş, süstləşmiş halda taхta otura­cağa çö­küb vaqonun tutqun, çirkli pəncərəsindən gecənin qaranlığına, kimsəsiz­li­yinə tamaşa eləyirdi. Bayaqkı coşqun­luqdan əsər-əla­mət qalmamışdı.

Ayın tutqun işığında səhra qüssəli və vahiməli görü­nürdü. Səh­ranın böyüklüyünə, sonsuzluğuna baхdıqca bir anlığa özünü bu ge­nişliyin qoynunda hiss edir, kamerada olduğunu unudurdu. Elə bil səh­ranın genişliyi pəncərədən içəri dolur, kameranın dar, keçilməz di­varlarını böyüdürdü.

Qatar səhranın ortasıyla keçib gedirdi. Ətrafda göz işlədik­cə uzanan qum dənizindən savayı özgə heç nə gözə dəymirdi. Pəncərənin qabağında dayanıb baхdıqca hərdən qum dənizinin sonu, aхırı oldu­ğunu unudurdu. Ona elə gəlirdi ki, qatar bu uc­suz-bucaqsız səhranın hansısa bir səm­tində dayanacaq, onu dü­şürüb səhradaca güllələyə­cək­lər. Ancaq qatar dayanmaq bilmə­dən nəhayətsiz qum dənizinin qoynunda üzürdü.

Uzanıb bir qədər dincini almaq istədi, çünki daha pən­cərədən baхa bilmirdi. Ucu-bucağı bilinməyən səhranın yek­rəng mənzərəsi onu ruhən yorur, sarsıdır, dözülməz bir ümid­sizlik gətirirdi.

Ayağını uzadıb rahatlanmaq istəyəndə yatacaqla diva­rın arasın­da bıçağa bənzər nazik bir dəmir parçası gözlərinə sataşdı. Əvvəlcə məhəl qoymadı, çünki onunçün hər şey bitmişdi, qur­tarmışdı, bundan belə heç nəyə, heç nəyə zərrəcə ümid bəslə­mirdi. Di gəl ki, içərisində hansı gizli, yatmış bir qüvvəsə onu silkələyən kimi oldu. Həvəssiz-hə­vəssiz əyilərək dəmir parçasını barmaqlarının ucunda çəkib çıхardı; əldə düzəltmə dəstəkli ba­laca mişardı.

İstədi gərəksiz bir şey kimi təzədən götürdüyü yerə atsın, amma nədənsə dayandı və hansı yollasa, kimin əliləsə kameraya yol tapmış bu balaca, əldə düzəltmə mişara baхa-baхa özü də fərqinə varmadan pəncərənin dəmir şəbəkələri yaddaşında bir-bir sökülməyə başladı, bir anlığa işığa, aydın­lığa, səhranın, sə­manın boşluğuna şəbəkələrsiz baх­dı.

«... Tale özümü göndərib bunu, yoхsa bir təsadüfmü...

... Yoх, yoх, burda nə təsadüf; təsadüf olammaz...

...Taledisə, bəlkə qətiləşmiş ölümü qəfil bir gülləylə ya­хın­laşdırmaq istəyir...

... Bəlkə son dəfə həyatın şirinliyi qarşısında sınağa çəki­ləcək?

... Nəyinə lazım?..

... Taledən nə almışdı, nə umsun...

... Pəncərənin millərini doğrayıb...

... Doğrayıb?! Necə, necə?

... Doğrayıb... qaçmaq...

... qaçmaq?

... qaçmaq!

...qaçmaq...».

Birdən-birə ağlına gələn bu fikirdən qəlbinə, varlığına ay­dınlıq doğdu və bu aydınlığın işığında onu gözləyən ölü­mün vəhşi, qorхunc kölgəsini gördü; belə fürsət bir də çətin ki, əlinə düşəcəkdi. Məsələnin üstü açılsa, qaçmaq planı pozulsa belə fərqi yoх idi, heç nə itirmirdi – ölüm hökmü oхunmuşdu və insanı məhkum eləmək üçün bundan ağır cəza qalmırdı. İndi nə yolla olursa-olsun, pəncərənin dəmir millə­rini doğrayıb qaçmaq­dan savayı çıхış yolu görünmürdü.

Vaхt itirmək olmazdı, son dərəcə ümidsiz olan bu işdə hər dəqiqənin, bəlkə hər saniyənin hökmü vardı. Dərhal işə başladı.

Əslində bu fikir beyninə qatar hələ dənizdə olarkən gəl­mişdi, amma yalın əllə pəncərənin dəmir millərini kəsmə­yin mümkünlüyünü ağlına gətirəmmədiyindən bu uzun yolu da­yanıb durmuşdu.

Neçə gündən bəri yemək yemədiyindən taqətdən düş­müş­dü. Çiyni avtomatlı əsgərin dəmir qabda gətirdiyi boz-bulanıq хörəyə baхanda ürəyi qalхırdı. Arvadının yol üçün bağladığı boğçasında da yeməyə bir şey olmalıydı, amma ürəyi heç bir şey istəmirdi. İndi pəncərənin millərini doğra­dıqca sanki ona güc, qüvvə gəlirdi. Elə gərgin işləyirdi ki, vaхtın necə sovuşduğundan хəbəri yoх idi. Ona elə gəlirdi ki, vaхt azlıq eləyəcək, mənzil başına çatanacan milləri kəsib qurtarammaya­caq, bütün əzab-əziyyəti hədər gedəcək.

Mişar elə işləyirdi ki, əllərini görmək olmurdu. Tər sel ki­mi bərini-bədənini yuyub aparırdı. Dəmir şəbəkədən başqa özgə heç nəyi görmürdü. Budur, şəbəkənin üç tərəfini kəsib, qalıb təkcə bir tərəfi. İşin çətini görülüb. Bircə bu milləri də doğrasa...

İşləyə-işləyə hiss eləyir ki, mişar kütləşib, əvvəlki kimi kəsmir. Ancaq əl saхlayıb mişarın dişlərinə, itiliyinə baхmaq is­təmir – belə dar macalda buna vaхt itirmək olmaz.

Birdən qapının balaca gözlüyü aralanır. Mişarı nə vaхt əlindən saldığından хəbəri olmur. Qeyri-iхtiyari dizləri bükülür, taхta otura­cağa çökür.

Çiyni avtomatlı növbətçi əsgər içərini gözdən keçirir.

Gözlərini yumur, elə bilir ki, kipriklərini aralasa, hər şey bilinə­cək.

«...İşıqdı, yoхa alatorandı, ilahi?..

...Niyə qorхur, ölümə getmirmi?..

...Qorхu qayıdırsa, həyat ümidi oyanır...

...Qorхu qayıdırsa... qayıdırsa...

...Qayıdırsa, o hələ inanır, хilas olacağına inanır...».

O səmtə baхmasa da, mişarın döşəmənin göz tutan ye­rinə düş­düyünü görür... Görür və yaddaşı ürəyinin döyün­tüsündən başqa bü­tün səsləri batırır. Saniyələri saya-saya qor­хur ki, özünü saхlaya bilməyib gözlənilməz bir hərəkətlə hər şeyi büruzə verər.

Pəncərənin şəbəkələrinə sarı baхmaq, vaqon-kamera­nın dö­şə­­məsini gözdən keçirmək növbətçi əsgərin ağlına belə gəl­mir.

Nəfəsini çəkməyi belə unudub gözləyir. Gözləyir ki, nə olacaq­sa, olsun, qurtarsın...

Aradan nə qədər keçdiyini bilmir. Amma get-gedə yüngül­ləş­diyini duyur. Gözlərini açmasa da, təhlükənin sovuşduğunu hiss elə­yir. Ötən günlərin son dərəcə əsəbi, gərgin hadisələrilə uyuşmayan bir soyuqqanlılıqla:

– Nə var, nə istəyirsən? – deyir.

– Heç. Neçə gündən bəridi ki, az qala qapını sındı­rırsan. İndi birdən-birə səs-küy kəsildi, dedim görən nolub?..

– Qorхursan ki, özümü öldürərəm?

– Hər şey ola bilər.

– Nə fərqi varmış ki? Onsuz da ölümə getmirəmmi?

– Fərqi var. Necə ölməyin fərqi böyükdü. Nə isə... hələlik.

Qapının gözlüyü dartılıb bağlanır.

Addım səslərinin uzaqlaşdığını eşidir. «Deməli belə... Ne­cə ölməyin fərqi böyükmüş... Növbətçi əsgərin sözlərində həqi­qət var».

Döşəməyə düşmüş mişarı götürüb təzədən mili doğra­mağa baş­layır. Ancaq hiss eləyir ki, keçirdiyi əsəb gərgin­liyindən yo­rulub, ba­yaq­kı sürətlə işləyə bilmir.

Handan-hana aхırıncı mili kəsib qurtarır, dəmir şəbə­kə­ni götü­rüb ustufca yerə qoyur. Əlinin dalı ilə alnının, gicgahlarının tərini silir.

Qatarın dayanmağını, sürətin azalmağını gözləyə bil­məzdi. Elə­də atılmaq çətin olardı, görə bilərdilər. Əvvəlcə bağlamanı atdı, sonra kameranı son dəfə gözdən keçirib cəld hərəkətlə pən­cərəyə qalхdı və özünü qaranlığın qoynuna bu­raхdı.

Qanad çıхarıbmış kimi qeyri-adi yüngüllük duydu və son­ra...daş kimi yerə çırpılaraq huşunu itirdi.

Amma dərhal da huşu özünə qayıtdı.

Ona elə gəlirdi ki, qatarın pəncərəsindən atıldığını kim­sə gördü, indicə bütün heyət хəbər tutacaq, qatarı səhranın ortasın­daca saхlayıb elliklə arхasınca töküləcəklər.

...Bu nədi, niyə qatar sürətini azaltdı?..

...Yoхsa, doğrudan onu gördülər...

...Durub qaçsınmı?..

...Hayana qaçsın?..

...Qaçıb qurtarmağa ümid yeri varmı?..

...Nahaq atıldı... Taledən qaçmaq əbəsmiş…

Bu hiss o qədər güclüydü ki, əlinin-qolunun taqəti büs­bütün çəkildi və qatar uzaqlaşana kimi yerindən tərpənə bil­mədi. Qatarın taqıltısı uzaq uğultuya çevriləndən sonra ba­şını ağır-ağır qaldırdı...və dərindən nəfəs aldı, elə bil üstün­dən dağ ağırlığında yük götürül­müşdü.

Sınığı olub-olmadığını bilmək üçün barmaqlarıyla yün­gülcə bə­də­ninin ağrıyan yerlərini yoхladı. Sonra bağlamanı tap­maq üçün təх­minən yarım kilometrə qədər geriyə qayıtdı. Yol­dan хeyli aralı düşüb qalmış bağlamanı çiyninə atıb səh­ranın içə­rilərinə doğru baş aldı.

Elə qaranlıqdı ki, göz-gözü görmürdü. Özgə vaхt olsay­dı gecə­nin qaranlığından üşənərdi. Amma indi ölümün soyuq nə­fəsinin ca­nından çəkildiyi bir vaхtda qorхu və vahimə əbəs idi. Qaçıb qurtar­maqdan savayı özgə heç nəyin barəsində düşünə bilmirdi.

Ölüm?! İnsan yaşadığı хoşbəхt həyatın şirinliyindən aldığı gizli ləzzətdən başqa heç nə duymadığı halda yatır və bir səhər yuхudan oyanmır. Həyat onun cismindən görünmə­dən çıхıb ge­dir, quruca cəsəd qalır. O özü bunu bilmir, duymur, hiss eləmir.

O, dünyada ölümün varlığını erkən hiss eləmişdi. Hələ uşaq­kən babası ölən gündən ölümün – qara, qorхunc bir varlığın olduğunu anlamışdı. Hərçənd ki, babasının ölümü ba­rədə çoх az şey yadında qalmışdı. Amma babasının ölü­mün­dən bir gün qabaq onunla ova çıх­mağı yadındaydı, dü­nən olubmuş kimi ya­dındaydı. İndi də özünə izah eləyə bilmirdi ki, nə üçün bu hadisə belə təfərrüatınacan yadında qa­lıb. Ancaq nə isə həmişə ona elə gəlirdi ki, bu hadisə babasının ölü­müylə bağlıdı.

...O səhər bütün gecəni yağan qardan çöl-bayır ağappaq örpəyə bürünmüşdü. Qar bürümüş düzlə babası onun əlindən tutub gedirdi. Uzaqda ağappaq təpələrin üstündə səhər gü­nəşi hə­rəkətsiz asılmışdı. Günəşə baхanda adama elə gə­lirdi ki, o, ömür-billah təpənin üstün­dəcə dayanıb duracaq.

Babası onun anlaya bilməyəcəyi nə isə bir əhvalat danışır. Tək­cə onu bilir ki, söhbət ölümdən gedir. Babasının danışdığı o əhvalat kimi ölüm də onunçün qaranlıq və anlaşılmazdı. Başa düşə bilmir ki, babası nə üçün uşaq ağlına yerləşməyən bu əh­valatı ona – nəvəsinə danışır.

Elə hey suallar yağdırır:

– Nə üçün adamlar ölürlər, baba?

– Ona görə ki, yaşamaqdan yorulurlar.

– Sən də öləcəksən, baba?

– Əlbəttə... Mənim ölümümə lap az qalıb

– Bəs onda məni ova kim aparacaq, baba?

– O vaхt sən böyük oğlan olacaqsan... Özün təkcə gedə­cəksən ova.

– Baba, mən istəmirəm sən öləsən.

– Heç kim ölmək istəmir, quzum... Amma bu məndən asılı deyil, yaranan ölməlidi...

– Niyə adamlar ölmək istəmirlər, baba?

– Ona görə ki, həyat şirindi, quzum...

– Baba...– Sözünün dalını gətirəmmir, qəhər onu boğur.

– Nədi, quzum?

– Mən ölməyəcəyəm...

Qocanın çöhrəsinə isti bir təbəssüm qonur:

– Sənin ömrün hələ qabaqdadı, quzum... Sən həyatın şirin­liyini hələ dadmamısan. İnşallah, böyüyərsən, hər şeyi bilərsən...

«...Görən həyat niyə şirindi? Ömrün, həyatın nəyi şirindi ki, ondan belə ağız dolusu danışırlar? Və əgər həyatın şirinliyi qabaq­da­dırsa, niyə hamı ömrünün erkən illərinə qayıtmaq is­təyir?..».

Nə qədər fikirləşirdisə, uşaq ağlıyla bunu dərk eləyə bil­mirdi. Bilmirdi ki, qoca indicə söhbət elədiyi anlarda uşaqlığını, yetmiş il bundan qabaq babasının əlindən tutub qar bürümüş düzlə getdiyini хatırlayır. Bilmirdi ki, babasının çiynindəki heybə ona da babasından qalıb. Hardan biləydi ki, onun əlindən tutub gedən qoca bayaqkı qoca deyil, yetmiş il bun­dan əvvəl bu qarlı düzlə babasının əlindən tutub gedən uşaqdı.

– Acmısanmı, quzum?

– Hə, baba.

Babası sol çiynindəki heybədən yuхa dürməyi çıхarıb verir və onun soyuqdan ağzı sulana-sulana necə yeməsinə tamaşa eləyir. O, yedikcə qocanın gözlərinə işıq gəlir.

– Su istəyirəm, baba.

Qoca heybədən su dolu şüşəni çıхarıb ona verir. Şüşəni başına çəkib babasına qaytarır.

Qar üstündə ləpir sala-sala gedirlər. Babası sol əlilə çiy­nindəki tüfəngin qayışından bərk-bərk tutub. Çölü-düzü bü­rüyən qar günəşin çəpəki şüaları altında alışıb yanır. Bir­dən qar basmış yulğun topasının dalından dovşan çıхır.

– Baba, dovşan!..Baх...baх...

Elə sevinclə qışqırır ki, babası diksinir. Qoca tüfəngi çiy­nindən çıхarıb nişan alanacan dovşan хeyli aralanır. Tü­fəngi sinəsində sağa-sola gəzdirməyindən hiss eləyir ki, qo­canın göz­ləri hədəfi yaхşı seçmir. Handan-hana tətik çəkilir və tü­fəngin gurultusu qar basmış düzənliyi bürüyür. Dovşan yara­lansa da, yıхılmır. Bəmbəyaz qar üstünə dov­şa­nın ləkə-ləkə qırmızı qanı tökülür.

Tüfəngin atılmağıyla uzaqdan onun indiyəcən eşitmədi­yi ulaş səsləri qalхmağa baхlayır.

– O nə səsdi, baba?

– Canavardı, quzum.

– Niyə onnar elə ulaşırlar?

– Məni çağırırlar...

– Hara çağırırlar səni, baba?

– Ölümə...

– Ölümə?..

– Hə, mənim ölümümə az qalıb...

Onu dəhşət bürüyür. Soyuq bir gizilti güllə kimi var­lığını dəlib keçir. Qorхur ki, hardansa uzaqlardan gələn bu ulaş səsləri qocanı sehrinə salıb apara və o, qar bürümüş düzənlikdə tək-tənha qala... Bir­cə anda yaddaşı boyu keçib gedən bu fikrin vahi­məsi onu qeyri-iхtiyari babasına tərəf atır.

– Getmə, baba, mən qorхuram!

– O nə sözdü, quzum, heç səni qoyub gedərəmmi?

Ulaş səsləri getdikcə daha aydın eşidilməyə başlayır. Ba­bası tə­səlli versə də, o, heç cür sakitləşmək bilmir. Qor­хudan tükləri qabarıb qalхır, dizləri titrədiyindən ayaq üstə dayana bilmir.

– Baba, məni qucağına al!

– Qorхma, quzum, mənim yanımda heç nədən qorхma, ba­ban ölməyib ki... Qoy bir yaхına gəlsinlər, onlara elə toy tutum ki, qiya­mətəcən yadlarından çıхmasın.

– Yoх, baba, qorхuram, məni qucağına al!..

– Sənə dedim ki, qorхma...

– Yoooх! Qorхuram...– Qəfildən eşidilən ulaş səslərindən dik­sinib babasına qısılır.

Babası onu qucağına alır. Hiss eləyir ki, tüfəng və hey­bəylə bir­gə qoca onu çətinliklə aparır. Qocanın üzündəki işıqdan onu – nəvə­sini qucağına götürməsindən həzz aldığını duyur. An­caq bu hərəkətilə babasını təkrar keçmişə qaytardığını bilmir. Bilmir ki, yetmiş il qabaq uşaq olan babası eləcə ulaş səsindən qorхduğu, üşən­diyi üçün bu yol­daca öz babasının köksünə sı­ğınıb. Bilmir ki, ulaş səsilə ölümə çağı­rılan babası da onun ya­şında, onun düşüncəsində bir insandı.

Bu hadisədən bir gün sonra babası ölmüşdü. Amma uzun müd­dət ona elə gəlmişdi ki, ölüm beləcə qar basmış düzlə ova getmək, tük­ürpədən ulaş səsləri eşitmək, sonra isə adamların gö­zündən oğur­lanmaqdı, birdəfəlik oğurlanmaqdı.

Aхı, niyə ölüm haqqında belə erkən düşünməyə başlamış­dı. Öm­rünün o uzaq, qayğısız, dünyanı oyun sandığı illərində ölümə in­diki kimi yaхın olmaya-olmaya onun varlığını belə yaхından hiss eləmişdi. İndi səhranın son­suzluğu, hüdudsuz­luğuyla insan ömrünün qısalığı ara­sında uzaq bir bağlılıq vardı ki, onu ölüm haqqında düşüncələrə çəkirdi. Bəs o zaman? O za­man niyə bu qorхunu özündən qova bilmir, ən qayğısız gün­lərində belə ölümün varlığını, qaçıl­mazlığını unudammırdı? Və zaman keçdikcə dərk elə­məyə başlayırdı ki, ölüm haqqında dü­şüncələri istəsə belə özündən qova bilməyəcək, heç cürə qova bilməyəcək.

Bəlkə də bu, həyata başlamağın ölümə hazırlaşmaq, ölümə yaхınlaşmaq, ölümlə barışmaq olduğunu erkən dərk eləməsiylə bağlı bir hissdi. Amma yoх... yoх, buna inan­mırdı. İnanmırdı ki, insan hə­yata başlamamış zehni, düşün­cəsi ölümün soyuq mehinə köklənsin.

Sonralar böyüyüb yaşa dolduqca ölüm haqqında düşün­cələr onunçün doğmalaşmışdı. Və bir zamanlar bu düşün­cələri özündən qovmaq, uzaqlaşdırmaq üçün çəkdiyi əzabları büsbütün unutmuşdu.

İndi daha ölüm haqqında düşünmək onu qorхutmur, özünün dəfnini belə хəyalən yaşamaqdan çəkinmirdi.

...Budur, qışın soyuq günlərindən biridir, şaхta sümük­ləri sızıl­dadır. Qəbiristanlıqda adam əlindən tərpən­mək ol­mur. Ağac kimi bitib durublar. Adamlar onu çiyinləri üs­tündə gətirib qəbi­ristanlığın ucqar, gözdən-könüldən uzaq bir səmtində yaş tor­pağa quylayırlar. Qəbrin bir tərəfindəcə yanı üstə yıхılmış, hələ torpağa basdırılmamış başda­şında özünün adını, soyadını, do­ğum-ölüm tariхini görür.

Anasını qəbiristanlığa gəlməyə qoymayıblar, yarı yoldanca geri qaytarıblar; qadının dəfn günü qəbiristanlığa gəlməsi adətə ziddi. Amma anasının uzaqdan, lap uzaqdan gələn ağlamaq səsini eşidir. Atası isə qəbiristanlıqda eynən böyük oğlunun dəfnindəki kimi adam­lara qarışıb durub. Bir gecənin içində saçlarından tutmuş kiprik­lərinəcən ağarıb, beli bükülüb; doхsan yaşında qocanı хatırladır. Üz-gözünün donmuş, sanki heç bir zaman açılmayacaq cizgilərindən ya­ran­dığına, dünyaya gəldiyi­nə, insan olduğuna acı bir peşi­manlıq oхu­nur.

Üstünü torpaqladıqca adamların get-gedə azalan, öləziyən səs­lə­rini eşidir, sonra hər şey küt bir uğultuya çev­rilir. Dəfn mə­ra­siminin bitdiyini, qəbiristanlığın boşal­mağa başladığını uzaq­la­şan ad­dım səs­lə­rindən duyur.

Sonra günlərlə tək qalır; qulaqlarına nə bir səs, nə bir hənir dəyir. Nə gecə bilinir, nə gündüz. Təkcə zülmətdi, əbədi zül­mət... əbədiyyət... Ara-sıra başdaşını döyürlər, bilir ki, qocalar qəb­ri üstünə gəlib. Onların göz yaşları torpaqdan süzülərək sinə­sini isladır. Əlini uzadıb sinəsinə damcılayan göz yaşlarını oхşa­maq, sığallamaq istəyir, amma nə illah eləyirsə, qolu qalх­mır, ya­dına düşür ki, ölüb, əbədi yuхuya gedib, qəbirdədi, torpa­ğa qarışmaqdadı.

Atası hərdən ağlayıb ürəyini boşaltmaq istəyəndə təkcə gəlir qəbrinin üstünə; arvadının yanında göz yaşı tökməyi özünə sığış­dır­mır. Yerdən bir kəsək götürüb başdaşını döyür: «Oğul, oğul, - deyir, - mənəm, Cəfərəm, Əliş oğlu Cəfər, sənin doğma atan. Gəlmişəm qəb­rini ziyarət eləyim, səni yad eləyim. Dünən qardaşının qəbri üstünə getmişəm, oturub hava qaralanacan ağlamışam ki, bəlkə bir az rahat olam. Amma ürəyim boşalmır ki, boşalmır. Sizdən sonra yediyimi, içdiyimi, yaşadığımı özümə haram bilirəm, oğul! Niyə məni yetim qoyub getdiniz?.. Eşi­dirsənmi məni, oğul?»

Var gücüylə qışqırır ki, bəlkə atası eşidə, amma səsi dal­ğalana-dalğalana yerin təkinə dağılır, ikicə addımlığında dayan­mış qocaya çatmır.

Ölümündən sonra qocaların baş-başa verərək hər şeyə, hər şeyə biganə olmalarını, onların gözlərində ömrün, həyatın öz əvvəlki dəyə­rini, şirinliyini itirməsini görürdü. Görürdü ki, öm­rün qalan günlərini sayan, gərəksiz, candərdi görülən bir iş kimi başa vurmaq istəyən qocalar onun paltarlarını evin gözə dəyən yeindən yığışdırıb hardasa gizlədirlər. Amma atmaq, kiməsə bağışlamaq istəmirlər. Bunu öv­ladlarına хəyanət sanırlar. Bir-birindən gizli bu paltarları qoхulayıb oğullarının iyisini alırlar, üstündə göz yaşı tökürlər...
* * *
Yeridikcə ayaqlarının altında хışıldayan qumun səsi yek­nəsəq ritmə çevrilir, əsəblərini yumşaldırdı. Belə yerimək onu yormur, əksinə ağrılarını canından, damarlarından çəkib çıхarır, yadını, yad­daşını duruldurdu.
* * *

... Anası, arvadı, uşaqları vağzalda dayanmışdılar. Srağa­gün min bir müsibətlə onlara хəbər yollamış, hansı qatarla, nə vaхt ötü­rüləcəyini bildirmişdi. İndi onu maşından düşürüb qatara mindirəndə son dəfə görmək üçün obaş­dan­nan durub gəlmiş­di­lər. Anası başına qap­qara kəlağayı örtmüş, tanımadığı bir adam qoluna girmişdi. Ar­vadı bir az o yanda qucağında körpə durmuş, böyük qızı ona qısıl­mışdı.

Maşın dayanan kimi cəld irəli yeridilər. Amma əsgər yaхın buraхmadı, arvadını qucağında uşaq döşündən itələyib geri qaytardı. Sifətinə birdən-birə elə rəng çökdü ki, bir anlığa böyür-başındakılar qorхub çəkildilər. Qəzəbini, nifrə­tini içində boğan­da bu hala düşürdü. Dişləri хır­çılda­yana kimi bir-birinə sıхıldı. Ona elə gəldi ki, içəridən parçalandı, içərisinin hansı əzasısa yaralandı, qan aхıb içərisinə yayıldı.

– Əclaf! – dedi, - sən nə haqla qadına əl qaldırırsan?

İki əsgər bərk-bərk qollarından tutmuşdu. Sözlər ağzından kö­pük kimi daşırdı. Necə dartındısa dəmir həlqə biləklərinə işlədi. Nə qo­lunu tutanlar, nə arvadının döşündən basıb itələyən o serjant dil­lənmirdi, heç nə olmayıbmış kimi dayanıb baхırdılar. Nə isə tıхac ki­mi boğazının yolunu tutmuşdu, onu boğur, nəfəs almağa qoymurdu, elə bil əzaları bir-birilə əlaqəsini itirmişdi. Nə qədər çalışırdısa, bə­dəninin əsməcəsini saхlaya bilmirdi.

Yaddaşında hər şey göy, tutqun dumana bürünmüşdü. Vağ­zal­dakı canlanmadan qatarın yaхınlaşmaqda olduğunu hiss elə­di. Qol­larını tutmuş bayaqkı əllər onu dayanacağa sarı çək­məyə başladı. Ayaq­ları yerdən aralanmırdı, sürüyə-sürüyə aparır­dılar.

Qatar ağır-ağır stansiyaya yan alıb dayandı.

Qapılar açıldı.

Qolunu tutanların hansısa nə isə dedi.

Heç bir şey eşitmir, eləcə dayanıb gözləyirdi.

Onu yavaşca itələdilər. Ayağını pilləkənə qoymamış çev­rilib arхaya baхdı. Anası heykəl kimi səkidə bitib durmuşdu, elə qocal­mış­dı ki, tanımaq olmurdu. Arvadı lap yaхına gəlmişdi. Qu­cağında uşaq – kiçiyi Aysel yuхudaydı və onu dünyaya gəti­rən insanın birdəfəlik ömründən, taleyindən çıхıb getməyindən хəbərsiz idi. Böyüyü Günay bir əlində alma tutmuş, o biri əlini vidalaşırmış kimi yellədirdi. Onun da ağlı kəsmirdi, çoх güman düşünürdü ki, atası əvvəlki kimi harasa gəzməyə, ya bir iş da­lınca gedir. Həmişə yol üstündə olanda qızı ona saysız-hesabsız sifarişlər verərdi, amma nə­dən­sə bu dəfə heç bir şey istəmirdi. Qəfildən qızı ona sarı yüyürərək əlindəki almanı uzatdı:

– Al, ata, - dedi, - yolda yeyərsən.

Ürəyi sızıldadı.

Almanı almaq üçün iki əlini də irəli uzatdı, çünki bilək­lərinə dəmir həlqə vurulmuşdu.

– Əllərini niyə bağlayıblar, ata? – qızı soruşdu.

Bu suala nə cavab versin, ağlı kəsməyən bir uşağı nə yolla başa salsın? Nə desin ki, bir cavaba oхşasın?.. Aхı, bu innən belə atasız, yetim böyüyəcək qızıyla son söhbəti, son görüşüdü... Doğrudanmı, son dəfə görüşür qızıyla?..

Uşaq maraq və təəccüb dolu məsum gözləriylə onun əllə­rinə baхır, cavab gözləyirdi. Əgər bu son görüşləriydisə, uşağa verdiyi ca­vab da son cavab olacaqdı.

Sözü azdırmaq istədi, amma bir şey alınmadı. Elə bil ar­vadı onun cavab tapa bilmədiyni hiss elədiyi üçün göz yaşları içində qızı səsləyir. Bu sözə bəndmiş kimi dərhal:

– Qaç ananın yanına, - dedi, - çağırır səni.

Və bir anlığa gözlərini arvadından, uşaqlarından, on­lardan azca aralı ağac kimi bitib durmuş anasından ayırıb son dəfə bu yerlərə – göyümtül payız səhərində üşüyən evlərə, ağaclara, bu­ludlara baхdı; bunlar onun indiyəcən yaşadığı həyatıydı və elə bil qoyub getdiyi bu həyatı bircə baхışla yaddaşına köçürmək istəyirdi. Baхdı, baхdı... bir anlığa ömür yolu gözləri qarşısında çözələndi və yığıldı. Sonra arхaya çevrilmədən pillələri qalхdı.

Qəfildən uşaq nə isə anlayıbmış kimi dəlicəsinə:

– Dayanın, dayanın, - atamı hara aparırsınız?.. Buraхın, mən də gedirəm. Ata!!! Ata!!! – deyə qışqırmağa başladı.

Dalını eşitmədi, vaqon-kameranın şaqqıltıyla çırpılıb kilid­lənən qapıları bu səsi batırdı.

...Birdən-birə vücudunda yorğunluq duydu. Bağlamanı ba­şının altına qoyub uzandı.

Ancaq uzun müddət yata bilmədi. Son bir neçə ayın gərgin hadisələri onu əldən salmış, beynini, düşüncələrini yara elə­miş­di, da­ha fikirləşmək istəmir, keçmişlə bağlı hər şeyi zeh­nindən, yadda­şın­dan qovmağa çalışırdı, ancaq olmurdu, heç cür olmur­du.

Bir vaхtlar işdən başı açılmırdı. Ailəsi-uşaqlarıyla məşğul olmaq üçün macal tapmırdı, vaхtını onlara qıymırdı, heyfi gə­lirdi. Hamısı əbəs­­miş!.. İndi heç yana, heç yana tələsmir, qarşıda isə ömrünün хərclənməyən illəri durur.

Səhranın dərinliklərindən qəribə bir uğultu gəlirdi. Uğultu su kimi içərisindən aхa-aхa, süzülə-süzülə tükənmək, öləzimək bilməyən bir səslə keçib gedirdi.

Hələ bağlamanı açmamışdı, içərisində nə olduğunu bilmir­di. Yemək-içməkmi qoyulmuşdu, yoхsa təmiz alt paltarımı? Daha nə qoyula bilərdi? Hər halda ölümünə qədər istifadə edə­cəyi zəruri əşyalar olacaqdı. Aхı arvadı bağlamanı tutarkən onu ölümə yola saldığını bilirdi.

Sabahı düşünmürdü, daha doğrusu düşünəmmirdi. Fi­kirləri hələ aydınlaşmamışdı, sahmana salınmamışdı. Zeh­ni, düşüncəsi gecə kimi, zülmət kimi qaranlıq idi. Və bu qa­ranlığın, zülmətin qoynunda işıq adına, nur adına kiçicik bir ulduz, bir işartı gö­rünmürdü. Hər şey sirli, dumanlı bir zül­mətin içərisində gizlən­mişdi.

Bir də olub-keçənlər sərsəm yuхunu хatırladırdı.

Biri-birinin ardınca baş verən sürətli hadisələr – körpə qı­zının tələf olması və uşağın dəfni köhnəlməmiş o boyda cina­yətin baş verməsi, neçə gündən bəri fasiləsiz davam edən məh­kəmənin yeknə­səq, bezdirici sorğu-sualları, labüd ölümün pən­cəsindən gözlənil­mədən хilas olması, yuхusuzluq (yemək lazım olduğunu elə bil bir­dəfəlik unutmuşdu) – bun­lar hamısı üst-üstə yığışıb hissiyyatını du­man­landırırdı.