İ. A. Əyyubov etsn “Hidrometeorologiya” eti-nun doktorantı

Tədqiqatda istifadə edilən materiallar və metodika
Tədqiqat işinin aparılması üçün Екоlоgiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin fоnd və arхiv matеriallarından istifadə olunmuşdur. Tədqiqatda riyazi statistiкa, hidrоlоji охşarlıq, müqayisəli təhlil və digər qiymətləndirmə mеtоdlarından istifadə оlunmuşdur.


Tədqiqatın şərhi
Tədqiqatlar göstərir ki, 1961-1990-cı illər ərzində bütün respublika üzrə 0,3-0,6⁰C istiləşmə getmiş, yağıntıların miqdarı isə 18% azalmışdır. İstiləşmə nəticəsində mövsümi qar xəttinin yerləşməsi yüksəkliyi əgər 1500 m müşahidə olunurdusa, indi bu yüksəklik 1800 m-ə qalxıb [5, 6].
1890-2000-ci illərdə Böyük Qafqazın buzlaq-nival zonasında buzlaqların sahəsi 43,2%, həcmi isə 51,6% azalmışdır. Qusarçay, Samur çaylarının hövzələrində bu azalma nəticəsində buzlaqların orta uzunluğu 13,2% qısalmış, buzlaq axımı 40,8%, ümumi çay axımı isə 2,0% azalmışdır [3, 4].
Azərbaycanda 17 məntəqə üzrə mövcud məlumatlara əsasən temperaturun dövrlər üzrə orta qiymətləri və tərəddüdləri verilmişdir (cədvəl 1). Cədvəldən aydın olur ki, 17 məntəqənin məlumatlarına əsasən respublikada orta temperaturun artım tərəddüləri II dövrdə I dövrə nisbətən 0,44⁰C, III dörün I və II dövrə nisbətən isə müvafiq olaraq 0,98⁰C və 0,54⁰C olmuşdur [2, 7].
Azərbaycanda 17 məntəqə üzrə mövcud məlumatla əsasən yağıntıların dövrlər üzrə orta qiymətləri və tərəddüdləri verilmişdir (cədvəl 2). Cədvəldən aydın olur ki, 17 məntəqənin məlumatlarına əsasən respublikada yağıntılarda II dövrdə I dövrə nisbətən, Oğuz və Ordubad istisna olmaqla artımlar müşahidə olunmuşdur. III dövrdə isə I dövrə nisbətən əsasən azalmalar müşahidə olunsa da, bəzi məntəqələrdə artımlar, III dövrdə isə II dövrə nisbətən bütün məntəqələr üzrə yağıntıların azalması müşahidə olunmuşdur [1, 2, 7].

Cədvəl 1
Temperaturun dövrlər üzrə orta qiymətləri və tərəddüdləri (t, ⁰C)

S/s	Məntəqələr	I dövr	II dövr	I dövrə nisbə-tən tərəddüd-lər	III dövr	I dövrə nisbətən tərəd-düdlər	II dövrə nisbətən tərəd-düdlər
		1890-1960-cı illər t, ^0C	1961-1990-cı illər t, ^0C		1991-2000-cı illər t, ^0C
1	Astara	14.2	14.7	0.5	15.9	1.7	1.2
2	Biləsuvar	14.0	14.7	0.7	15.0	1.0	0.3
3	Daşkəsən	6.1	6.9	0.8	7.8	1.7	0.9
4	Gəncə	13.2	13.4	0.2	14.1	0.9	0.7
5	Quba	9.6	10.2	0.6	10.9	1.3	0.7
6	Kürdəmir	14.5	14.9	0.4	15.6	1.1	0.7
7	Lənkəran	14.0	14.1	0.1	14.5	0.5	0.4
8	Mərəzə	10.5	10.6	0.1	10.9	0.4	0.3
9	Maştağa	13.5	14.0	0.5	14.2	0.7	0.2
10	Naxçıvan	12.7	12.9	0.2	12.9	0.2	0
11	Oğuz	11.9	12.1	0.2	12.8	0.9	0.7
12	Qəbələ	10.6	11.1	0.5	11.7	1.1	0.6
13	Şəki	12.0	12.2	0.2	12.7	0.7	0.5
14	Xaçmaz	12.2	12.5	0.3	12.8	0.6	0.3
15	Yevlax	14.6	14.9	0.3	15.5	0.9	0.6
16	Zaqatala	12.5	12.9	0.4	13.2	0.7	0.3
17	Göyçay	14.2	14.6	0.4	15.1	0.9	0.5

Cədvəl 2

Yağıntıların dövrlər üzrə qiymətləri və tərəddüdləri

S/s	Məntəqələr	I dövr	II dövr	I dövrə nisbətən tərəddüdlər	III dövr	I dövrə nisbətən tərəddüdlər	II dövrə nisbətən tərəddüdlər
		1890-1960-cı illər, mm	1961-1990-cı illər, mm		1991-2000-cı illər, mm
1	Astara	1247	1314	67	1279.2	32.2	-34.8
2	Biləsuvar	320	335.2	15.2	310.4	-9.6	-24.8
3	Daşkəsən	546	656.9	110.9	604.8	58.8	-52.1
4	Gəncə	248	287	39	239.5	-8.5	-47.5
5	Quba	519	522.2	3.2	508.2	-10.8	-14
6	Kürdəmir	325	350.2	25.2	296.8	-28.2	-53.4
7	Lənkəran	1118	1206	88	1204.5	86.5	-1.5
8	Mərəzə	322	421.1	99.1	421.4	90.4	-8.7
9	Maştağa	250	276.7	26.7	255.1	5.1	-21.6
10	Naxçıvan	236	255.3	19.3	217.2	-18.8	-38.1
11	Oğuz	1022	915.3	-107	857.6	-164.4	-57.7
12	Qəbələ	248	1001	53	921.8	-26.2	-79.2
13	Şəki	729	807.4	78.4	726.1	-2.9	-81.3
14	Xaçmaz	301	306.7	5.7	302	1.0	-4.7
15	Yevlax	283	324.9	41.9	247.6	-35.4	-77.3
16	Zaqatala	952	958.9	6.9	966.2	14.2	-7.3
17	Göyçay	444	466.8	22.8	385.3	-58.7	-81.5

Tədqiqat olaraq son 47 ildə Oğuz-Qəbələ çaylarının axım kəmiyyətlərinin hər hansı dəyişkənliyə məruz qalmasını qiymətləndirmək üçün onun 1991-2010-cu illər üzrə orta fəsillik və illik temperatur, yağıntı və su sərflərinin qiymətləri onların 1960-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisə edilmişdir. Oğuz-Qəbələ ərazisində temperaturun hansı dəyişikliyə məruz qaldığını qiymətləndirmək üçün Quba, Altıağıc, Şamaxı, Göyçay, Şəki, Zaqatala məntəqələrinin 1991-2010-cu illər üzrə orta fəsillik, illik və orta aylıq temperatur göstəriciləri onların 1960-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisə edilmişdir (cədvəl 3).

Cədvəl 3
Böyük Qafqazın müxtəlif məntəqələrində fəsillik və orta illik temperaturunun
1961-1990 və 1991-2010-cu illər üzrə qiymətləri (T⁰ C)

S/s	Məntəqə	Dövrlər	Qış	Yaz	Yay	Payız	İllik
1	Quba	1961-1990	0,2	8,5	20,3	11,7	10,2
		1991-2009	2,2	5,6	19,6	15,9	10,8
		Fərq	2,0	-2,9	-0,7	4,3	0,6
2	Altıağac	1961-1990	-0,6	8,1	17,8	8,8	8,5
		1991-2009	-0,1	7,6	18,2	9,4	8,8
		Fərq	0,5	-0,5	0,4	0,6	0,3
3	Şamaxı	1961-1990	2,1	5,6	20,0	16,5	11,1
		1991-2009	1,2	9,9	22,1	12,7	11,5
		Fərq	-0,9	4,3	2,1	-3,8	0,4
4	Göyçay	1961-1990	3,9	13,1	25,0	15,4	14,9
		1991-2009	5,1	11,1	24,9	19,2	16,3
		Fərq	1,2	-2,0	-0,1	3,8	1,4
5	Şəki	1961-1990	2,2	11,0	22,4	12,8	12,2
		1991-2009	3,7	8,3	21,5	17,6	13,1
		Fərq	1,5	-2,7	-0,9	4,8	0,9
6	Zaqatala	1961-1990	2,5	11,0	22,5	13,8	13,0
		1991-2009	4,1	9,1	22,1	18,2	13,4
		Fərq	1,7	-1,9	-0,4	4,4	0,4

Tədqiqatlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Quba, Altıağac, Şamaxı, Göyçay, Şəki və Zaqatala məntəqələrində 1991-2009-cu illərin orta illik temperaturu 1960-1990-cı illərə nisbətən 0.3...1.4⁰C artmışdır (cədvəl 3).

Tədqiqat hövzəsinin Şəki məntəqəsində temperaturun qış, payız və orta illik qiymətlərində artım müşahidə olunmuşdur (cədvəl 3). Ən çox artım əvvəlki dövrə nisbətən payız fəslində 4.8⁰C müşahidə edilmişdir. 1991-2009-ci illərin orta illik temperaturu da əvvəlki dövrlə müqayisədə 0.9⁰C artmışdır. Şəki məntəqəsində temperaturun 1991-2009-cu illər üzrə fəsillik və orta illik qiymətlərinin onların 1961-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsi şəkil 1-də verilmişdir.

Şəkil 1. Şəki məntəqəsində temperaturun 1991-2009-cu illər üzrə fəsillik və illik orta
qiymətləri onların 1961-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsi
Böyük Qafqazın bir neçə məntəqəsində yağıntıların dəyişikliyə məruz qaldığını qiymətləndirmək üçün 1991-2010-ci illər üzrə orta fəsillik, illik və aylıq yağıntı qiymətləri onların 1961-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisə edilmişdir (cədvəl 4).
Cədvəl 4
Böyük Qafqazın müxtəlif məntəqələrində fəsillik və illik yağıntının
1961-1990 və 1991-2010-cu illər üzrə qiymətləri (Y, mm)

S/s	Məntəqə	Dövrlər	Qış	Yaz	Yay	Payız	İllik
1	Quba	1962-1990-cı illər	116	127	125	154	522
		1991-2009-cu illər	103	101	109	179	492
		Fərq	-13	-26	-16	25	-30
2	Altıağac	1961-1990-cı illər	101	151	160	136	548
		1991-2009-cu illər	91	128	137	123	479
		Fərq	-10	-23	-23	-13	-69
3	Göyçay	1962-1990-cı illər	91	132	129	122	473
		1991-2009-cu illər	77	105	94	104	380
		Fərq	-13	-27	-35	-18	-93
4	Qəbələ	1962-1990-cı illər	172	217	309	230	929
		1991-2010-cu illər	177	236	296	251	960
		Fərq	5	19	-13	21	31
5	Şəki	1961-1990-cı illər	126	205	262	218	812
		1991-2010-cu illər	133	202	255	190	780
		Fərq	7	-3	-8	-28	-32
6	Zaqatala	1962-1990-cı illər	148	211	323	258	941
		1991-2009-cu illər	138	240	333	269	981
		Fərq	-10	30	10	11	40
7	Əlibəy	1962-1990-cı illər	150	245	363	308	1065
		1991-2009-cu illər	160	307	433	442	1342
		Fərq	10	63	70	134	276
8	Oğuz	1962-1990-cı illər	154	222	276	217	867
		1991-2009-cu illər	139	294	204	253	890
		Fərq	-15	73	-71	36	23

Quba, Altıağac, Şəki və Göyçay məntəqələrində yağıntıların illik qiymətlərində 30...90 mm azalma müşahidə olunmuşdur. Ən çox azalma əvvəlki dövrə nisbətən yay fəslində 71 mm müşahidə edilmişdir (cədvəl 4).

Qəbələ məntəqəsində yay fəslinin orta qiyməti istisna olmaqla yağıntılar istər fəsillik, istərsə də orta illik qiymətlərində artım müşahidə olunmuşdur (cədvəl 4). Yağıntıların 1991-2009-ci illərin orta illik kəmiyyətləri əvvəlki dövrə nisbətən artaraq 960 mm təşkil etmişdir. Qəbələ məntəqəsində yağıntıların 1991-2009-cu illər üzrə fəsillik və orta illik qiymətləri onların 1962-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsi şəkil 2-də təsvir edilmişdir.
Şəki məntəqəsində qış fəslinin orta qiyməti istisna olmaqla yağıntılar istər fəsillik, istərsə də orta illik qiymətlərində azalma müşahidə olunmuşdur (cədvəl 4). 1991-2009-cu illərin orta illik kəmiyyəti əvvəlki dövrə nisbətən azalaraq 780 mm təşkil etmişdir. Yağıntıların 1991-2009-cu illər üzrə fəsillik və orta illik qiymətləri onların 1961-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsi şəkil 3-də təsvir edilmişdir.



Şəkil 2. Qəbələ məntəqəsində yağıntının 1991-2009-cu illər üzrə fəsillik və illik orta
qiymətləri onların 1962-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsi

Şəkil 3. Şəki məntəqəsində yağıntının 1991-2010-cu illər üzrə fəsillik və illik orta
qiymətləri onların 1961-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsi

Tədqiqat olaraq son 47 ildə Əyriçay-Baş Daşağılçay, Turyançay-Savalan, Dəmiraparançay-Qəbələ məntəqələrində axım kəmiyyətlərinin hər hansı dəyişkənliyə məruz qalmasını qiymətləndirmək üçün 1991-2007-ci illər üzrə orta fəsillik və illik su sərfləri qiymətləri onların 1960-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisə edilmişdir (cədvəl 5).

Cədvəl 5
Böyük Qafqazın çaylarının fəsillik və orta illik su sərflərinin 1961-1990 və
1991-2009-cu illər üzrə qiymətləri (Q, m³/san)

S/s	Məntəqə	Dövrlər	Qış	Yaz	Yay	Payız	İllik
1	Əyriçay-Baş Daşağılçay	1960-1990	2,93	7,70	12,16	5,56	7,09
		1991-2008	3,78	7,29	9,92	6,07	6,76
		Fərq	0.85	-0.41	-2.24	0.51	-0.33
2	Dəmiraparançay-Qəbələ	1960-1990	2,16	5,13	8,53	4,56	5,10
		1991-2007	3,39	6,07	9,18	6,10	6,19
		Fərq	1.23	0.94	0.65	1.54	1.09
3	Turyançay-Suqovşağı	1968-1990	4.5	9.5	9.7	7.0	7.6
		1991-2007	7.5	12.9	10.1	10.9	10.2
		Fərq	2.95	3.45	0.43	3.89	2.6

Əyriçay-Baş Daşağılçay məntəqəsində 1991-2008-ci illər ərzində qış, payız və orta illik su sərflərinin qiymətlərində artım müşahidə edilib (cədvəl 5). Bələ ki, 1960-1990-cı illərdə həmin fəsillərin orta qiymətləri 2.9, 5.6 və orta illik 7.1 m³/san olduğu halda, 1991-2009-ci illərdə artaraq müvafiq olaraq 3.8, 6.1 və 6.8 m³/san təşkil etmişdir. Ancaq 1991-2007-ci illərin yaz və yay fəslinin orta qiymətlərində azalma müşahidə edilmişdir.

Əyriçay-Baş Daşağılçay 1960-1990-cı illərin orta aylıq qiymətlərinin 1991-2007-ci illərin müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, burada su sərfinin on ay ərzində artması müşahidə edilib. 1991-2009-cu illərin yanvar, fevral, mart, aprel, sentyabr, oktyabr, noyabr və dekabr aylarının orta aylıq su sərflərinin qiymətləri 1960-1991-ci illərin həmin aylarının su sərflərinə nisbətən artaraq müvafiq olaraq 1.9, 1.8, 2.1, 3.9, 3.2, 2.8, 2.3, 2.0 m³/san təşkil etmişdir. 1991-2007-ci illərin may, iyun, iyul və avqust aylarının orta aylıq su sərflərinin qiymətləri 1960-1991-ci illərin həmin aylarının su sərflərinə nisbətən azalaraq müvafiq olaraq 4.7, 4.4, 3.5 və 3.1 m³/san təşkil etmişdir (cədvəl 6).
Cədvəl 6
Əyriçay-Baş Daşağılçay məntəqəsində orta aylıq su sərfinin
1960-1990 və 1991-2009-ci illər üzrə qiymətləri (m³/san)

Dövrlər	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
1960-1990	1.45	1.42	1.71	3.36	5.25	5.27	4.20	3.58	2.88	2.68	1.93	1.58
1991-2008	1.88	1.77	2.06	3.86	4.69	4.41	3.50	3.10	3.21	2.79	2.31	2.01
Fərq	0.43	0.34	0.35	0.50	-0.56	-0.86	-0.70	-0.48	0.33	0.12	0.37	0.43

Əyriçay-Baş Daşağılçay su səfinin 1991-2007-ci illər üzrə orta aylıq qiymətləri onların 1960-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsi qrafik şəklində təsvir edilmişdir (şəkil 4). Qrafikdən göründüyü kimi 1991-2009-cu illərin may, iyun, iyul və avqust aylarında su sərflərinin qiymətlərində azalma müşahidə edilib.

Şəkil 4. Əyriçay-Baş Daşağılçay su sərfinin 1991-2007-ci illər üzrə orta aylıq qiymətləri
onların 1960-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsinin qrafiki

Dəmiraparançay-Qəbələ məntəqəsində 1991-2007-ci illərin bütün fəsli və orta illik qiymətlərində 1960-1990-cı illərin qiymətləri ilə müqayisədə artım müşahidə olunub (cədvəl 5). Belə ki, əvvəlki dövrün fəsli və orta illik su sərflərinin qiymətləri 2.2, 5.1, 8.5, 4.6 və 5.1 m³/san olduğu halda, 1991-2007-cı illərdə artaraq müvafiq olaraq 3.4, 6.1, 9.2, 6.1 və 6.2m³/san olmuşdur. Dəmiraparançayın su səfinin 1991-2007-ci illər üzrə fəsillik və orta illik qiymətləri onların 1960-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsi qrafik şəkil 5-də təsvir edilmişdir.

Dəmiraparançayın 1960-1990-cı illərin orta aylıq qiymətlərinin 1991-2007-ci illərin müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, iyun ayından başqa digər aylar ərzində su sərfinin artması müşahidə edilib (cədvəl 7). Belə ki, əvvəlki dövrlə müqayisədə 1991-2007-ci ilin yanvar, fevral, mart, aprel, may, iyul, avqust, sentyabr, oktyabr, noyabr və dekabr aylarında su sərflərinin kəmiyyətləri artaraq 3.3, 2.9, 3.0, 5.3, 9.9, 9.5, 7.6, 7.0, 6.4, 5.0, 4.0 m³/san təşkil etmişdir. Həmin dövrün yalnız iyun ayının orta aylıq su sərfinin qiyməti 1960-1990-cı illərin həmin ayının su sərfinə nisbətən azalaraq müvafiq olaraq 10.4 m³/san təşkil etmişdir.

Şəkil 5. Dəmiraparançay-Qəbələ su səfinin 1991-2007-ci illər üzrə fəsillik və illik orta qiymətlərinin onların 1960-1990-cı illər ərzindəki müvafiq orta kəmiyyətləri ilə müqayisəsi
Cədvəl 7
Dəmiraparançay-Qəbələ məntəqəsində orta aylıq su sərfinin
1960-1990 və 1991-2007-ci illər üzrə qiymətləri (m³/san)

Dövrlər	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
1960-1990	2,1	1,8	2,1	4,6	8,7	11,3	8,4	5,9	5,2	5,1	3,5	2,6
1991-2007	3,3	2,9	3.0	5,3	9,9	10,4	9,5	7,6	7.0	6,4	5.0	4,0
Fərq	1.2	1.1	0.9	0.7	1.2	-0.9	1.1	1.7	1.8	1.3	1.5	1.4

Nəticə
Tədqiqatdan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycanın Böyük Qafqaz ərazisində temperatur göstəricilərində Quba, Altıağac, Şamaxı, Göyçay, Şəki, Zaqatala məntəqələrində 1991-2009-cu illər ərzində əvvəlki dövrlə müqayisədə artım müşahidə edilmiş və artımın orta qiyməti 0.7⁰C təşkil etmişdir.
Yağıntı göstəricilərində isə Mərəzə, Qəbələ, Oğuz, Zaqatala, Əlibəy məntəqələrində 1991-2009-cu illər ərzində əvvəlki dövrə nisbətən yağıntı göstəricilərinin artması müşahidə olunmuşdur. Ancaq Quba, Altıağac, Göyçay, Şəki məntəqələrində isə yağıntıların illik göstəricilərində əvvəlki dövrlə müqayisədə azalma müşahidə olunmuşdur.
Tədqiq olunan Daşağılçay, Turyançay, Dəmiraparançayın su sərflərində 1991-2007-ci illərin orta göstəricisində əvvəlki dövrlə müqayisədə tərəddüdlər müşahidə edilmişdir. Göstərilən çaylardan əvvəlki dövrlə müqayisədə orta illik göstəricilərində Daşağılçayda 0.33 m³/san azalma müşahidə edilmişdir. Digər çayların orta illik göstəricilərində isə əvvəlki dövrlə müqayisədə artım müşahidə edilmişdir. Ən çox artım Turyançayda 2.6 m³/san təşkil etmişdir. Göstərilən çaylarda axımın artması və ya azalması təhlükəli hadisələrin yaranmasına şərait yaradır. Ən çox sərf artımı aprel-iyun aylarında müşahidə edilmişdir. Su sərfinin məhz həmin aylarda qalxmasına səbəb kimi temperaturun artması fonunda dağlarda qarın tez əriməsi və çaylarda sululuğun həmin dövrdə kəskin artmasıdır. Bu da həmin dövrdə daşqın və sel hadisələrinin baş verməsinə səbəb olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, çaylarda su sərflərinin bu qədər azalıb-artmasında iqlim prosesləri ilə yanaşı, çaya bilavasitə antropogen mənşəli amillərin də təsiri mühüm rol oynayır. Bunun üçün çayların rejim və illik axım parametrlərini tədqiq edərkən antropogen faktorların da təsirini təyin etmək lazımdır.