I-bob. 20-asr boshlarida bolani rivojlanishi nazariyalari
BOLALAR PSIXOLOGIYASIDA SUB’EKTIV, YA’NI O‘Z–O‘ZINI
Yüklə 100,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
1 2
KIRISH|
BOLALAR PSIXOLOGIYASIDA SUB’EKTIV, YA’NI O‘Z–O‘ZINI
KUZATISHDAN FOYDALANILMAYDI Har ikkila holda ham, tajribalar vazifa tarzida emas, balki o‘yin tarzida o‘tkazilsa yaxshi natija beradi Har ikkila holda ham, tajribalar vazifa tarzida emas, balki o‘yin tarzida o‘tkazilsa yaxshi natija beradi. Eksperiment metodidan guruhlarda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar paytida keng foydalanish mumkin. Masalan: turli yoshdagi bog‘cha bolalar bilan o‘tkaziladigan didaktik mashg‘ulotlarda tabiiy eksperiment metodini qo‘llash mumkin. Bunda bolalarga xar xil hayvonlar, parrandalar, mevalar, sabzavotlar tasvirlangan rasmli kartochkalarni aralash xolda berib, ularni guruhlarga ajratish topshiriladi. Bolalar bu narsalarni qanday belgilariga qarab guruhlarga ajratishlarida ularning umumlashtirish xususiyatlarini o‘rganish mumkin. Odatda, guruh sharoitida o‘tkaziladigan bunday eksperimentni tabiiy eksperiment deb yuritiladi. Bolalar psixologiyasida tarkib toptiruvchi eksperiment metodidan ham foydalaniladi. Bunda bolalarning u yoki bu xususiyati (psixologik xususiyati) tarkib toptiriladi va mustahkamlanadi. Masalan: bog‘cha yoshidagi bolalar ayni bir vaqtning o‘zida butunni va uning tarkibiy qismlarini to‘la idrok qila olmaydilar. Ular o‘z diqqatlarini yoki bir butun narsaning o‘ziga yoki uning bo‘laklariga qarata olmaydilar. Tarkib toptiruvchi eksperiment orqali bolalarni bir butun narsani uning qismlari bilan bir paytda idrok qilishga o‘rgatiladi. Buning uchun bolalarga bir butun narsaning obrazini yarata olish mashq qildiriladi. (turli geometrik figuralar – doira, kvadrat, kub, foydalaniladi) Pedagogik eksperiment orqali biron ta’lim – tarbiya metodining effektivligi aniqlanadi. Masalan: Biron tadqiqotchi bolalarni son – sanoqqa o‘rgatishning kandaydir yangicha metodini ishlab chiqqan bo‘lsa, uni pedagogik eksperiment metodi orqali sinab ko‘radi. Buning uchun oldindan bog‘cha ma’muriyati bilan kelishib 1 ta eksperimental va 1 ta nazorat guruhini belgilab oladi. Shundan so‘ng tadkikotchi eksperimental guruhda yangicha metod bilan elementar mavhum tasavvurlarni o‘stirish mashg‘ulotini o‘tkazadi. Nazorat guruhida esa bu mashg‘ulotlar odatdagi eskicha metod bilan davom ettirilaveradi. 1-2 oydan so‘ng har ikkala guruhdagi bolalarning o‘zlashtirishlari taqqsolab ko‘riladi. Agarda eksperimental guruh bolalar yangicha metod bilan o‘zlashtirishlari nazorat guruhdagi bolalarning o‘zlashtirishlaridan anchagina samarali bo‘lib chiqsa, bu metod boshqa hamma bog‘chalarga ham tarqatiladi. Bordi-yu, agar natija nazorat guruhdagi bolalarning o‘zlashtirishlaridan yomon, ya’ni past bo‘lib chiqsa, yangicha metod bilan mashg‘ulot o‘tish darhol to‘xtatiladi. Bolalar psixologida asosiy metodlardan tashqari yordamchi metodlardan ham keng foydalaniladi. Bolalar psixiologiyaning yordamchi metodlaridan – faoliyat mahsulotlarini o‘rganish metodidir. Bolalar ham xuddi katta odamlar singari doim ma’lum faoliyat bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Faoliyatlari jarayonida turli narsalarni, mahsulotlarni yuzaga keltiradilar. Ana shu narsalarda, mahsulotlarda bolalarning psixik protsesslari va psixologik xususiyatlari o‘z aksini topadi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning faoliyatlari – uyin, rasm chizish, plastilin yoki loydan biron narsa yasash, applikatsiya, qurish –yasash kabilardan iboratdir. Ana shu faoliyatlarining natijasiga qarab bolalarning mayl va istaklari, ehtiyoj va qiziqishlari, qobiliyat va layoqatlarini o‘rganish mumkin. Masalan: bolalarning chizgan rasmlarida ular idrokining xususiyatlari va atrofdagi narsa va hodisalar haqidagi tasavvurlarini ko‘rish mumkin. Shu sababli bu metoddan bolalar psixologiyasida keng foydalaniladi. Bolalar psixologiyasi so‘rash – suhbat metodidan keng foydalaniladi. Bu metodni 5-6 yoshli bolalarga nisbatan qo‘llash mumkin. Bunda bolalarga turli mavzularga doir savollar beriladi va ulardan og‘zaki suhbatning mavzui va suhbat paytida bolalarga beriladigan savollar oldindan yaxshilab uylab olinadi. Suhbat jarayonida javoblarni yozib olib, keyinchalik javoblarni taxlil qilish mumkin. Suhbat metodini o‘tkazishda quyidagilarga rioya qilish talab etiladi: Suhbatning mavzusi va mazmuni bolalarning taraqqiyot darajalariga va yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi kerak. Savollar rejali va maksad asosida tuzilishi kerak. Suhbat paytida «ha» yoki «yo‘q» demay, tuliq javob olish kerak. Suhbatni haddan tashqari cho‘zib yubormaslik kerak. Suhbat orqali bolalarning bilishlari, narsa va hodisalar haqida tasavvurlari, qiziqishlari va odamlar bilan bo‘lgan munosabatlarni o‘rganish mumkin. Bolalar psixologiyasida so‘nggi yillarda test metodi qo‘llanila boshlandi. Test so‘zi inglizcha bo‘lib, o‘lchash degan ma’noni bildiradi. Test metodi orqali bolalarning umumiy aqliy taraqqiyot darajalari va ayrim psixik protsesslarining (tafakkur, xayol, xotira) qanchalik rivojlanganlik darajasi aniqlab taqqoslanadi. Test metodi yordami bilan bolalarning o‘z yoshlariga nisbatan normal taraqqiy etganliklari yoki orqada qolganliklarini ham aniqlash mumkin. Qo‘llaniladigan testlar orasida intellektual testlar deb (ataladigan) testlar katta ahamiyatga ega. Intellektual testlar – bolalarning umumiy aqliy taraqqiyot darajalari aniqlanadi. Test vazifalari bolalarning uyin faoliyatlari bilan bog‘lansa, bolalar bunday vazifalarni bajonu dil bajaradilar. Masalan: biron butun narsaning mayda bo‘laklarga ajratib tashlangan qismlarini birlashtirish, mayda bo‘lakchalardan murakkab va chiroyli annimatsiyalar yasay olish, turli labirintli suratlardan tug‘ri yulni topa bilish vazifalaridan foydalanish mumkin. Masalan: test metodida bolalarga topshirilidigan vazifalar bir necha variantda bo‘lib, ular kuchlari yetgan variantlardagi vazifalarni bajaradilar. Xar bir bajarilgan vazifaga ball sismasida baho quyib boriladi. Vazifalardan qanchasini bajarganligi va tuplagan baliga qarab, bolalarning o‘rtacha taraqqiyot darajasi belgilanadi, aniqlanadi. Bolalar psixologiyasida so‘nggi yillarda sotsiometriya metoddan foydalanila boshlandi. Sotsiometriya metod yordamida shaxslarning kollektivdagi munosabatlari masalasi o‘rganiladi. Bolalar psixologiyasida esa sotsiometriya metod yordami bilan xar bir guruhda bolalarning o‘z tengqurlari urtasida yuzaga kelayotgan o‘zaro munosabatlari va ularning guruhda tutgan mavqeilari o‘rganiladi. Bolalar psixologiyasida tadqiqot metodlari bilan tanishish tarbiyachilar va pedagoglar uchun amaliy ahamiyatga egadir. Bu metodlardan ta’lim – tarbiya ishlarida bolalarning psixik protsesslarini taraqqiyotini bilib olish uchun, shuningdek bolalar bilan individual munosabatda bo‘lishda, ularning individual – psixologik xususiyatlarini bilib olishda keng foydalaniladi. «Agar pedagogika odamni xar jixatdan tarbiyalamokchi bo‘lsa, u oldin usha odamni xar jixatdan bilib olishi kerak» - deb yozgan edi. K.D.Ushinskiy. Shuning uchun ta’lim – tarbiyaviy ishlarni tug‘ri tashkil qilish uchun bu metodlar bilan tanish bo‘lish lozim. Bola psixik rivojlanishi va organizm etilishining biologik omillari S.Xollning shogirdi mashhur amerikali psixolog A.Gezell bolalarni tuilgandan o’smirlik yoshigacha takrorlanuvchi kesishmalar yordamida ularni psixik rivojlanishini longtyud metodi orqali o’rgangan. Gezellning bola xulqi yosh o’tgan sari qanday o’zgarishi qiziqtirgan, u psixik faollikni aniq shakllarini yuzaga kelishini namunaviy vaqtinchalik grafigini tuzishni hohlagan bolani harakat ko’nikmalaridan boshlabmashg`ulotlardagi talablarini intellektual qiziqishlarini ham inobatga olgan holda. Gezzelning o’zi o’zining tadqiqot metodini biografik-labaratoriyaviy deb atagan. U tomonidan tashkil etilgan markazda labaratoriyada motorikani nutqni bolalarni ijtimoiy hamkorligini ob`ektiv registratsiyasi uchun maxsus apparatura qo’llanilgan bir tomonlama ko’rinadigan oyna ishlatilgan (gezzel oynasi). U kuzatuv sharoitlarini bola hayotining tabiiy sharoitlariga yaqinlashtirishga harakat qilgan. Maxsus jihozlangan eksperimental xonada bolaga mashg`ulotlar turini tanlash imkoni berilgan –qum yoki suv bilan o’ynash, taom tayyorlash harakatli o’yinlar (bir so’z yoki boshqa bolalar bilan). Diagnost va maslahatchilar bola xulqini xarakterli usullarini kuzatishlari mumkin edi, faqatgina ota-onalarning ma`lumotiga tayanmasdan. SHuningdek, Gezell egizaklarni rivojlanishini o’rganishni taqqoslash metodini qo’llagan.norma va patalogiyadagi rivojlanishni (masalan ko’r bolalarda). Natijada u chaqaloqning 3200 nafaridan iborat tuzilgan atlasni yaratdi 16 yoshgacha bo’lgan bolalarning rivojlanish fenomenologiyasi to’liq yoritilgan motorika, xulq- atvor nutqqa nisbatan rivojlanish normalarining ko’rsatkichlari ajratib olingan. Gezellning testlar tizimi normativ yondashuv doirasida bola psixik rivojlanishini amaliy diagnostikasini tuzdi. Gezelning etilish nazariyasiga asosan, optimal rivojlanishga tug`ma tendeentsiya mavjud. Ijtimoiy rivojlanish harakat va psixik rivojlanish ma`lum ketma-ketlikda bir qator yosh bosqichlarini o’tadilar. Gezel aniqlagan bosqichlar rivojlanish tempi harakatlar o’sishi miqdori bilan farqlanadi. Gezell shakllantirgan rivojlanishning umumiy qonuniyatiga ko’ra, psixik rivojlanish tempi yuqori va yutuqlar ham ancha ahamiyatli hayotning birinchi davrlarida ulg`aygan sari rivojlanish tezligi susayadi. Gezellning yosh rivojlanishini davrlashtirilishi bolalikni rivojlanish davrlariga o’sishning ichki tempini o’zgarish kreyteriyasi bo’yicha talab etadi. Tug`ilgandan 1 yoshgacha xulqning eng yuqori o’sishi 1 yoshdan 3 yoshgacha o’rta va 3 yoshdan 18 yoshgacha rivojlanishning past tempi hisoblanadi. Gezellning ilmiy qiziqishlari markazida aynan ilk bolalik uchyoshgacha bo’lgan davrda. Gezzel bolaning rivojlanishini organizmning etilishini biologik omillariga asoslangan muhitga moslashish shakli sifatida ko’radi. Gezellning pozitsiyasining tanqid qilib, L.S.Vigotskiy uni “ultrabiologizm” va “empirik evolyutsionizm” debatagan, ijtimoiy butunlay biologikka singib ketganda bolalikdagi rivojlanishning butun jarayoni tabiat qonunlariga bo’ysunadi. A.Gezzelning etilish nazariyasi Tadqiqotning asosiy predmeti Bola tug`ilgandan butun etilishigacha bo’lgan davrda psixik rivojlanishni tempi va tarkibi Tadqiqot metodlari Kuzatuv maxsus jihozlangan kino va fotoregistratsiyalar bilan, testlar, ota- onalar so’rovnomalari, longtyud, egizaklarni rivojlanishini taqqoslash sog`lom va kasallarni Asosiy tushunchalar Etilish, rivlojlanish, xulq-atvor o’sishi, rivojlanishning ketma-ketligi, o’sish (rivojlanishning) tezligi Asosiy g`oyalar Nerv tizimini etilishiga psixik rivojlanishning bog`liqligi, (uning barcha tarkibiy qismlari motorikadan shaxsgacha) psixik rivojlanishning tempini barqarorligi, bolalik mobaynida tempni pasayishi, rivojlanishni nazorat qilib borish zarurati Rivojlanish omillari Biologik omillar, genetik etilish Qiymati Psixologik tadqiqotlarni o’tkazish uchun yangi metodlar, metodikalar va jihozlarning kiritilganligi. Mustahkam empirik baza. Bolalik rivojlanishini fenomenologiyasini asosli va keng doirada tushuntirilishi, etilish jarayonlarini muhimligiga diqqatni qaratish, motorika rivojlanishining me`yoriyligini yaratish Tadqiqotning yo’nalganligi Rivojlanishning biologik asosini aktsentirlashtirish “empirik evolyutsionizm” (L.S.Vigotskiy) normativlarni absolyutlashtirish o’rta sinf bolalaridan olingan ma`lumotlarni qolgan barchasiga o’tkazish Ko’zga ko’ringan avstriyalik psixolog K.Byuler bir muddat vyurtsburg maktabi doirasida ishlagan bo’lib, o’zining bolani psixik rivojlanish kontseptsiyasini tuzdi. U rivojlanishning butun yo’lini maymundan to katta yoshli madaniyatli odamgacha ko’rsatishga harakat qilgan. Byuler bo’yicha tadqiqot vazifasi rivojlanishda doimiy asosiy tashqi ta`sirlarga bog`liq bo’lmagan qonuniyatlarni sof holda topish edi. Byulerning fikricha, bolalik rivojlanishini birinchi yillarini tadqiqoti uchun eksperimentning mos shakli zoopsixologiya sohasidan olinishi mumkin. K.Byuler bola rivojlanishidagi uch bosqich nazariyasi muallifi sifatida mashhur.har bir bola o’z rivojlanishida hayvonlar harakatlari shakli evolyutsiyasi bosqichlariga mos bosqichlarni bosib o’tadi, instinkt dressirovka (o’rgatish),intellekt. U biologik omillarni asosiy deb ko’rsatib o’tadi. Byuler bolalikdagi rivojlanishni biologik jihatdan asoslanganligini qobiliyatlarni nasliyligini ta`kidlagan lekin mashqlarsiz tabiiy qobiliyatlar to’liq ochilmaganligini aytib o’tgan. Instinkt rivojlanishning quyi darajasi xulq usullarini nasliy fondi qo’llanilishga tayyor bo’lgan va faqatgina ma`lum stimullarga muhtoj bo’lgan. Odamda instinktlar noaniq-sust katta individual farqlarga ega bo’lgan. Bolada tayyor instinktlar to’plami baqirish, so’rish, yutish, himoya refleksi Dressirovka (o’rgatish) turli hayotiy vaziyatlarga moslashish imkonini beradi maqtov va jazolashlarga yoki omad va omadsizliklarga tayanadi. Byuler bo’yicha bolalar o’yini hayvonlardagi o’yinning tabiiy davomi shu bosqichda yuzaga keladi. Intellekt rivojlanishining quyi bosqichi vaziyatga muammoli vaziyatni kashf etish, ochish, o’ylash va anglash orqali moslashish. Byuler har tomonlama bola hayotini birinchi yillarini “immpanzesimonliligini” ta`kidlaydi. Rivojlanishning bir bosqichidan boshqasiga o’tisha emotsiyalar ham rivojlanadi. SHunga ko’ra, faoliyatning yakunidan boshigacha roxatlanishni almashinishi bo’ladi. Harakat va emotsiyani evolyutsion erta taqqoslanishi quyidagicha avval harakat so’ng uning natijasida rohatlanish. So’ngra harakatdan funktsional qoniqish bilan kechadi ya`ni jarayonni o’zidan qoniqish va nihoyat qoniqish tasavvuri harakatning o’ziga o’tadi. Byuler uchun asosiysi tafakkurni psixik rivojlanishda ijodkorlik rolini o’rganish edi. SHunday qilib, u bolada nutqni uni yaratish kattalar bilan muloqot jarayonida bola tomonidan o’ylab topishi sifatida rivojlanish nazariyasini taklif qildi. K.Byulerning 3 bosqichli nazariyasi Tadqiqotning asosiy predmeti Psixik rivojlanish qonuniyatlari, bola psixikasini rivojlanishini bosqichlarini ajratish (instinkt, dressirovka, intellekt) Tadqiqot metodlari Zoopsixologik eksperiment Asosiy tushunchalar Instinkt, o’rgatilgan bilish, intellekt funktsional qoniqish rohatlantiruvchi qoniqish Asosiy g`oyalar Hayvonlar psiikasini evolyutsiyasining qonuniyatlari bola psixik rivojlanishga o’tkazish, bola psixikasini hayvonlar psixikasi va katta yoshli madaniyatli odam psixikasi o’rtasidagi bog`lovchi evolyutsion jarayon sifatida ko’rish rivojlanishda emotsiyaning roli. Rivojlanish omillari Preformizm, nasliyli Qiymati Eksperimentni bola rivojlanishini o’rganishda qo’llash, rivojlanish g`oyasi Tadqiqotning yo’nalganligi Biologik yondashuv odam rivojlanishining spetsifikasini rad etish ko’rmaslik,bola imkoniyatlarini pasaytirish L.S.Vigotskiyning ta`kidlashicha Byulerning nazariy tuzilmalarida qadrli biologik rivojlanishni umumiy sohasida psixik rivojlanishni rivojlanish va tendentsiyalarini barcha g`oyalarini ko’rib chiqadi. Biroq ma`naviy hayotni butun to’liqligini biologik ildizlaridan psixik funktsiya va shakllarini yuzaga chiqarish katta miya o’zagi tuzilishi rivojlanishida normal bolani tipik omadlarini sabablarini topish. Byuler pozitsiyasini printsipial chegaralaydi antidialektikka aylantiradi. Psixikani filogenez va ontogenezi biologik evolyutsiya qonunlariga bir xil darajada bo’ysunadilar. Bola psixik rivojlanishining biologik va ijtimoiy omillari Amerikali psixolog va sotsiolog Dj.Bolduin o’zining davrida nafaqat bilish balki emotsional va shaxsiy rivojlanishlarni o’rganishga undagan. Ijtimoiy muhit tug`ma qobiliyatlar bilan bir qatorda uning tomonidan rivojlanishning muhim omili sifatida kiritilgan, chunki odamni normalari qadriyatlari va o’ziga bo’lgan bahosi tizimli jamiyat ichida sodir bo’ladi. Bolduin birinchilardan bo’lib, o’yinning ijtimoiy rolini keltirib o’tdi va uni ijtimoiylashuv instrumenti sifatida ko’rgan. U odamni murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimidagi hayotga tayyorlashni keltirib o’tadi. Bolduin bolalarni bilimini rivojlanishini kontseptsiyasiga asoslanadi. Uning ta`kidlashicha bilishning rivojlanishi bir necha bosqichlarni o’z ichiga oladi tug`ma harakatlar reflekslarini rivojlanishi bilan boshlanuvchi. So’ngra nutqni rivojlanish bosqichi va bu jarayonni mantiqiy tafakkur bosqichi yakunlaydi. Boludin tafakkur rivojlanishini maxsus mexanizmlarni ajratgan assimilyatsiya (muhit ta`sirini interorizatsiyasi). Bolduinning nazariyasini bu holatlari J.Piajening qarashlariga ta`sir etdi. Nemis psixologi V.SHtern personalizm nazariyasini asoschisi o’z qiziqishlarini tadqiqotini markaziga bolaning ma`naviy rivojlanishi bola shaxsini umumiy tuzilishini shakllanishi tahlilini qo’yish. SHternning ta`kidlashicha shaxs bu o’zini anglovchi angli va maqsadli harakatlanuvchi umumlashma ma`lum chuqurlikka ega bo’lgan. (ongli va ongsiz bo’lgan qatlam) U shundan kelib chiqqanki, psixik rivojlanish10. bosqichga ya`ni fantastik sintez bosqichi, analiz bosqichi, fikriy sintez bosqichlariga ajratilgan. E.Meyman labaratoriyasi qoshida tashkil etilgan eksperimental maktabda bolalarni ta`lim dasturlariga tayyorlik darajasini dagnostika qilish metodlari ishlab chiqilgan. Unga ko’ra, ta`lim dasturlari va sinflarni shakllantirish kreyteriyalari sinovdan o’tkazilgan (masalan, intellekt darajasi, qiziqishlari, o’qituvchi bilan hamkorlik bo’yicha). SHveytsariyalik psixolog E.Klapared Xollning rekapitulatsiya tasavvurlarini tanqid qilib chiqqan. Uning psixikaning filogenezi va ontogenezi umumiy mazmunga ega va bu rivojlanishning birinchi qatorini o’xshashligiga olibkeladi, ammo ularni bir xil deymaydi. Klaparedning o’ylashicha bola psixikasini rivojlanish bosqichlari instinktiv jihatdan aniqlanmagan, u qobiliyatlarni o’zida shakllantirish g`oyasini taqlid va o’yin mexanizmlari yordamida deb hisoblagan. Tashqi omillar rivojlanishga ta`sir etib, uni yo’nalishini aniqlaydi hamda tempini kuchaytiradi. Psixik rivojlanishning Klapared tafakkur rivojlanishiga tenglashtirilgan va tafakkur tipini o’zgarishiga tayanib 4 bosqichga ajratgan. Birinchi bosqichda (2 yoshgacha) predmetlarni tashqi ko’rinishini eslab qolish idrokni shakllanishi sodir bo’ladi; 2-bosqichda (2 yoshdan 3 yoshgacha) nutqiy predmetlar nomlari o’zlashtiriladi. 3-bosqichda (3 yoshdan 7-yoshgacha) tafakkur bolaning umumiy aqliy qobiliyatlari 4-bosqichda (7 yoshdan 12 yoshgacha) maxsus qiziqishlar shakllanadi va individning individual moyilliklari ifodalanadi. E.Meyman va E.Klapared ishlari bolalar yosh davrlari psixologiyasiga asos bo’ldi va uni predmetini aniqlab maxsus vazifa va muammolar aylanasini shakllantiradi. Bolalar psixologiyasi pedalogiya pedagogikani rivojlanishi, bolalarni psixik rivojlanishini tadqiq etishni ishonchli metodlarini ishlab chiqilishini taqazo etdi. Yüklə 100,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2