I bob: bolalar nutqini rivojlantirish

II BOB: MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASASIDA 2 YOSHGACHA BOLALAR BILAN MUNOSABATLAR

2.1 Ikki yoshgacha bolalar bilan munosabatning dolzarbligi.

Ikki yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirish bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazish uslubiyotlari “Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiya dasturi”da 2 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirish bo‘yicha vazifalarni bajarishga yordam beruvchi mashg‘ulotlarning ro‘yxati berilgan. Ushbu nutqni rivojlantiruvchi mashg‘ulotlar to‘rt guruhga taqsimlangan. Bunda mashg‘ulotda foydalanish mumkin bo‘lgan ko‘rgazmali vositalar hisobga olingan. Ko‘rgazmali vosita sifatida jonli (mushuk, kuchuk, jo‘ja, akvariumdagi baliq, qafasdagi qush va hokazo) va jonsiz (o‘yinchoqlar) obyektlar, narsa-buyumlar, o‘yinchoqlarning tasviri tushirilgan suratlar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Nutqni rivojlantirishda bolani hayvonlar va harakatlanuvchi transport vositalari (avtomobil, tramvay, trolleybus, matorellar va hokazolar) bilan tanishtirish katta ahamiyatga ega. Bu obyektlarni guruh xonasida olib boriladigan mashg‘ulotlarda va sayr vaqtida kuzatish mumkin. Bolalarni jonsiz obyekt bilan tanishtirish sayr vaqtida tashkil etilishi mumkin. Masalan, bolalar bog‘chasi binosining tashqi ko‘rinishi bilan tanishtirish mashg‘uloti quyidagicha o‘tkaziladi: (Ushbu mashg‘ulot yilning ikkinchi yarmida o‘tkaziladi.) Mashg‘ulotning navbatdagi bosqichida o‘yin uncha katta bo‘lmagan guruh ishtirokchilari – ikki-uchta bola bilan o‘tkaziladi. Ular nima qayerda ekanligini ko‘rsatishga o‘rgatiladi. Masalan, “Mushukcha qani? Kuchukcha qani? Xo‘rozcha qani?” Bu yo‘l bilan nima qayerda ekanligini topishga o‘rgatiladi. Masalan, “Qo‘g‘irchoqni top, kuchukchani top”; aytilgan narsani (predmetni) tasvirdan topish va uni tarbiyachiga (kattalarga) 11 uzatish (berish); “Ayiqchani top va uni menga ber. Mushukchani top, uni menga ber” kabi. Bir mashg‘ulotda foydalaniladigan rasmlar soni 6 – 8 taga yetkaziladi. Sekin-astalik bilan bolalarga tanish bo‘lgan narsa-buyumlarning (jonli obyektlar) harakati tasvirlangan rasmlar ko‘rsatiladi. Bolalar endi tarbiyachi-hamshira (kattalar) nutqidagi 2 – 3 so‘zdan iborat bo‘lgan gaplarni eshitadilar va unga taqlid qila boshlaydilar. Masalan, tarbiyachi rasmni ko‘rsatib: “Qaragin, qizcha o‘tiribdi. Bu qizcha esa karavotda uxlayapti. Mushuk sut ichyapti”, deydi. Ushbu mashg‘ulotni qayta o‘tkazganda, bolalarga tanish bo‘lgan rasmdagi tasvirlar bo‘yicha savollar berish kerak: “Salim, bu rasmda nima tasvirlangan? Qo‘g‘irchoq nima qilyapti?” Tarbiyachi tomonidan hikoya qilib berilgan ertaklar, o‘qib berilgan hikoya va yoddan aytib berilgan she’rlar, so‘z o‘yinlari, hazil-mutoyibalar bolalarda obrazli nutqni tarbiyalashga yordam beradi. Bolalar nutqida turli intonatsiyalarning shakllanishida, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etishga o‘rgatishda asosiy material hisoblanadi. Bola nutqini rivojlantirish bo‘yicha ishlar mashg‘ulotdan tashqari vaqtda – kundalik tartib daqiqalarida ham amalga oshiriladi. Ovqatlanish, yuvinish, kiyinish vaqtida bolalar turli harakatlarni bajaradilar. Kattalarning nutqi yordamida qoshiqni to‘g‘ri ushlashga, ozoda va tartibli ovqatlanishga, qo‘lini sovunlab yuvishga va sochiqqa artishga, uyqudan oldin yechinishga va hokazolarga o‘rgatiladi. Natijada bolalar juda ko‘p nutqiy namunalarni idrok etadilar va ularning mazmunini tushunib olishga o‘rganadilar. Nutqni tushunish asosida bolada faol nutq shakllanadi. Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda ta’limiy o‘yin va mashg‘ulotlar, ularga qo‘yiladigan talablar. Kichkintoy uchun ta’lim shakllaridan biri bu ta’limiy o‘yindir. Ta’limning o‘yin shakli ilk yosh davrida asosiy usul hisoblanadi. Kundalik hayot jarayonida, kundalik tartib daqiqalarida (yuvinish, kiyinish, ovqatlanish va hokazolarda), shuningdek, sayrda, o‘yinlarda bola bilan muloqotda bo‘lish natijasida ularni ko‘p narsalarga o‘rgatish mumkin. Ammo tarbiyachi tomonidan maxsus tashkil etilgan ta’limiy o‘yin va mashg‘ulotlar ta’limning faol shakllaridan biri bo‘lib 12 hisoblanadi. Tarbiyachi mashg‘ulotlarning bu shakli orqali bolalarning idrokini rivojlantiradi, ular yoshiga mos bo‘lgan ma’lumotlarni beradi, ayrim muhim sifatlarni va malakalarni shakllantiradi. Mashg‘ulotning tashkiliy xarakteri ular uchun kundalik tartib daqiqalarida maxsus ajratilgan vaqt tarbiyachiga mashg‘ulot mazmunini oldindan o‘ylab qo‘yishga, bolalar o‘yinini tanlashga, hamma bolalarga ta’sir etishga imkoniyat beradi. Tarbiyachi ta’limiy o‘yin va mashg‘ulotlarni “Maktabgacha ta’lim muassasasining ta’lim – tarbiya dasturi” asosida rejalashtiradi. Agar tarbiyachi ta’limiy o‘yin mashg‘ulotlarini tashkil etish jarayonida qanday vazifalar hal etilishini aniq tasavvur etsa, u vaqtda o‘yindan yaxshi natijalarnikutish mumkin. Ta’limiy o‘yin mashg‘ulotlari bolalarning aqliy tarbiyasi uchun muhim bo‘lgan jarayondir. Mashg‘ulot vaqtida bolalarning aqliy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan sifatlar, ya’ni diqqatini bir joyga to‘plash malakasi hosil bo‘ladi, ko‘rsatilgan harakatlarni, aytilgan so‘zlarni takrorlash istagi vujudga keladi. Ta’limiy o‘yin mashg‘ulotlari orqali bolalar o‘z atroflaridagi predmetlar, hodisalar haqidagi ma’lumotlarni yaxshi o‘zlashtirib oladilar. Shuni yaxshi esda tutish kerakki, mashg‘ulotlar bolalarda yaxshi kayfiyatni vujudga keltirishi lozim. Bolalarda mashg‘ulot vaqtida vujudga kelgan yaxshi kayfiyat, quvnoqlik his-tuyg‘ulari bolaning ilk yoshdagi davrida nutqning muvaffaqiyatli rivojlanishiga zamin bo‘lib, kelgusida tarbiyachi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ta’limiy o‘yinlar va mashg‘ulotlarning qiziqarli bo‘lishi va nutqni rivojlantirishga oid vazifalarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida tarbiyachi quyidagi ta’limiy talablarga amal qilishi kerak: 1. Agar ta’limiy o‘yin va mashg‘ulotlar reja asosida tashkil etilsa, yaxshi natijalarga erishiladi. Tarbiyachi oldindan “Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiya dasturi” dan nutqni rivojlantirishga taalluqli bo‘limni yaxshi o‘rganib, materialni mashg‘ulotlar bo‘yicha taqsimlab chiqadi. Dastlabki mashg‘ulotda bolalar narsa-buyumlarning nomini aytmaydilar, balki tarbiyachi aytgan narsalarni ko‘rsatadilar, olib 13 keladilar. Keyingi mashg‘ulotlarda esa asta-sekinlik bilan narsabuyumlarning nomini to‘g‘ri aytishga, ularning sifatiga bog‘liq holda harakatlar bajarishga o‘rgatiladi. Shu tariqa, bolalarda sekin-astalik bilan tafakkur, nutq rivojlanadi, tevarak-atrof to‘g‘risidagi bilimlar boyib boradi. 2. Dasturdagi ish vazifalari va mazmunning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida mashg‘ulotlarni takrorlash talab etiladi. Belgilangan dastur vazifalarini guruhdagi hamma bolalar egallashlari zarur. 3. Takrorlashdan keyin ham qiynalayotgan bolalar bilan yakkama-yakka tarzda ishlash. Bu usul guruhdagi hamma bolalar bila ortiqcha qayta takrorlashdan xalos etadi va zerikishning oldini oladi. Mashg‘ulotdan keyin, bo‘sh vaqtda kattalar mashg‘ulot vaqtida materialni o‘zlashtirishda qiynalgan bolalar bilan yakkama-yakka tarzda shug‘ullanadi. Masalan, kubiklarni ustmaust terish, qurilgan uyni buzish, uni qayta qurish, shuningdek, o‘ynab turib ayrim so‘zni yoki tovushlar birikmasini takrorlash va hokazo. 4. Mashg‘ulotni emotsional tarzda, ta’sirchan qilib o‘tkazish. Mashg‘ulotni takrorlash orqali guruhdagi hamma bolalarda mustahkam bilim va malakalarini hosil qilgandan keyin ham, ularda mashg‘ulotga bo‘lgan qiziqishni saqlash kerak. Kattalar ulardan nimani talab etsa, shularning hammasini bajon-u dil bajarish istagini so‘ndirmaslik lozim. Ilk yoshdagi bolalarda hali ixtiyoriy, irodaviy kuch yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi, boshqacha qilib aytganda, qiziqish uyg‘otmagan narsani bajarishga o‘zini majbur qila olmaydi. 5. Ta’limiy tamoyillarning asosiylaridan biri – bu ko‘rsatmalilikning so‘z bilan mos kelishi. Bizga ma’lumki, ilk yoshdagi bolalar atrofini o‘rab turgan narsa-buymlarni qo‘llariga olib ko‘radilar, mumkin bo‘lsa, shu narsa-buyumlar bilan o‘ynaydilar. 6. Mashg‘ulotda bolalarning faol harakat qilishlariga imkon yaratish ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga ijobiy ta’sir etadi. Masalan, tarbiyachi bolalar bilan qafasdagi qushni kuzatayotib, u haqida gapirib beradi, mashg‘ulotning oxirida 14 tarbiyachi bolalardan qushcha qanday uchishini ko‘rsatishini so‘raydi. 7. Mashg‘ulotning davomiyligi. Mashg‘ulotning qancha davom etishi bolalarning mashg‘ulotdagi faolligiga va emotsional holatiga bog‘liq. Agar mashg‘ulot davomida ular harakatlanish imkoniyatiga (stulchasidan turib, tarbiyachi aytgan narsa-buyumni olib kelsa) ega bo‘lsa, mashg‘ulotni 8 – 10 daqiqa davom ettirish mumkin. 8. Mashg‘ulot va ta’limiy o‘yin to‘g‘ri tashkil etilgandagina, u muvaffaqiyatli o‘tadi. Mashg‘ulot va o‘yinlar kundalik tartibda ajratilgan maxsus vaqt davomida o‘tkaziladi: nonushtadan keyin ertalabki soatda, sayr vaqtida, kunduzgi uyqudan keyin bolalar ovqatlanib bo‘lgach, kunduzi ikki marta uxlaydigan kichkintoylar bilan ikkinchi chiniqtirish vaqtida shug‘ullaniladi. 9. Bolalarning yoshi va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish ham mashg‘ulot va ta’limiy o‘yinlarni to‘g‘ri tashkil etishda katta ahamiyatga ega. Bolalar bog‘chasiga hali jamoa hayotiga o‘rganmagan yoki sharoitga sekinlik bilan moslashadigan bolalar kelishadi. 1 yoshdan 1 yosh-u 6 oylikkacha bo‘lgan bolalarda birgalashib faoliyat ko‘rsatish malakasi hali rivojlanmagan bo‘ladi. Shuning uchun yilning boshida mashg‘ulotlar yakkamayakka shaklda olib b oriladi. “Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiya dasturi”da ilk yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishga doir vazifalarni amalga oshirish uchun turli o‘yin-mashg‘ulotlarni o‘tkazish taklif etiladi. Bu o‘yin-mashg‘ulotlarda o‘yinchoqlardan, suratlardan, tevarakatrofdagi buyumlardan, jonli obyektlardan keyin foydalaniladi. Quyida bunga bir qancha misollar keltiramiz. 9-12 oylik bolalarning nutqqa tayyorgarlik bosqichlarini rivojlantirish bo‘yicha 3 – 5 – 6 bola bilan o‘tkaziladigan o‘yin-mashg‘ulotlar. “Qo‘g‘irchoq mehmonga keldi” o‘yini Maqsad: bolalarni qo‘g‘irchoq bilan tanishtirish, nutqni tushuna olish qobiliyatini rivojlantirish: “qayerda” degan savolga qo‘g‘irchoqni, uning gavda, yuz qismlarini topib ko‘rsatishga o‘rgatish, o‘zining ko‘zlarini, burnini ko‘rsata olish ko‘nikmasini tarbiyalash. 15 Material: katta qo‘g‘irchoq (bolalarga notanish bo‘lgan). Tashkiliy qism: bolalar ko‘rpacha solingan gilamcha, palos ustida aylana bo‘lib o‘tirishadi, tarbiyachi bolalarning o‘rtasida o‘tiradi. Mashg‘ulotning borishi. Tarbiyachi qo‘g‘irchoqni xonaga olib kiradi va bolalarga shunday deydi: “Bugun sizlarning oldingizga qo‘g‘irchoq mehmon bo‘lib keldi”. Qo‘g‘irchoq har bir bola bilan qo‘l berib ko‘rishib chiqadi: “Assalomu alaykum Valijon, Nigoraxon, Salimjon”. Tarbiyachi har bir bolaga qo‘l uzatib salomlashishlarini ta’kidlaydi. So‘ngra qo‘g‘irchoq qanday yurishini ko‘rsatadi. Yurish harakatini ko‘rsatayotganida quyidagi so‘zlarni aytadi: “Qo‘g‘irchoq yuryapti. Qo‘g‘irchoq o‘tiribdi”. Bolalar qo‘g‘irchoqning yuz-ko‘zlarini ko‘rib chiqishadi, og‘zini, burnini topib ko‘rsatishadi. (Tarbiyachi Qo‘g‘irchoqning ko‘zi qani? Burni qani? deb savol beradi.) So‘ngra tarbiyachi bolalardan o‘zlarining ko‘zlarini, burunlarini ko‘rsatishni aytadi, mashg‘ulotning oxirida yana “Qo‘g‘irchoq qani?” degan savolga, ko‘p o‘yinchoqlar ichidan (oldindan qo‘yib qo‘yilgan) qo‘g‘irchoqni qidirib topishadi. Tarbiyachining: Bu qanday o‘yinchoq, u qanday yuradi? degan savoliga istalgan o‘yinchoqni ko‘rsatib, javob berishadi. Xuddi shunday tartibda istalgan o‘yinchoq (ayiqcha, kuchuk, quyon va h.k.) bilan mashg‘ulot o‘tkazish mumkin. “Qushcha uchib keldi” ta’limiy o‘yini. Maqsad: bolalarni o‘yinchoq qushcha bilan tanishtirish; qushcha, uchyapti, cho‘qiyapti kabi so‘zlarning ma’nosini tushunish malakasini rivojlantirish; qushchaning harakatlarini bajara olish malakasini hosil qilish. Material: qushcha o‘yinchog‘i. U rezinadan, metalldan, kartondan (qalin qog‘ozdan) qilingan hamda burib yurgiziladigan yoki qafasdagi qush bo‘lishi mumkin. Tashkil etish: bolalar gilam ustida doira bo‘lib o‘tirishadi, o‘rtalarida tarbiyachi o‘tiradi. Mashg‘ulotning borishi. Mashg‘ulotni qiziqarli tashkil etish maqsadida tarbiyachi qushchaning bosh qismini ko‘rsatadi va uni yashiradi. “Nima uchib keldi?” degan savol bilan qushchani ko‘rsatadi “Bu qushcha, qushcha uchadi”, deb o‘yinchoqni 16 kaftlarida ushlab, uning uchishini ko‘rsatadi, ya’ni qo‘llarini yon tomonga cho‘zib, xuddi qushning qanot qoqishidek harakat qilishadi va bolalarga ham shunday harakat qilishni, ya’ni qush qanday qilib qanotlarini silkitishini ko‘rsatib berishni aytadi. So‘ngra qushchaning tumshug‘ini qo‘li bilan harakatlanib, “Qushcha don cho‘qiyapti. Sizlar ham qushcha qanday don choqishini ko‘rsating”, deydi. Bolalar ushbu harakatni bajarib bo‘lishgach, tarbiyachi qushchani kaftida ushlab, “U uchyapti” deb, uchish harakatini ko‘rsatadi. “Qushcha uchib ketdi” deb, uni yashiradi. (Agarda burab yurgiziladigan o‘yinchoq qushchadan foydalanilsa, uni burab yurgizib, u qanday qanot qoqayotganligi va “ashula aytayotganligi”ni aytib o‘tish mumkin.) Mashg‘ulotning oxirida tarbiyachi ikkita qushchani olib shunday deydi: “Mana qushcha, mana yana qushcha, qushchalar uchishyapti, don cho‘qishyapti. Qushlar uchib ketishdi”. “Ajoyib xaltacha ichidagi narsa-buyumlarni ko‘rsatish”. Maqsad: o‘yinchoqlarning nomlarini bildiruvchi so‘zlarni tushunish malakasini rivojlantirish, ayrim harakatlarni bajara olishga, so‘z va bo‘g‘inlarga taqlid qilishga o‘rgatish. Material: ajoyib xaltacha (chiroyli bezalgan), o‘yinchoqlar (qo‘g‘irchoq, buchukcha, mashina). Tashkil etish: 3 – 4 ta bola gilam ustida (o‘rtaga xontaxta qo‘yilsa ham bo‘ladi) o‘tirishadi, tarbiyachi ularga qarab (qaramaqarshi tomonda) o‘tiradi. Mashg‘ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga o‘yinchoq solingan xaltachani ko‘rsatadi va shunday deydi: “Bu ajoyib xaltacha. Ko‘raylik-chi, uning ichida nimalar bor ekan”. Qo‘g‘irchoqning boshini xaltacha ichidan biroz chiqaradi va yashiradi. So‘ngra qo‘g‘irchoqni xaltacha ichidan olib, uning nomini aytadi (“Mana – qo‘g‘irchoq”), u bilan turli harakatlarni bajarib, bu harakatlarni so‘zlar bilan ifodalab boradi. (Qo‘g‘irchoq kelyapti. Qo‘g‘irchoq o‘tiribdi.) So‘ng xalta ichidan kuchukcha o‘yinchog‘ini oladi va shunday deydi: “Bu kuchukcha. Kuchukcha vovullaydi – vov-vov. Kuchukcha yuguradi”. Shu tariqa xaltacha ichidagi boshqa o‘yinchoqlarning nomi bilan bolalar tanishtiriladi va turli harakatlar bajarib ko‘rsatiladi. 17 Mashg‘ulotning oxirida har bir bolaga mashg‘ulotda tanishtirilgan o‘yinchoqlardan bittadan berib chiqiladi, bolalar esa o‘yinchoqlar bilan bajarilgan harakatlarni takrorlaydilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan lug‘at ishini olib borishning nazariy asoslari Tevarak-atrof bilan tanishtirishning ahamiyati, bolalar tomonidan lug‘atni o‘zlashtirish xususiyatlari. Tevarak-atrof bilan tanishtirish va lug‘at ustida ishlash maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining oldiga qo‘yilgan eng muhim vazifalardan biridir. Maktabgacha tarbiya yoshi bolalarning voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak-atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so‘z boyliklari juda tez o‘sib boradi. Tarbiyachi bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari, ijtimoiy hayot hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo‘lga qo‘yar va boshqarar ekan, har bir bolaga uning to‘plagan tajribasini tartibga solishda yordamlashadi, unga yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik qobiliyatlarini tarbiyalaydi, o‘zini qurshab turgan olamni bilishga bo‘lgan qiziqishini o‘stiradi. Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi odamlar nutqiga, tevarak-atrofdagi narsa-buyumlarni, ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatishiga bog‘liq bo‘ladi. Yuqoridagi fikrlardan bizga ma’lumki (ilk yoshdagi bolalar nutqining rivojlanish xususiyatlari mavzusida bayon etilgan fikrlar), yangi tug‘ilgan chaqaloqlar yig‘lash orqali tashqi va ichki muhitdan keladigan signallarga (ochlik, tashnalik, sovuq, biror joyning og‘rishi yoki issiqlash va hokazolarga) javob beradi. Bola 2-3 oylik bo‘lganda katta kishilarning gaplariga, tevarak-atrofdagi g‘ala-g‘ovurlarga diqqat bilan quloq soladi, rangli narsalarga qaraydi va ularga nisbatan tovush chiqara boshlaydi. Bir yoshdan bir yarim yoshgacha bo‘lgan bola nutqining xarakterli belgisi shundaki, bola aytadigan so‘zlar miqdori juda kam bo‘ladi, ya’ni uning faol lug‘ati juda tez o‘sib boradi. Bu yoshda bola lug‘atining boyib borishi tevarak-atrofdagi kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o‘sishiga bog‘liq bo‘ladi. Bola 18 o‘ziga aytilgan so‘zlarni yaxshiroq tushunadigan bo‘ladi . Uning sust lug‘ati o‘sib boradi, o‘zi yaxshi gapirmaydi, ammo boshqalarning so‘zini ko‘proq eshitib, eshitgan so‘z va jumlalarni o‘ziga singdirib boradi va shuning zamirida keyinchalik o‘z nutqini yuzaga keltiradi va boyitib boradi. Mana shu xususiyatlarni hisobga olgan pedagog-tarbiyachi bolalar idrok qiladigan nutq, so‘z va gaplarning mumkin qadar boy, rangbarang va to‘g‘ri bo‘lishiga harakat qilishi kerakki, bu ularda og‘zaki-mantiqiy fikrlash qobiliyatining paydo bo‘lishiga ta’sir etishi lozim. Bolada og‘zaki-mantiqiy fikrning paydo bolishi esa ularning elementar tushunchalarni (balandlik, yaxshi, yomon va hokazolar) o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi. Bola bir yoshga to‘lganda faol lug‘ati tez o‘sadi. Bola aytadigan so‘zlarning miqdori birdaniga ortib ketadi. Bolaning kattalar nutqiga taqlid qilishi yangi so‘zlarni bilib olishida katta ahamiyat kasb etadi. Endi u kattalarning so‘zlariga ongli ravishda, uning ma’nosiga tushunib taqlid qila boshlaydi. Ikki yoshga kirganda uning nutqi ma’noli bo‘la boshlaydi. Narsalarni o‘z nomi bilan atay boshlaydi. Chunonchi, vov-vov-kuchuk, miyov-miyovmushuk, chiq-chiq- soat va hokazolar. Endi bola «Bu nima?, Nomi nima?» degan savollar bera boshlaydi. Bu savollar uning o‘ta sinchkovligi, miyasida narsa bilan uning nomi (ya’ni so‘z) o‘rtasida yangi bog‘lanishlar paydo bo‘lganligidan dalolatdir. Dastlabki paytda bola narsalarni bildiruvchi so‘zlarni ko‘proq ishlatsa, keyinchalik ish-harakatning nomini bildiruvchi so‘zlarni ham ishlata boshlaydi. Ikki yoshga to‘lgan bolaning so‘z boyligi 250-300 taga yetadi. Uch yoshga qadam qo‘yishi bilan uning lug‘atida fazoviy munosabatlarni bildiruvchi orqada, yuqorida, pastda, yonda kabi ba’zi so‘zlar paydo bo‘la boshlaydi. Uch yoshning oxiriga borganda bola tevarak-atrofidagi kishilarning nutqini tobora mukammalroq tushunadigan bo‘ladi, ularning aytib bergan hikoyalarini, kichik she’rlarni, ashula va ertaklarni diqqat bilan tinglaydi, yangi so‘zlarni o‘zlashtirib boradi. Kattalarga: Buning nomi nima? Nima uchun? Nega shunday? Qayerda? Qayerga ketdi? Qayerdan kelgan? Nimadan yasalgan? kabi savollarni beradi. Shular asosida uch yoshga to‘lgan bolaning lug‘at boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, olti 19 yashar bolaning so‘z miqdori 3-3, 5 mingtagacha yetadi. Demak, bog‘cha yoshidagi davrda uning so‘z boyligi juda tez ortadi. Bog‘cha yoshida bolaning nutqi miqdor jihatidangina yangi so‘zlar hisobiga boyib qolmay, balki sifat jihatidan ham ancha takomillashadi. Masalan, yasli yoshidagi bolalar juda kam so‘z boyligiga ega bo‘lib, ayrim tovushlarni (r-l, sh-s, j-z kabi) yaxshi farqlay olmaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar esa bunday tovushlarning ko‘pchiligini aniq va ravshan talaffuz eta oladilar, so‘zlarni gaplar tarkibida to‘g‘ri qo‘llab, to‘g‘ri jumlalar tuza oladilar. Ammo bog‘cha yoshidagi bolalarning hammasida ham so‘z boyliklari miqdor jihatidan bir xil bo‘lmaydi. So‘z to‘plamining bir xil miqdorda bo‘lishi bola tarbiyalanayotgan oila sharoitiga, oila a’zolarining madaniy saviyasiga, tashqi muhit ta’siriga bog‘liqdir. Ba’zi oilalarda bola nutqining o‘sishi bilan maxsus shug‘ullanadilar, ya’ni ularga yangi-yangi buyumlarni ko‘rsatadilar, ularning nomlarini aytadilar, u bilan turli ishharakatlarni bajarib ko‘rsatadilar, bolaning sanoqsiz savollariga erinmay javob beradilar, o‘zlari bilan ko‘chaga aylangani olib chiqadilar, tevarak-atrof, muhit bilan tanishtiradilar. Kitobdagi illustratsiyalar yuzasidan suhbatlashadilar, kichik-kichik she’rlar, hikoya va ertaklar o‘qib beradilar va hokazo. Bunday sharoitda tarbiyalanayotgan bolalar lug‘ati talab etilgan so‘z miqdoriga ega bo‘ladi. Ular kelgusi faoliyatga (maktab va undan keyingi faoliyatga) tayyor bo‘lishadi, ya’ni yetarli so‘z miqdoriga, nutqning sifat jihatdan takomillashgan darajasiga ega bo‘lishadi. Ba’zi oilalarda esa bola nutqining o‘sishiga e’tibor berilmaydi. Ana shuning natijasida bog‘cha yoshidagi bolalar so‘z boyligi o‘rtasida sezilarli farq ko‘zga yaqqol tashlanadi. 20 O‘yin – lug‘at ishining eng natijali vositasi Maktabgacha tarbiya pedagogikasida ishlab chiqilgan nazariya asosida bolalar o‘yiniga rahbarlik qilish bolalar xulqini tarbiyalashda muhim o‘rinni egallaydi. Ana shu o‘yinlarning ko‘pchiligidan bolalar nutqini rivojlantirishda ham foydalanish mumkin: jumladan, o‘zaro kelishib olish; rol va majburiyatlarini taqsimlash; o‘zi nimani bilsa, o‘rtog‘ini ham shunga o‘rgatish va hokazo. Tarbiyachi bolalar o‘yiniga rahbarlik qilar ekan, ularning bir-birlari bilan samimiy ohangda, muloyim so‘zlashishga o‘rgatadi. Shuning uchun ham tarbiyachi bolalar lug‘atini va bilimini o‘yin jarayonida kengaytirish yo‘llarini oldindan puxta o‘ylab qo‘yishi kerak: o‘yinni buyumlar bilan, milliy kiyimlardagi bolalarni tasvirlovchi qo‘g‘irchoqlar bilan tashkil etish, o‘yinga va bolalar nutqiga rahbarlik qilish (tarbiyachining bolalarga o‘qib yoki hikoya qilib berishi, o‘yin to‘g‘risida savollar va jamoa bo‘lib gapirib berish va hokazo). Bolalarning rolli o‘yinlariga, ular nutqiga rahbarlik qilishda qanday usullardan foydalanilsa, boshqa o‘yinlarda ham shu usullarda foydalaniladi. Bolalar lug‘atini boyitish, ularning ijodiy faoliyatlarida tasviriy san’at bilan tanishish tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari jarayonida ham amalga oshiriladi. Masalan, tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolalar ranglarning nomlaini, ularning farqlarini, materiallarning nomlarini (yelim, loy, plastilin, bo‘yoq va hokazo), tasviriy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan (bo‘yash, botirish, qirqish, yasash, rasm solish), materiallarning sifatiga doir (oq rangli qog‘oz, rangli qalamlar kabi) maxsus so‘zlarni o‘zlashtirib oladilar. Teleko‘rsatuvlarni, kinofilmlarni tomosha qilish bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi, ular uchun notanish, yangi bo‘lgan so‘zlarning tushunarla bo‘lishiga yordam beradi. Ayniqsa, dramalashgan o‘yinlar, qo‘g‘irchoq va stol teatrlari, ertaliklarda, turli bayramlarda, bolalar konsertlarida ishtirok etishlari ularning lug‘atlarini faollashtirishga yordam beradi. Ona tili mashg‘ulotlarida nutq ustida ishlash tarbiyachining asosiy vazifasi bo‘lib, bu vazifalarni maqsadli amalga oshirishda u bir qancha usul va uslubiyotlardan foydalanadi. Shuningdek, tarbiyachi bolalar bilan oddiy matematik tasavvurlarni tarkib 21 toptirish, jismoniy tarbiya, musiqa va boshqa mashg‘ulotlarni tashkil etadi. Bu mashg‘ulotlarda bolalar sanashga o‘rganadilar, vaqt va uning qismlarini, geometrik shakllarni, narsalarning o‘lchamini, oddiy matematik tasavvurlarni bilib oladilar, loy va plastilindan har xil buyumlar yasash, rasm chizish (tasviriy faoliyat mashg‘uloti), ashulalar, raqslar (musiqa), gimnastika mashqlari, umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarishga (jismoniy tarbiya) o‘rganadilar. Asosiy dastur vazifalari bilan bir qatorda, lug‘atni boyitish va faollashtirish vazifasi ham kiritiladi. Masalan, oddiy matematik tasavvurlarini o‘stirish mashg‘ulotlarida bolalar geometrik shakllarning nomlarini: uchburchak, kvadrat, to‘g‘ri to‘rtburchak, oval, doira va boshqalarni; vaqt tushunchalarini: ertalab, kunduzi, kechqurun, kechasi, sahar, shom, xufton ; o‘lchamlarning nomlarini: katta, kichik, uzun, qisqa, baland, past va hokazo; fazoviy tushunchalarni: pastda, balandda, yonda, orqada, oldinda va son tushunchalarini bilib oladilar. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida esa harakat nomlarini, masalan, yurish, o‘tish, kelish, ketish, kirish; qadam qo‘yish, qadam tashlab o‘tish; yugurish, chopish, yugurib boorish, sakrab-sakrab o‘tish, tirmashib tushish va hokazolarni bilib oladilar va ularni o‘z nutqlarida ishlatishga o‘rganadilar. Shunday qilib, bolalar bog‘chasida lug‘at ishi turli xildagi vositalar yig‘indisining bolalarga ta’sir etishi asosida amalga oshiriladi. Ta’limiy (didaktik) o‘yinlarda lug‘at ishi Ta’limiy o‘yinlar bolalar lug‘atini faollashtirishning asosiy uslubiyotlaridan (metodlaridan) biridir. Ta’limiy o‘yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki unda bolalar mashg‘ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Bolalarning aqliy faoliyatlarini kuchaytiradi, olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlar uchun imkoniyatlar yaratib beradi. Ta’limiy o‘yin bolalarning tevarak-atrof, ijtimoiy hayot to‘g‘risidagi bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi, o‘z shaxsiy tajribalari va mashg‘ulotlarda olgan bilimlarini amalda qo‘llay bilishga o‘rgatadi, fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy 22 kuchlarini, sensor jarayonini rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi. Har bir ta’limiy o‘yin o‘zining dastur mazmuniga ega. Bu “Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiya dasturi” da o‘z aksini topgan. Masalan: 1) buyumlar, ularning nomi, rangi, shakli, hajmi, sifati to‘g‘risida bilimlar berish; 2) mehnatning har xil turlari va uning kishilar hayotidagi roli to‘g‘risidagi bilimlar; 3) tabiat voqealari, narsalar, buyumlar, yil fasllari to‘g‘risidagi bilimlar; 4) dastlabki matematik tushunchalar: son, sanoq, kattalik, shakl, vaqt va fazoviy tushunchalar berish. Ta’limiy o‘yinlar, ularning ta’lim-tarbiyaviy vazifasi, mazmuni, turlari har bir yosh guruhining o‘ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda, bu o‘yinlarning tutgan o‘rni va vazifasi, mazmunli o‘tkazish uslublari “Bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya dasturi”da belgilab berilgan. Masalan, 2 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalar bilan o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlardan asosiy maqsad – bolalarni ranglarni bir-biridan farqlashga va nomini aytishga o‘rgatish, har xil o‘lchamlarning (katta, kichik) shakllarini bilishga, ko‘rib va eshitib idrok etish, diqqatni, mayda harakatlarni o‘stirishga yordam beradigan, lug‘atini boyitadigan, faollashtiradigan o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan, “Juft kartochkalar”, “Kattalar va kichiklar”, “Qo‘g‘irchoqni sayrga olib chiqish uchun kiyintiramiz”, “Qo‘g‘irchoqni cho‘miltiramiz”, “ Bu nimaning ovozi?”, “Xaltachada nima bor?” va boshqalar. Ikkinchi kichik guruhda o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlar narsalarning rangini aytish va ularning rangiga qarab ajratishga, katta-kichikligiga qarab farqlashga va nomlarini to‘g‘ri aytishga o‘rgatish maqsadida o‘tkaziladi. Ushbu guruhda Y. I. Tixeyeva tomonidan ishlab chiqilgan qo‘g‘irchoqlar bilan o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan, “Qo‘g‘irchoqni cho‘miltirish” (ustki va ichki kiyimlarning, cho‘miltirish uchun zarur bo‘lgan buyumlarning nomlarini bilib olish uchun), ko‘rpa, yostiqlarni, harakat bilan bog‘liq so‘zlarni (to‘shak, ustini yopib qo‘yish, yotqizish va hokazolarni bilib olish uchun), “Qo‘g‘irchoqni ovqatlantirish” (idish-tovoqlarni, harakatlarning 23 nomlarini bilib olish uchun), “Yangi qo‘g‘irchoqni kutib olish” (kiyim-kechaklarning nomlarini mustahkamlash uchun). O‘rta guruhda o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlardan maqsad – turli narsalar va ularni yasash uchun ishlatiladigan materiallarning nomlari (yog‘och, temir, chinni, plastmassa) va ularning xossalarini bilib olish, narsalarning tashqi ko‘rinishiga qarab birbiriga taqqoslash, guruhlarga ajratishga o‘rgatish. Masalan, “Kimda qanday buyum?”, “Yangi uyga ko‘chamiz”, “Nima o‘zgardi, top” va boshqalar. Katta guruhda esa ta’limiy o‘yinlar bolalarning kuzatuvchanligini, narsalarni sinchiklay bilish, bir-biriga taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi, shakli, katta-kichikligi, materialini) aytib bera olish malakalarini tarbiyalash. Biron hayvon, o‘simlik, transport haqida so‘ralganda ularning nomini topa olish malakasini o‘stirish, buyumlarning umumiy belgilariga qarab guruhlarga bo‘lish qobiliyatini rivojlantirish, so‘z boyligini faollashtirish va to‘ldirish maqsadida o‘tkaziladi. Masalan, “Shaklga qarab tanla”, “Kimga nima kerak?”, “Yil fasllari”, “Kimga nechta?”, “Qizil, sariq, ko‘k rangdagi narsalarning nomini atr”, “Tasvirga qarab top”, “Xarid uchun do‘konga”, “Tez javob ber” va boshqalar. Maktabga tayyorlov guruhida ta’limiy o‘yinlar bolalarda kuzatuvchanlikni, ziyraklik, aqliy vazifalarni mustaqil hal qilish, narsalarni turkumlarga (guruhlarga) ajratish, ranglar va ulardagi nozik ayirmalarni bir-biridan farqlashga o‘rgatish maqsadida o‘tkazish nazarda tutilgan. Masalan, “Dengiz to‘lqinlanmoqda”, “Qora va oq”, “Qaysi narsani ko‘ngilda o‘ylab qo‘ydingiz”, “Har bir qushni o‘z joyiga”, “Likopchalarga piyolalarni tanla”, “Rangli loto”, “Buyumlarning rangini aniqlaymiz” va hokazolar. Yuqorida bayon etilgan barcha guruhlardagi ta’limiy o‘yinlarning dastur mazmuni va vazifalarini amalga oshirish natijasida bolalar lug‘ati faollashtiriladi va to‘ldiriladi. Ta’limiy o‘yinni maqsadga muvofiq tarzda o‘tkazishda tarbiyachi asosiy o‘rin egallaydi. U o‘yin jarayonini jonli tashkil etishi, unga bolalarni qiziqtira olishi kerak. Buning uchun oldindan kimdan nima haqida so‘rashni belgilab oladi, o‘yinning yangi variantlarini kiritadi, nutqining rivojlanishi bo‘yicha kuchli va kuchsiz bolani 24 juft qilib qo‘yadi, mashg‘ulotda hazil-mutoyibalardan, bolalarning faol harakat qilishlaridan foydalanadi. O‘yin sur’ati o‘rtacha bo‘ladi. Chunki bu o‘rgatuvchi o‘yin bo‘lib, bolalarning bilimlari va lug‘atlari mustahkamlanadi. Tarbiyachi oldindan belgilab qo‘yilgan so‘zlarni faollashtirishga erishish maqsadida, bolalar javobining aniqligiga diqqatni yo‘naltiradi. Ta’limiy o‘yinda hamma bolalarning faol ishtirok etishlarini ta’minlash mumkin (o‘yin davomida jo‘r bo‘lib aytish, ashula aytib berish, buyum haqidagi topishmoqni eslash kabi topshiriqlar berib boriladi). O‘yin oxirida xulosa qilish, o‘yinni baholash shart emas. Tarbiyachi shunday deyishi mumkin: “Kelgusi safar boshqa o‘yinchoqlar bo‘ladi, balki bizning mashg‘ulotimizga ayiq mehmon bo‘lib kelar”. Lug‘at ishi uchun ushbu ta’limiy o‘yinlardan foydalanish mumkin: “Top, nima o‘zgardi?” o‘yini. Bu o‘yinning bir qancha variantlari mavjud. Bu topshiriqning murakkabligiga bog‘liq bo‘ladi. 2 – 3 yoshli bolalar bilan o‘tkaziladigan o‘yinning oddiy turida bolalar qarshisida turgan buyumlarga yangi buyumlar qo‘shiladi; yana bir turida buyumlardan biri olib qo‘yiladi; ancha murakkab turida buyumlardan biri yangi buyum bilan almashtiriladi yoki o‘rni almashtiriladi. Bu o‘yinda ot, son, sifat, ravish qo‘shimchalari faollashtiriladi. Masalan, qalamlar qutida edi, endi quti ustida; ikkita uzun tasmalar bor edi, endi bittasi uzun, bittasi esa kalta, o‘ng tomondan quyon o‘tirgan edi, endi qo‘g‘irchoq o‘tiribdi; qo‘g‘irchoq ro‘molda edi, endi do‘ppida. Bu o‘yinning asosiy vazifasi bolalar tomonidan beriladigan javob uchun aniq so‘zlarni tanlashdir. Shuning uchun tarbiyachi bu o‘yinda chegaralangan miqdordagi (2 tadan to 5 tagacha) o‘yinchoqlardan foydalanadi va ozgina o‘zgartirish kiritadi (1 – 2 ta o‘yinchoqni). “Kimda qanday buyum?”. Bu o‘yin 5 – 7 yoshli bolalar bilan o‘tkaziladi. Maqsadi: 1. Nomlari bir xil bo‘lgan ikkita buyumni birbiriga taqqoslashga, buyumlarni taqqoslash jarayonida ularning eng muhim belgilarini aytishga o‘rgatish; kuzatuvchanligini rivojlantirish. 25 2. Buyumlarning detallari va qismlarning nomlarini bildiruvchi otlar, rangi va shaklini belgilovchi sifatlar, ravish va qo‘shimchalar hisobiga bolalarning lug‘atini boyitish. Buyumlarning sifatlarini va eng xarakterli tomonlarini bildiruvchi so‘zlardan aniq foydalanishga o‘rgatish. O‘yin uchun material. Bir-birlaridan bir nechta belgilari va detallari bilan farq qiluvchi buyumlarni tasvirlovchi suratlar jufti: 1) rangi, kattaligi, shakli, teshiklari soni bilan farq qiluvchi 2 ta tugmacha ; 2) rangi, shakli va chizilgan rasmi bilan farq qiluvchi 2 ta likopcha (tarelka); 3) gavdasining shakli, uzunligi qanotining, demining rangi bilan bir-biridan farq qiluvchi ikkita baliq; 4) yo‘l-yo‘l va katakli, yenglari uzun va qisqa, bittasidagi cho‘ntak bitta va yuqori qismiga, ikkinchisining cho‘ntagi ikkita va pastki qismiga o‘rnatilgan 2 ta ko‘ylak; 5) andazasi va tikilgan gullari bilan farq qiluvchi 2 ta fartuk; 6) shakli va rangi bilan farq qiluvchi 2 ta chelakcha va boshqa buyumlar: ip kalavalari, sharflar, tuflilar, qayiqlar, yengil mashinalar va hokazo. O‘yin mashqining borishi. Tarbiyachi bolalar oldiga 2 – 3 juft buyumlar tasviri tushirilgan suratlarni qo‘yib chiqadi va shunday tushuntiradi: “Har bir juft suratda bir xil nomdagi buyumlar tasvirlangan: ko‘ylaklar, baliq, fartuklar va boshqalar. Ammo bu buyumlar bir-biridan nimasi bilandir farq qiladi. Hozir shular haqida gaplashamiz. Bitta buyum haqida men gapirib beraman, xuddi shunday ikkinchi buyum haqida men kimni chaqirsam, shu bola gapirib beradi. Buyumlar haqida navbatmanavbat shunday gapirib beramiz. Agar men o‘zimdagi buyumning rangini aytsam, siz ham oldingizdagi buyumning rangini aytasiz, agarda men buyumning qanday shaklda ekanligini aytsam, siz ham buyumingizning shaklini aniqlab aytishingiz kerak”. Bir bolani chaqirib, unga ko‘ylak haqida gapirib berishni taklif etadi. T a r b i y a c h i. Mening qo‘limdagi suratda ko‘ylak tasvirlangan. B o l a . Mendagi suratda ham ko‘ylak tasvirlangan. 26 T a r b i y a c h i. Mendagi ko‘ylakning yenglari uzun. U qish, kuz fasllari uchun mo‘ljallangan. B o l a . Mendagi ko‘ylakning yenglari katta, bahor va yoz fasllari uchun mo‘ljallangan. T a r b i y a c h i. Mendagi ko‘ylak katak-katak matodan. B o l a . Meniki yo‘l-yo‘l. T a r b i y a c h i. Ko‘ylakning bitta cho‘ntagi bor, u ko‘krakning chap tomoniga o‘rnatilgan va h.k. O‘yindan o‘rta guruh bolalarni hikoya qilishga o‘rgatishda, bola bilan yakkama-yakka ishlashda ham foydalaniladi. Tarbiyachi boshqa bir bolaga birgalikda baliq haqida gapirib berishni taklif etadi. T a r b i y a c h i. Mening balig‘im qizil rangda. B o l a . Mening balig‘im ko‘k rangda. T a r b i y a c h i. Mening balig‘imning dumi uzun. B o l a . Mening balig‘imning dumi kalta. Shu tariqa boshqa buyumlar ham taqqoslanadi. Yuqorida bayon etilgan ta’limiy o‘yinlardan tashqari bolalar lug‘atini faollashtirishga yordam beruvchi buyum yoki suratlar bilan tashkil etiladigan juda ko‘p o‘yinlar mavjud. Masalan, “Nima bir xil, nima har xil?”, “Kimga nima kerak?”, “Do‘konda”, “Sayohat” va hokazo. Ta’limiy o‘yinlardan tashqari ko‘rgazmali qurolsiz o‘tkaziladigan so‘zli mashq va o‘yinlar o‘tkaziladi. So‘zli o‘yin mashqlarining maqsadi boshlovchining (o‘yinni olib boruvchining) javobiga tez va aniq so‘z topib aytishdir. Bu mashq va o‘yin katta guruhlarda o‘tkaziladi. Mashqlar qisqa muddatli (5 – 10 daqiqali) bo‘lib, nutq o‘stirish mashg‘ulotining bir qismi sifatida rejalashtiriladi. Dastlabki mashg‘ulotda o‘yin sekinlashgan sur’atda o‘tkaziladi, chunki tarbiyachi bolalar javobini tez-tez to‘g‘irlashiga to‘g‘ri keladi, kerakli so‘zlarni aytib beradi, tushuntiradi. Keyinchalik bu mashq o‘yin shaklini oladi, bunda endi o‘yinchilar xato qilganlari uchun o‘yindan chetlashtiriladi, aksincha, yaxshi javoblari uchun rag‘batlantiriladi. Bunday o‘yinlarda o‘yin boshlovchi koptok yoki ro‘molchadan foydalanib, o‘yin ishtirokchilaridan biriga javob berish uchun uni otadi. O‘yin boshlovchi rolini avval tarbiyachi bajaradi, o‘yin 27 takroran o‘ynalganda esa boshlovchi bolalardan tayinlanadi. Bu mashq va o‘yinlar tarbiyachidan uzoq tayyorgarlikni talab qilmaydi, u juda osonlik bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotining tarkibiga kiritiladi. Masalan, “Kim nima qiladi?” mashqi (fe’llarni faollashtirish uchun)da: oshpaz – pishiradi, qovuradi, qaynatadi; shifokor – davolaydi, issiq o‘lchagich (gradusnik) qo‘yadi, tekshiradi va hokazolar. “Buni kim bajaradi?” (otlarni tanlash uchun): mashinani boshqaradi – haydovchi; poyezdlarni boshqaradi – mashinist; ko‘chani supuradi – farrosh kabi. “Buni nima bilan bajaradilar”: yozadilar – qalam, ruchka bilan; chizadilar – qalam, mo‘yqalam, bo‘r bilan. “Aniqlovchini tanla” mashqida bolalar buyumning belgisini aytadilar. Masalan, olma pishgan, qip-qizil, dum-dumaloq. Sochiq oppoq, uzun, toza va boshqalar. “Ikki buyumni ayt, biri ikkinchisidan balandroq (pastroq, torroq, kaltaroq) bo‘lsin” degan mashq ancha qiyin hisoblanadi. Ayniqsa, bolalar lug‘atini kengaytirish va faollashtirish, buyumlarni guruhlashga o‘rgatuvchi mashqlardan keng foydalanish tavsiya etiladi. Masalan, divan, stol, stul – jihoz (mebel); palto, kamzul, chopon – kiyim va hokazo. So‘zli o‘yinda tarbiyachining tushuntirishi asosiy o‘yinni egallaydi. O‘yin uchun so‘zlarni to‘liq tanlash, o‘yinni olib boruvchi uchun topshiriq va o‘ynovchining so‘zi muhim ahamiyat kasb etadi, shuning uchun bu mashq va o‘yinlarning ishlanmasini batafsil yozish tavsiya etiladi. Ishlanmada (konspektda) bir qancha muddatli mashg‘ulot uchun sekin-astalik bilan murakkablashib boruvchi so‘z materiali (bir mashg‘ulot uchun 5 – 10 ta so‘z) tanlab olishi kerak. Bu tarbiyachiga har ehtimolga qarshi, zaruriyat tug‘ilganda ma’lum bo‘lgan so‘zlarni aytish imko0nini beradi (masalan, qiynalgan bolalar uchun). O‘yin uchun tanlangan so‘zlar ro‘yxatini yod olgan ma’qul. Bu kerakli ritmni saqlashga yordam beradi. O‘yinda topshiriq birdaniga hamma bolalarga beriladi, so‘ngra javob berish uchun bir daqiqali sukut saqlanadi. Bir bola yoki bir necha bola navbatma-navbat javob berish uchun chaqiriladi. Tarbiyachi bolalar javobini baholash uchun sekin-sekin hamma bolalarni jalb etishni boshlaydi. So‘zli o‘yinlarni o‘tkazish tarbiyachidan bolalarni mashg‘ulotga alohida tayyorlashni (tashkil 28 etishni) talab etmaydi. Bolalar doimiy o‘tiradigan joylarida o‘tirishlari mumkin, tarbiyachi esa bolani ismi bilan yoki ko‘z qarashi bilan chaqirishi, keyinchalik esa bolaga koptokni yoki qum to‘ldirilgan xaltachani irg‘itadi. Agar sharoit to‘g‘ri kelsa, bolalarni doira shaklida turg‘izib, o‘yinni tashkil etish mumkin. Tarbiyachi so‘zli o‘yinlarni bolalarning maishiy faoliyatlariga kiritishi, o‘yinni o‘tkazishdagi bolalar tashabbusini rag‘batlantirishi, vaqt-vaqti bilan kalendar (taqvimiy) ish rejasiga kiritishi, tanish so‘zli o‘yinlarni mashg‘ulotdan so‘ng rejalashtirishi, uni sayr vaqtida, zalda, guruh xonasida qulay vaqtlarda o‘tkazib turishi kerak. Shunday qilib, yuqorida ko‘rib o‘tirgan mashg‘ulot turida bolalarda so‘zlarning xarakterli tomonlarini tushunib olish shakllanadi, ularning fikr yuritishlari rivojlanadi. Rusiyzabon bolalarni o‘zga tilga o‘rgatishning didaktik talablari Bolalarni o‘zga tilga o‘rgatishda tilni o‘zlashtirishga ehtiyoj va qiziqish, intilish uyg‘otish lozim. Nutq faoliyati qaysi tilda bajarilishidan qat’iy nazar, til o‘rganishning muvaffaqiyati – bolalarning ichki faolligi, ularning o‘z fikrini o‘zbek tilida ifoda etishga intilishi va qiziqishidir. Muloqotga ehtiyojning borligi yangi o‘quv materialini tushunib olish va eslab qolishda katta ahamiyatga ega. Shunday ekan, bolalarning kattalar va tengdoshlari bilan birgalikdagi faoliyat jarayonida ularda bunday ehtiyoj paydo bo‘lishiga harakat qilish kerak.