I-bap. Materiya ha’m ol haqqinda silosofiyaliq ta’liymattin’ tariyxi ma’selesi

I - basqısh Antik filosofiya. Materiya baslanǵısh material (suw, órt, atom hám sh. k.) retinde. Filosofiya tariyxında Materiya haqqındaǵı qıyallardıń qáliplesiwin «da’slepki stixiyali materializm»dep ataladı. Bul materializm óz rawajlanıwınıń birinshi basqıshında tábiyiyat hádiyseleriniń sheksiz reń-beren’ligine tiykarlanǵan birlikti tábiyiyiy jag’day dep esaplaydı ha’m onıń sebeplerin arnawlı bir materiallıq, ayriqsha zattan izleydi.
Antik ko’z-qaraslarǵa qarag’anda, materiya-deneler hám zatlardıń ózegin belgileytuǵın baslanǵısh material bolıp tabıladı. Mısalı, antik grek filosofi Fales suw ósimlikler, haywanlar hám adamlarǵa zárúr ekenligin belgilep, suwdı barlıq zatlar tiykari dep járiyalaǵan. Geraklit quyash, juldızlar hám basqa denelerdi jaratıwshı órttı hámme zattıń tiykari dep esaplaǵan.
Tábiyiyattı ilimiy biliwdiń nátiyjeli programması jaratılıwına alıp keliwge ılayıq bolǵan Materiyanin’ birinshi konstepstiyasın eramızǵa shekemgi V a’sirde antik atomistler (Demokrit hám basqalar ) usınıs etken.
II - basqısh XVI-XVII ásirler metafizik materializmi. Materiya arnawlı bir ózgermeytuǵın ózgeshelikler jıyındısı retinde analiz etilgen. Sol dáwirde Materiya túsinigi fizikada qabıl etilgen arnawlı bir ózgermeytuǵın ózgeshelikler jıyındısı retindegi «element» túsinigi menen ten’lestirilgen. Mısalı, ingliz materialistleri F.Bekon hám T.Gobbs bunday ózgeshelikler qatarına kólemlilik, forma, salmaqlıq hám taǵı basqalardı kirgizgen. Geyde Materiya túsinigi arnawlı bir «birlemshi» qa’siyet, mısalı kólemlilik yamasa massa menen ten’lestirilgen (R.Dekart, I.Nyuton).
III - basqısh XVIII-XIX ásirler. Materiya insan sezim aǵzaları arqalı aqıl ju’ritiwge ılayıq bolǵan ob'ektiv bolmıs retinde aytılǵan. Bul dáwirde «Materiya » túsinigi tábiyiyiy pánlerdiń rawajlanıw prostessinde ilimpazlar bilimniń arnawlı bir tarawlarında anıqlaǵan belgiler menen bayip bardı. Mısalı, mexanikada makroelementlerdin’ bólek ózgesheligi - massa anıqlandi. Ol Materiyanin’ eń zárúrli belgisine aylandı, Materiya massa menen birdey, dep esaplana baslandı.
IV - basqısh Házirgi zaman filosofiyası. Ob'ektiv bolmıstı ańlatıw ushın mólsherlen’en filosofiyalıq kategoriya bolıp, onı insan óz sezim aǵzaları arqalı sezinedi, onı túsiniwi múmkin hám túsiniwge háreket etedi, biraq bunda materiya insannan qaramastan bar bolıp tabıladı. Bul dáwirde materiyani túsiniwde tábiyiyiy ilimiy tárep emes, bálkim filosofiyalıq tárep birinshi orınǵa qoyıldı. Bul Materiyag’a zatlar hám hádiyseler pútkil reń-beren’liginin’ ishki birden-bir mánis - substanciya retinde jantasıw bolıp tabıladı. Bul bolsa materiyag’a ob'ektiv bolmıs retinde jantasıw ańlatpası bolıp tabıladı.
XIX hám XX ásirler shegarasında filosofiya hám tábiyiyattanıwda júzege kelgen jaǵdaydı analizlegen filosoflar, atap aytqanda,«Materiya » túsiniginen waz keshiw jolınan emes, bálkim oǵan tábiyiyattanıwdaǵı oylap tabılǵanlardı ulıwmalastırıw arqalı shıǵarılǵan jańa juwmaqlardı kirgiziw jolınan barıwdı usınıs etti. «Materiya » filosofiyalıq kategoriyasinin’ wazıypası ámelde bar Materiya túrleriniń pútkil sheksiz reń-beren’ligin qamtıp alıw jáne onı ań menen bólew múmkin emesligine pánt beriwden ibarat. Mashqalaǵa filosofiyalıq munasábetti onıń tábiyiyiy-ilimiy talqininan parıqlaw imkaniyatın beretuǵın usı jantasıw júdá zárúrli áhmiyetke iye boladı, keri jaǵdayda usı tarawdaǵı izertlewler hám biliw múmkinshilikleri sheńberi negizsiz túrde tarayadi. Buǵan, mısalı, neoozitivizm baǵdarlarınan biri - lingvistik filosofiyada dus keliwimiz múmkin. Onıń belgili wákilleri J.Mur, L.Vitgenshteyn hám basqalar «Materiya » hám «an’» sıyaqlı túsiniklerge ilimiy názerden anıq tariyp
beriw múmkin emes eken, olardan waz keshiw kerek, dep esaplaydı.
Materiyanin’ strukturalıqlıǵı ideyasınıń túbirleri antik filosofiyaǵa, atap aytqanda, Demokrit, Epikur hám Lukrestiy Kardin’ atomistik táliymatına barıp taqalsada, bul ideya tábiyiyattanıwdıń rawajlanıwına kúshli tásir kórsetken.
Házirgi zaman filosofiyasında ol talay salmaqlı hám ilimiy tiykarlanǵan Materiyanin’ sistemalı dúzilisi konstepstiyasında sáwlelengen.
Keyinirek Materiya haqqındaǵı tu’sinikler tiykarınan onıń arnawlı bir ózgeshelikleri - massa, energiya, kólem menen baylanısqan jáne onıń arnawlı bir túrleri - element, atomlar, korpuskulalar menen teńlestirilgen.
Bul máselelerge salıstırǵanda házirgi jantasıwlar talay ózgergen hám Materiya haqqındaǵı tábiyiy-ilimiy, mısalı, fizikalıq yamasa ximiyalıq qıyallar menen bir qatarda onı ańlap jetiwdiń filosofiyalıq dárejesin de názerde tutadı. Basqa házirgi filosofiyalıq jónelislerdiń kópshiliginde bul túsinikler aktiv qollanıladı hám zárúrli metodologik ro’l oynaydı. Atap aytqanda, onıń substanciyaliq, sheksizlik, joq bolmaw, háreket, mákan, waqıt sıyaqlı ajıralmas ózgeshelikleri parıq etedi.
Materiyanin’ tiri, tiri emes hám social sıyaqlı strukturalıq dárejeleri bir-birinen parıqlanadi. Olar bolmıstıń tiykarǵı formaları menen sáykes keledi. Bunda túrli dárejeler bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Áyne waqıtta olardıń quramında arnawlı bir ierarxiya hám ápiwayılaw sırtqı kórinislerden (jansız materiyadan) quramalılaw sırtqı kórinisler (janlı ha’m social Materiya ) tárepke rawajlanıw gúzetiledi, búgingi kúnde olardıń bar ekenligi tek planetamızǵa salıstırǵanda óziniń ilimiy tastıyıǵın tawg’an. Jansız tábiyattıń dúzilisi hám ran’beren’ligi haqqındaǵı qıyallar bolsa, mikro, makro hám megadu’nyalardi qamtıp alıp, tınımsız keńeyip hám tereńlasip barıp atır.
XX asirde buǵan baylanıslı úlken jetiskenliklerge erisildi. Ásir basında element diskret bóleklerden ibarat qanday da úzliksiz zat retinde, maydan bolsa úzliksiz materiallıq ortalıq retinde túsinilgen edi. Keleside, kvant fizikasi, salıstırmalıq teoriyası hám basqa tábiyiy-ilimiy ideyalardıń rawajlanıwı menen element hám maydan ortasındaǵı parq salıstırmalı tús aldı, jańalıq ashılıp atırǵan elementar bólekler bolsa óziniń reń-baran’ligi menen kisin tańlanıwǵa salıp qoyıp atır. Bul tarawda sheshilmegen máseleler ele júdá kóp bolsa da, materiya qa’liplesiwinin’ «subelementar» dárejesin úyrenip, elementar bóleklerdiń birden-bir tábiyatın túsiniwde sezilerli dárejede tabısqa eristi. Bul jerde sońǵı jıllarda plazma, materiyanin’ bólek jaǵdayı retindegi fizikalıq boslıq hádiyseleri hám materiyanin’ sheksizligi haqqındaǵı ideyanı tastıyıqlaytuǵın basqa processler úyrenilip atır.

3. 
   Materiya antik da’wir filosofiyasinin’ izertlew obiekti sipatinda
   

Antik dáwirdiń birinshi atomistik túsinikleri dáwirinde materiya dúnyada bar bolǵan barlıq zatlardıń tiykari bolǵan substanciya retinde tu’sinilgen. Materiya haqqındaǵı bunday túsiniktiń klassik ańlatpası Levkipp hám Demokrittin’ atomizmi edi. Koncepciyanı Platon zatlardıń ideyasına qarsı bolǵan substaktti kórsetiw ushın paydalang’an. Aristotel materiyanin’ ob'ektiv bar ekenligin tán aldı. Ol onı máńgi, jaratılmaǵan hám buzılmas dep esaplaǵan.
Materiyani túsiniwde dúnyanıń birliginde sheksiz rawajlanıp atırǵan túrli-tumanlıǵına itibar qaratildi. Sol kóz-qarastan qaraǵanda, Materiya substanciya retinde basqa deneler menen "birgelikte" emes, bálkim " aldın" joq, tek ha’r-tu’rli konkret hádiyselerde hám tek olar arqalı bar boladı. Bul aǵımdıń kózge kóringen wákili D.Didro edi.
Antik grek naturfilosofiyasinin’ Álemniń pútin ontologik kosmologik tábiyat kórinisin jaratıw ushın bolmıs subcanciyasi-baslanǵısh materiyani anıqlawǵa qaratılǵan urınısları dawamında bir qansha jantasıwlar hám uyqas táliymatlar payda boldi, atap aytqanda, Fales-suwdı, Anaksimen-hawanı, Geraklit-órttı, Levkipp hám Demokritlar-atomlardi substanciya dep tiykarlag’an halda o’z táliymatların jarattı.
Falestin’ filosof retindegi iskerligine da’slep baha bergen oyshıl alim Aristotel boldi. Ol “Metafizika” shıǵarmasında tómendegilerdi jazadı :
―Filosofiya menen dáslepki ma’rte shug’ullang’anlardin’ ko’pshiligi barlıq zatlardin’ baslanıwın, baslang’ish tiykarın materiyada dep bilgen. Odan barlıq zatlar dúziledi, odan barlıq zat kelip shıǵadı hám oǵan qaytadı. Bunda tiykar saqlanıp qaladı, tek g’ana zatlardıń ózgeshelikleri o’zgaradi. Bunı zattıń baslang’ish tiykari hám elementi dep esaplaǵan. Sol sebepli de olar hesh zat payda bolmaydi hám jog’almaydi, sebebi tiykarǵı tábiyat saqlanıp qaladı degen pikirde bolg’an.
Bunday baslang’ish tiykar ushın muǵdar hám formanı barlıg’ida birdey etip ko’rsetpegen. Fales sol túrdegi filosoflardıń baslawshısı. Ol baslang’ish tıykardı suw dep esaplagan.
Basqa ko’p filosoflar sıyaqlı, jámiyet siyasiy turmısında qatnasqan Apollonda koloniyaǵa tiykar salǵan. Anaksimandr o’zinin’ filosofiyalıq baqlawların bir kitapǵa jiynag’an. Ol da Faleske uqsap barlıq zatlardıń baslanǵısh elementin izleydi. Biraq ol sonday juwmaqqa keledi, Materiyanin’ hesh bir konkret forması (mısalı, suw) qıdırılıp atırǵan baslang’ish element bola almaydı, sebebi, suw yamasa ızǵarlıq o’z jaǵdayında qarama-qarsılıqlardan biri bolip, olardıń konfliktin túsindiriw kerek boladi. Eger o’zgariw tuwiliw hám o’lim, o’sish hám soliw bar ekenligi sebepli bolsa, bir elementtiń keńeyiwi basqası esabına bolsa, ol jaǵdayda, eger dunyadaǵı barlıq zattıń tiykarın suwda degen pikirden kelip shıqsaq, onıń basqa elementlerdi qashannan berli jutip jibermegenin túsiniw qıyın. Materiyanin’ birdey túrleriniń basqalarınan ayirmashiliqlarin Geraklit tek ǵana zatlardıń turaqlılıǵı menen emes, bálkim tábiyattıń túrli hádiyseleri, mısalı, kún hám tún, jaz hám qistin’ almasıwları menen de túsindiriwge urınadı. Diogen bergen maǵlıwmattan bilgenimizdey, Geraklit bir elementlerdiń basqalardan ayirmashiliǵin puwlaniw menen túsintirgen.
Atap aytqanda, Quyash Sheńberinen ot alatuǵın tınıq puwlaniw ku’ndi keltirip shıǵaradı, oǵan keri puwlaniwdin’ ústinligi tu’ndi payda etedi.
Antik grek filosofları arasında Anaksimandr óziniń materiya haqqındaǵı pikirleri menen bólek ajralıp turadı. Onıń ushın Materiya yamasa birinshi element seziw múmkin bolǵan konkret dene emes, bálkim ayırım nomuayyan ózgeriwshi mániske iye bolǵan apeyron bolıp tabıladı. Atomistlarda Materiya siyasiy gruppalasqan substrakt kórinisin kásip etedi.
Materiyanin’ birinshi ilimiy koncepciyasın eramızǵa shekemgi V a’sirde antik atomistler (Demokrit hám basqalar ) usınıs etken. Demokrit barlıq zatlar ápiwayı ajıralmaytuǵın bólekler - atomlardan ibarat, degen ideyanı ilgeri súrgen. Onıń oyda sawlelendiriwinde bul bólekler bir-biri menen toqnasip, bir-birine jabısıp hám bir-biri menen birigip, biz kóretuǵın zatlardı payda etgen. Zatlardıń ózgeshelikleri sońı nátiyjede olardı sho’lkemlestiriwshi atomlar forması, úlkenligi, óz-ara jaylasıwı hám háreketine baylanıslı. Bul barlıq zatlardı xarakteristikalaw hám túsindiriwge tiykar etip birden-bir ulıwma sxemanı - biliw obiektiniń hár qanday obiektti atomlar birikpesi retinde sáwlelendiriwshi modelin alıw imkaniyatın beredi.
Sonday etip, antik filosoflar kóz-qarasınan, materiya - bul barlıq zatlardin’ tiykari esaplanadi. Ádetde bular antik oyshıllardıń boljawları bolǵan hám olardıń materializmi oǵada ápiwayı ózgeshe bolg’an, sebebi teoriyalıq juwmaqlar bolmıstı baqlaw nátiyjesi, tábiyattı eksperimental úyreniw joqlıǵı jemisi bolǵan.
Materiya filosofiyalıq kategoriyasin dáslepki ma’rte Platon paydalang’an. Platon ko’z-qarasinda Materiya formasız hám nomuayyan bolıp, hár qanday geometriyalıq forma ko'rinisin kásip etiwi múmkin bolǵan mákan menen teńlestiriledi.
Keyinirek Materiya haqqındaǵı tu’sinikler tiykarınan onıń arnawlı bir ózgeshelikleri (massa, energiya, kólem) menen baylanısqan hám arnawlı bir túrleri (element, atomlar, korpuskulalar hám sh. k.) menen teńlestirilgen.
Aristoteldin’ Materiya haqqındaǵı tu’sinigi orta ásir filosofiyasına talay ózgergen kóriniste ótti. Orta ásir teologlari Aristoteldin’ ilimiy miyraslarınan paydalanıp, onıń «morfe» (forma ) haqqındaǵı ideyasın ózlestirdi. Bul ideya basqa kóz-qaraslardan ústin qoyıldı, ol ruwxıy tiykar retinde qarala baslandı. Usı talqin Materiyasiz sap sırtqı kórinisler, mısalı : Qudaylar, ruxlanıwlar, perishteler, adamlardıń o'lmes ruxları bar ekenligin járiyalaw imkaniyatın berdi.
Materiya turaqlı, ol dúnya jaraliwina shekem de bar bolǵan, degen ideyanı ilgeri su’riwshi «dahriylar» haqqında maǵlıwmatlar «stherkov jetekshileri» ortasındaǵı tartıslar arqalı bizgeshe jetip kelgen bolsa da, dúnyanıń materiallıǵın úyreniw menen baylanıslı máseleler bul dáwirde de tolıq toqtatılmadi.
Materiyanin’ tábiyatı haqqındaǵı máselede olar bir toqtamǵa kelmegen bolsa da, onı sheshiw pánniń rawajlanıwda zárúrli ro’l oynawına, biliw qaysı joldan rawajlanıwı kerekligin belgilewine olardıń isenimi kámal bolǵan. Olar aldın barlıq zatlardıń tiykari esaplang’an materiyanin’ neligin anıqlaw hám sonnan keyin ǵana buǵan tiykarlanǵan halda ayırım zatlardıń kelip shıǵıwı hám ózgesheliklerin túsindiriw kerek, dep esaplagan.
Atap aytqanda, bul haqqında da Aristotel sonday dep jazǵan : «Áwele, birinshi tiykar hám sebepti biliw kerek, olar arqalı hám olarǵa muwapıq qalǵan barlıq zatlar ańlap jetiledi... ».
Oyanıw dáwiri filosofları izbe-iz materialistler bolmasalarda, orta ásirlerdiń qurǵaqlay talqılawǵa tiykarlanǵan, spekulyativ oylawın biykarladi. Ǵárezsiz aktiv tiykar retindegi forma ideyası shetke jıljıtıp qoyıldı, materiya tek ǵana potensial emes, bálkim ámelde de bar bolǵan zat retinde túsinilip baslandı.
Sonısı ta’n qalarli, al-ximiya salasındaǵı eksperimentler ámeliyatı tásirinde forma -materiya jemisi, degen jantasıw júzege keldi. Oyanıw dáwirdiń Bernardino Telezio, Fransiska Patristiya, Jordano Bruno sıyaqlı filosofları do’retpelerinde «Materiya » túsinigi jańasha mazmun kásip etdi. Materiyanin’ jaratiliw ideyası biykar etildi, Materiya ólmes dep daǵaza etildi, háreket tábiyiy kúshler tásiri nátiyjesi retinde túsinilip baslandı.
Materiyanin’ substansional konsepsiyası onı jaratıp ta, joq etip te bolmaslıǵın, onıń bar ekenligi hám ózgeriwiniń sırtqı sebepleri joqlıǵın kórsetedi. Bul tariyp barlıq zatlar materiyanin’ substanciyasi dep biliwge tiykarlanadı. Materiyanin’ substakt koncepciyasında birinshi materializm wákilleri Materiyani substakt retinde túsiniwge tiykar salǵan : olar Materiyani barlıq bar zatlardı jaratılıwina tiykar bóliwshi substakt (lot. substaktum - tiykar, jay), material, element retinde aytqan. Bul substakt ólmes, onı jaratıp hám wayran etip bolmaydı, dep shama etilgen. Biraq olardıń sezimiy aqıl etiletuǵın ayırım elementlar (suw, jer hám basqalar ) ga ulıwma substakt retinde qarawǵa urınısları júdá ápiwayı hám isenersiz bolǵan.
Materiyani dialektik túsiniw onı biliwge salıstırǵanda filosofiyalıq hám ilimiy jantasıwlardıń birigiwi nátiyjesinde payda boldı. Bir qatar iri ilimpazlar (Gel'mgol's, Darvin, Mendeleyev, Plank, Eynshteyn, Bar hám basqalar ) dıń dóretpelerinde Materiyanin’ dialektik talqinin rawajlandırıw menen baylanıslı bolǵan ideyalar ilgeri su’rildi.
Gáp sonda, olarda Materiya onıń bir yamasa bir neshe túri - suw, atomlar hám taǵı basqalar menen baylanısadı, materiyanin’ bul túri dúnyada bar bolǵan barlıq zatlardıń baslanǵısh, universal, tolıq tiykari dep daǵaza etiledi. Pán usı materiya turinin’ bar ekenligi menen belgilengen hádiyselerdi úyreniw menen kórsetilgen kemshilik sezilmeydi jáne onıń rawajlanıwına saldamlı tosqınlıqlar tuwdırmaydi. Biraq materiyanin’ jańa túrleri, formaları hám jaǵdaylarınıń jańalıq ashılıwı tezlik penen bul túrge zatlardıń birden-bir, ulıwma jáne unıversal tiykari retinde qaraytuǵın substakt konsepciyasınıń tarlig’i kórinedi. Sonda onı jańa, keńlew konsepciya menen almastırıw zárúrshiligi payda boladı. Materiyanin’ hár qanday substakt konsepsiyası óz qollanıw shegarasına iye hám pánniń rawajlanıw prostessinde anıqlanadı.
Materiyani dialektik túsiniw onıń uzınnan uzaqlıǵı, yaǵnıy materiya túrleri, formaları, jaǵdaylarınıń sheksiz reń-beren’ligi ekenligi haqqındaǵı ideyaǵa alıp keledi.
XIX-XX ásirler shegarasında atomlarnin’ bólekleniwin úyreniw materiyanin’ ilgeri málim bolmaǵan túri - elementar bólekler jańalıq ashılıwına alıp keldi. Sonday etip, atomlar bóleklengende materiya joq bolmaydi, bálkim tek bir formadan basqa formaǵa ótiwi anıqlandi.
Házirgi zaman fizikasinda da materiallıq obiektlerdiń jańa túrleri anıqlanıp atır. Fiziklar mikrodu’nyani úyreniw processinde fizikalıq boslıq, virtual bólekler, kvarklar sıyaqlı o’zgeshe obiektlerge dus kelip atır. Megadu’nya (úlken kosmik kólemdegi dúnya) tárepke háreketlenip, olar bul jerde protojulduzlar, kvazarlar, «qara» hám «aq» tu’ynikler siyaqli jańalıqlardi aship atir.

II-BAP Materiya nin’ uliwmaliq ko’z-qarastan ta’riypi, du’zilisi

2.1. Materiyanin’ uliwmaliq ko’z-qarastan ta’riypleniwi
Bolmıstıń materiallıq forması materiya ózine barliqtin’ barlıq denelerin, hádiyselerin,prostessler-formaların hám olardin’ qásiyetlerin qamtıp aladi. Bunnan tısqarı, ol oylawdı da, du’nyada bar bolg’an ba’rshe baylanıslılıqlardı hám munasábetlerdi de qamtıp alıwshı ulıwma filosofiyalıq túsinik bolıp tabıladı. Bolmıstıń materiallıq formasına tán ulıwmaliliqti izlewdiń bir baǵdarı materiallıq Álemniń tiykarında jatiwshi ulıwma mánisi izlew jolı bolıp, joqarıda belgilegenimizdey:

• 
  Birinshi joli— substanciyani aniqlaw jolı bolıp tabıladı.
  
• 
  Ekinshi joli — materialliq Álemniń tiykarǵı quramına kiretuǵın “qurılıs elementleri”n — substaktti izlew jolı.
  
• 
  Úshinshi jol — hámme zattı payda etetug’in bas baslawshısın, pramateriyani izlew jolı.
  

U’shinshi pramateriyani izlew joli haqqında arnawlı toqtap óteyik. Álemniń substanciyasin izlewdiń bul usılı bolǵanday mıywe jep atırǵan adam, onıń kelip shıǵıwın aqtarib, da’slep terekke, keyininen onıń gu’line, japirag’ina, náline hám tuqimina názer salǵanı sıyaqlı, átirapımızdaǵı materiallıq Álemniń ózeginde da’slepki jaratıwshı element retinde ne jatıwın, yaǵnıy dáslepki materiyani, ázeliy materiya nin’ “babakalani”- “pramateriya ”ni izlew usılı bolıp tabıladı.
Materiallıq Álemniń tiykarında jatıwshı ulıwma mánisi izleq filosofiyada materiya haqqındaǵı tu’siniklerdıń maydanǵa shig’iwina hám rawajlanıwına baslawshı boldı. Materiya túsinigi materiallıq elementke salıstırǵanda da, atomg’a salıstırǵanda da, pramateriyag’a salıstırǵanda da ulıwma bolǵan túsinik bolıp tabıladı. Materiya dunyadaǵı barlıq materiallıq ob'ektlerdi, pútkil ob'ektiv reallıqtı ańlatpa etiwshi eń ulıwma túsinik bolıp tabıladı. Filosoflar “Shın mánistegi Materiya tek pikirdıń jemisi hám abstrakciyası”, dep jazadı. Filosoflar barliq materiallıq ob'ektlerge tán ayrıqshalıqlardı ulıwma tárizde ańlatıw ushın qollaytuǵın túsinik- materiya, dep ataladı. Sonday eken, materiya materiallıq ob'ektlerge tán eń ulıwma túsinik, filosofiyalıq kategoriya- bolıp tabıladı.
XX ásirdiń ortalarına kelip, kvant mexanikası, salıstırmalıq teoriyası hám házirgi zaman kosmologiyasi tarawlarındaǵı ilimiy tabıslar adamlardıń ob'ektiv álem haqqındaǵı qıyalların tupten ózgertirip jiberdi. Nátiyjede, ilimpazlar sezimlarimizge tikkeley tásir etiwiniń múmkinshiligi bolmaytuǵın reallıqlar haqqında da izertlewler alıp bara basladı.
Álemniń klassik mexanika kóz-qarasınan kelip shıǵıp salıstırǵanda kishi tezlikte háreketleniwshi sistemalar haqqındaǵı ilimiy tábiyat kórinisi ornın jańasha ilimiy tábiyat kórinisiler iyelep basladı. Bul bolsa Materiya haqqındaǵı tu’siniklerdıń jáne de rawajlanıwına sharayat tuwdırdı. Bul ózgerislerdi esapqa alıp, marksist-filosoflar bul ta’riypke sezimlerimizge tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan (yaǵnıy, túrli ásbaplar, apparatlar jardeminde) tásir etiwshi, degen qosımsha kirgizdi. Sonday etip, bul ta’riyp materiyanin’ materialliq ha’m materialliq emes formaların, yaǵnıy element hám antielement kórinislerin qamtıp alıwshı ta’riypke aylandı.
Materialistler materiyani ob'ektiv reallıq, dep tariypleydi. Ob'ektiv reallıq insan sezimlerine baylanıslı bolmaǵan halda, odan sırtda bar bolǵan haqıyqatlıq bolıp tabıladı. Bul pútkil ámelde barlıqtıń sub'ektiv reallıqtan sırtdaǵı bólegi esaplanadı.
Ob'ektiv reallıqtıń bar ekenligi qanday kórinedi? Bul sorawǵa juwap tabıwda, bolmıstıń ajıralmaytuǵın qásiyetlerin úyreniwge tuwrı keledi. Hár qanday predmettin’ ajıralmaytuǵın ózgesheligi latınsha “atribut” sózi menen ataladı.
Materiyanin’ atributiv qásiyetleri:

1. 
   Háreket;
   
2. 
   Keńislik;
   
3. 
   Waqıt.
   

1. 
   Háreket. Filosofiyada materiyaning eń zárúrli ózgesheligi retinde qaraladı. Ha’reket materiyasiz, materiya bolsa háreketsiz bolmaydi. Keń mániste bul zattıń ápiwayı keńislikdegi háreketinen baslanıp, insan oylawına shekem bolǵan ulıwma hár qanday ózgeris retinde túsiniledi; bular ha’rekettin’ birden-bir tur emes hám birdey process emes bolip tabiladi.
   

Ha’rekettin’ ózgeris baǵdarın xarakteristikalaytuǵın tómendegi túrler ajralıp turadı:

1. 
   ha’reket kóteriluvchi sızıq boylap (ápiwayıdan quramalıg’a);
   
2. 
   ha’reket tu’siwshii sızıq (mısalı, qarmaq processi);
   
3. 
   joqarıǵa da emes, tómenge de emes(mısalı, mayatnik).
   

Ha’reket-bul materiallıq sistemalardıń immanent ózgesheligi, an’nan ǵárezsiz túrde bar bolip esaplanadi.
F. Engels materiya háreketiniń tómendegi formaların anıqladi:
- mexanik forma (tiykarınan keńislik);
-fizikalıq (ıssılıq, elementlardıń jıynalıs jaǵdayınıń ózgeriwi);
-ximiyalıq (elementlardıń ózgeriwi);
-biologiyalıq (metabolizm);
-social (jámiyettegi ózgerisler).
Olardıń hár biri málim bir materiallıq tasıwshı menen baylanıslı. Keńislik hám waqıt materiyanin’ háreket penen úzliksiz baylanısqan atributları bar bolıp, olarsız materiya da joq.
Ken’islik hár qanday predmettiń uzınlıǵı hám dúzilisin, birge jasaw hám jaylasıw rejimin ańlatadı. Waqıt ob'ektlerdiń bolıwi dawam etiw waqtin, sebep-aqıbet munasábetleriniń izbe-izligin hám materiya jaǵdaylarındaǵı ózgerislerdi ańlatadı. Ken’islik hám waqit háreketleniwshi materiyadan hám bir-birinen bólek bolaalmaydi. Filosofiya tariyxında materiyanin’ waqıt hám mákanda jaylasıwına eki tiykarǵı jantasıw bar:

• 
  sezilerli;
  
• 
  munasábetler.
  

Birinshisi - substansial jantasıw tárepdarları (Demokrit, Epikur) ısengen ken’islik hám waqit bólek haqıyqatlıq, materiya menen birge ǵárezsiz substansiya hám materiya ortasındaǵı munasábet, ken’islik hám waqit substantsiyalar araliq dep esaplanadı. Ken’islik boslıq (jay) menen anıqlanǵan, ǵárezsiz substansiya retinde tu’sinilgan, bunıń nátiyjesinde barlıq hádiyse hám processler keńisliktegi ózgeshelikke iye boladı. Bul ideya klassik fizikanin’ qáliplesiwinde zárúrli ro’l oynadı.
Ekinshisiniń tárepdarları - relyacion jantasıw (Aristotel, Leybnits, Hegel)calip barilg’an materiallıq ob'ektlerdiń óz-ara tásirinen payda bolǵan munasábetler retinde. waqittıń relyacion koncepciyası hárekettiń ústinliginen, konkret ob'yektlerdegi ózgerislerden kelip shıqqan bolıp, olarǵa salıstırǵanda ózgerisler xarakterine kóre waqtınshalıq munasábetler qáliplesedi. Waqit tártiplilik, júz bolıp atırǵan ózgerisler izbe-izligi ańlatpası wazıypasın atqaradı.
Sonday etip, kontseptsiya ken’islik hám waqit ob'ektiv hám sub'ektiv haqıyqat ushın mánis beredi, sebebi barlıq haqıyqatlıq parıqlanadi, dúzilgen hám dúnya háreket jaǵdayında bolıp tabıladı.

2.2. Materiyanin’ sho’lkemlesiw da’rejesi

Materiya hám materiallıq ob'ektler ha’r túrli kórinislerde hám sırtqı kórinislerde ushraydı. Materiallıq sistemalar dúziliske iye, yaǵnıy ol strukturalı - hár qıylı strukturalıq elementlerden quralg’an boladı. Bunday elementler hám olardan shólkemlesken materiallıq ob'ektler rawajlanıwǵa iye esaplanadı.
Materiya hám materiallıq sistemalar, ob'ektiv dunyanin’ du’ziliwi qásiyetlerine kóre, hár qıylı strukturalıq da’rejelerden quralg’an boladı. Bunday dárejelerdi materiallıq sistemalardin’ shólkemlestirilgen dúzilisi hám kólemli dúzilisine qaray 2 ge ajıratıw múmkin:
a) shólkemlestirilgen-struktura dárejeleri;
b) kólemli-struktura dárejeleri.