I bob: bolalar nutqini rivojlantirish

2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘zbek tiliga o‘rgatish.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘zbek tiliga o‘rgatishda ma’lumdan noma’lumga, o‘zlashtirishda material qaytarilishini va mustahkamlanishini ta’minlash, ta’lim va tarbiyani uzviy bog‘lash kabi umumdidaktik talablarga ham amal qilish zarur. O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha tarbiya konsepsiyasida ta’kidlanishicha, maktabgacha tarbiya muassasalarida ta’lim va tarbiya bolaning asosiy faoliyati bo‘lgan o‘yin tarzida olib borilishi zarur. Shu bois rusiyzabon bolalarni o‘zbek tiliga o‘rgatishda o‘yinning ahamiyati kattadir. 29 O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi natijasida respublikamizning boshqa tillarda so‘zlashuvchi aholisiga bu tilni o‘rgatish muammolari tug‘ildi. Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan konsepsiya asosida rusiyzabon bolalarga o‘zbek tilini o‘rgatishni maktabgacha yoshdan boshlandi. O‘zbek tilini bolalarning o‘z ona tilidagi nutqi asosan shakllanib bo‘lgan vaqtda, ya’ni besh yoshdan boshlab o‘rgatishga mo‘ljallangan. Bunda o‘zbek tili mashg‘ulotlarining asosiy maqsadi – rusiyzabon bolalarni og‘zaki o‘zbekcha nutqni tushunishga va o‘zbek tilidagi so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishga o‘rgatishdir. O‘zbek tiliga o‘rgatish, asosan, mashg‘ulotlar shaklida haftada 2 marta, iloji boricha kunning birinchi yarmida o‘tkaziladi. Har bir mashg‘ulot katta guruhda 25 – 30 daqiqa davom etadi. O‘zbek tili mashg‘ulotlari samarali bo‘lishi uchun har bir guruhdagi bolalar soni 12 – 15 tadan oshmagani ma’qul. Mashg‘ulot uchun tavsiya etiladigan topshiriqlar mazkur yoshdagi bolalarning aniq imkoniyatlarini hisobga olgan holda tuziladi. Mashg‘ulotlarni o‘tkazishda bolalarni yarim doira shaklida joylashtirilsa yaxshi bo‘ladi. Mashg‘ulotlar uchun tanlangan manbalarning mazkur yoshdagi bolalar uchun qiziqarli bo‘lishi bilan bir qatorda ularning kundalik muloqoti uchun zarurligi hisobga olinadi. Nutq faoliyatining turlari bo‘yicha mashg‘ulotlar mazmuni quyidagichadir: 30 Bolalarni talaffuzga o‘rgatish Maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘zbekcha nutqqa o‘rgatishda o‘zbekcha tovush va tovush birikmalarini to‘g‘ri eshitish orqali ajrata bilish va talaffuz qilishga o‘rgatish asosiy maqsadlardan biridir. Mashg‘ulotlar jarayonida hamda mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda bolalarda o‘zbek tiliga xos tovushlarni ham alohida, ham so‘z tarkibida bilish, ularni rus tilidagi shunga o‘xshash tovushlardan farqlay olishi, o‘zbekcha talaffuz qilish ko‘nikmalarini shakllantirish katta ahamiyatga ega. Bu ish maxsus o‘yinlar orqali turli hayvon va parrandalarning ovozlariga, qo‘ng‘iroq, transport vositalarining, tabiat hodisalarining tovushlariga taqlid qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. O‘yinlar jarayonida bolalar e’tiborini har bir tovushni talaffuz qilishda lab, til, og‘iz harakatiga tortish lozim. Kichkintoylar so‘z va gapning ma’nosiga urg‘u va ohangning ta’sirini ham tushunib borishlari kerak. O‘zbekcha tovushlar talaffuzi ustida ishlashda q, o, g‘, h, j tovushlari mashqiga alohida e’tibor berish zarur. Masalan, q tovushining to‘g‘ri talaffuzi ustida ishlash mashg‘ulotini quyidagicha tashkil etish mumkin: 1. Q tovushi ishtirok etgan so‘zlar bilan tanishtirish. 2. Tanlangan so‘zlarning talaffuzini mashq qilish. 3. Q va k tovushlarining bir-biridan farqini aniqlash. 4. Q va k tovushlari ishtirok etgan so‘zlarni talaffuz qilish. Har bir tovush yoki tovushlar birikmasi talaffuzi bo‘yicha ishlar muntazam olib boriladi. Bunda ushbu tovush yangi o‘rganilayotgan so‘z tarkibiga kiritiladi. Shunday qilib, tovush va tovushlar birikmasini to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish bilan birga so‘z boyligini oshirish ishi ham olib boriladi. 31 Lug‘at boyligini oshirish Bolalarning so‘z boyligini oshirish, asosan, maxsus tizimdagi mashg‘ulotlar jarayonida amalga oshiriladi. Ikki yil mobaynida bolalar jami 500 ga yaqin so‘zni o‘zlashtiradilar. Bu so‘zlar amaliy zaruriyat, nutqda takrorlanish, ehtiyoj, qiziqish va muloqot mavzulariga mos ravishda tanlangan. Ushbu so‘zlar mavzular bo‘yicha quyidagicha taqsimlanadi: birinchi o‘quv yilida – “Tanishuv”, “O‘yinchoqlar bilan harakat”, “O‘yinchoqlar”, “Bosh kiyim va poyabzal”, “Oila”, “Ranglar”, “Hayvonlar va parrandalar”, “Birdan o‘ngacha sanoq”, “Meva va sabzavotlar”, “Idishlar”, “Oziq-ovqatlar”; ikkinchi o‘quv yilida – “Tana qismlari”, “Bizning uy”, “Mening kun tartibim”, “O‘ndan yigirmagacha sanoq”, “Maktab”, “Bizning shahar” (qishloq), “Yil fasllari”, “Bayramlar”, “Bizning vatan” mavzulari bo‘yicha so‘z va iboralarni o‘zlashtiradilar. Birinchi o‘quv yilidagi mavzular bo‘yicha 250 tacha so‘z, ikkinchi yilda ham shuncha so‘zni o‘zlashtirishlari mo‘ljallangan. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ikkinchi tilga o‘rgatishda har bir mashg‘ulotda o‘rta hisobda to‘rtta yangi so‘z bilan tanishtiriladi. Bu miqdor turli omillar tufayli o‘zgarishi mumkin. Avvalo, so‘zlarni esda saqlab qolishni tashkil etish metodikasi hamda o‘rganilayotgan yangi so‘zlarning ma’no jihatdan o‘zaro farqlarini o‘zlashtirish zarur. Yangi so‘zlar ustida ish olib borish bir necha bosqichdan iborat: yangi so‘zlarni lug‘at tarkibiga kiritish; ularni faollashtirish; qancha so‘zlarning o‘zlashtirilganini aniqlash; bog‘lanishli nutqda ishlata olish; turli nutq qurilmalarida so‘zlarning qo‘llanishini faollashtirish. Yangi so‘zlar ko‘rgazmali qurollar, atrofdagi aniq predmetlar, buyumlar, suratlardan keng foydalanish asosida o‘rgatiladi. Ularni namoyish qilish jarayonida nomlari bir necha marta aniq qilib aytiladi. O‘qituvchidan so‘ng bolalar ham ikkiuch marta qaytaradilar. Shunday qilib, o‘zga tildagi yangi so‘zni eshitib qaytarish bilan birga shu so‘z orqali ifodalangan narsabuyumni ko‘radilar. Bola narsa-buyum bilan uning nomi orasidagi bog‘lanishni aniqlaydi. Ko‘rgazmali qurollar yordamida 32 o‘zlashtirib bo‘lmaydigan so‘zlar (chiroyli, issiq, sovuq, mazali, yaxshi, toza) ona tilidagi tarjimasi orqali o‘zlashtiriladi. Yangi so‘zlar o‘yin jarayonida bolaning kundalik hayotida qiladigan harakatlari, buyumlar bilan harakatlarni bildiruvchi so‘zlari, o‘qituvchining bolalarga, bolalarning bir-biriga qilgan iltimos, buyruqlari orqali o‘zlashtiriladi va lug‘atiga kiritiladi. Bolalarning topshiriq va buyruqlarni tushunib, ularni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan, tinglangan ertak va hikoyalar, topishmoqlar, yodlangan she’r, ashula va qo‘shiqlar, tomosha qilingan multfilmlar vositasida tanishgan so‘zlari ularning passiv lug‘atini tashkil etadi. Bu lug‘atning hajmi faol lug‘atga nisbatan ancha katta bo‘ladi. Yangi so‘zlarni o‘rganish jarayonida bolalarning nutq tajribasida uchramagan, ko‘pincha o‘zbekcha turmush tarziga oid bo‘lgan narsa va hodisalar haqida tushuncha va tasavvurlar shakllanadi (masalan, xontaxta, nimcha, sumalak, navro‘z kabi). So‘z ustida ishlash jarayonida yana quyidagilarga e’tibor berish zarur: - har xil ish turlarini tashkil etishda ma’no jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan bir guruh so‘zlardan kerakli so‘zni tanlashga o‘rgatish; - yangi so‘zlarni eshitib tushunib, faol qo‘llashni muayyan izchillikda amalga oshirish; - bolada o‘zbekcha so‘zlarni tushunish, shuningdek, o‘z fikrini, niyatini bildirish maqsadida ushbu so‘zlarni turli vaziyatda qo‘llash ehtiyojini uyg‘otish.