I bob. Iroda haqida umumiy tushuncha 3

2.3. O‘rta osiyo mutaffakirlari shaxsning irodaviy sifatlari haqida

Muhammad Rizo Ogahiy o‘tmishdagi olimlarning ta’lim-tarbiya
to‘g‘risidagi fikrlaridan foydalanib, o‘zining shaxsiy tajribasiga tayanib, ijtimoiysiyosiy hamda pedagogik masalalarni hal etishga harakat qiladi. U inson xarakteri to‘g‘risida fikr yuritar ekan, uning ijtimoiy mavjudot ekanligini, qolaversa, u faqatgina jamiyatda, jamoada ijtimoiy munosabatlarning natijasida kamol topishini uqtiradi
Ogahiy yoshlarning ilm olishi xarakterining ijobiy xususiyatlarini shakllantirishning omili ekanligini tushuntiradi.
Muallif insonning umumiy tushunchalari mohiyatini tushunishi faqat aqliy rivojlanishi bilan ro‘y beradi, deb hisoblaydi hamda aql rivojlanishi natijasida inson tashqi dunyoni va ijtimoiy hodisalarni bilishi mumkinligini alohida ta’kidlaydi.
Mutafakkirlar ta’limotini o‘rganish orqali pedagogika kolleji o‘quvchilari xarakterida intellektual va irodaviy xususiyatlarni shakllantirish mumkin. Ularning ichida Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” dostonida komil inson va ezgulik, adolat, ma’rifat va odob-axloq haqidagi g‘oyalar Kuntug‘di, Oyto‘ldi, O‘g‘dulmish, O‘zg‘urmish obrazlari orqali gavdalangan .
Axmad Yugnakiy “Hibatul haqoyiq” dostonida ilmni qadrlaydi, ilmni kishiga baxt-saodat yo‘llarini ochuvchi omil sifatida tasvirlaydi, rostgo‘ylik, to‘g‘ri so‘zlikni olqishlaydi, johillik, chaqimchilik, laqmalikni inson boshiga g‘am-g‘ussa keltiruvchi illat sifatida qoralaydi. Uning asarlaridagi ilm o‘rganish, o‘zini tutib, johillik qilmaslik haqidagi fikrlar shaxsda intellekt va irodani shakllantirishga undashni anglatadi. Uningcha, aqliy va irodaviy sifatli kishilar ilm-fanga intiladi va boshqa odamlar o‘rtasida o‘zini tutib, ijobiy xarakter xususiyatlarini ko‘rsatadi.
Abu Nasr Forobiy “Fozil odamlar shahri” asarida yaxshilik va yomonlik to‘g‘risida fikr bildirib, yaxshilik baxt-saodat keltirishini, yomonlik esa kishiga baxt-saodat keltirmasligini aytadi .
Forobiy talqinicha, Fozil inson tushunchasi komil inson tushunchasiga sinonim bo‘lib, shaxs xarakterida intellektual-irodaviy sifatlarni shakllantirish va rivojlantirishga e’tibor qaratilishi lozim. CHunki fozil odamlarda bu xususiyatlar shakllanishi davr taqozosidir.
Abu Nasr al-Forobiy inson shaxsi shakllanishi, xarakteri rivojlanishi, inson kamoloti masalasi ustida Bitiruv malakaviy ishlar olib boradi . «Insonga, - deydi al-Forobiy, - uning oldiga qo‘ygan maqsadlarini amalga oshirishiga yordam beradigan kuchlari, qobiliyatlari va o‘rgangan harakatlari inson yaxshiligidir. Insonga uning oldiga qo‘ygan maqsadlarini amalga oshirishiga halaqit beruvchi kuchlari, qobiliyatlari va o‘rgangan ixtiyoriy harakatlari inson yomonligidir».
Al-Forobiy nazariy bilimlarni o‘rganishga kirishgan har bir insonning axloq-odobi ham yuksak darajada pok bo‘lishi kerakligini ta’kidlab, bunga xulqaxloqni faqat so‘zdagina emas, balki haqiqatda tozalash orqali erishish mumkin.
Xato va adashishdan saqlovchi, haqiqat yo‘lini tutib olishga boshlovchi nafsni, jonini, ruhini tozalash zarur ekanligini uqtiradi.
Abu Rayhon Beruniyning ta’lim haqidagi fikrlarini o‘rganish, eng avvalo, uni ilm olish va bilishdagi ta’lim uzviyligi, o‘qish, o‘qitish, o‘quv qurollari, yozuv belgilari haqida aytgan fikrlari yuksak did mahsuli ekanligi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. Beruniy jahon fanida ham birinchilardan bo‘lib, qiyosiy tarbiyaga oid fikrlar bildirgan.
Beruniy o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini asosan “Qadimgi xalqlarning yodgorliklari”, “Hindiston”, “Mineralogiya” kabi asarlarida bayon etgan. SHuningdek, Beruniy ta’lim-tarbiyaga o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish, mashg‘ulotlar davomida ularning zerikib qolmasligi uchun bilim berishning turli yo‘llari, shakl va uslublari ustida shunday yozadi: “Bizning maqsadimiz o‘quvchini toliqtirib qo‘ymaslikdir. Hadeb bir narsani o‘qiy berish zerikarli bo‘ladi va toqatni toq qiladi. Agar o‘quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o‘tib tursa, u xuddi turli-tuman bog‘larda sayr qilgandek bo‘ladi, bir bog‘dan o‘tar-o‘tmas boshqa bir bog‘ boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko‘rgisi va tomosha qilgisi keladi. Har bir yangi narsa kishiga rohat bag‘ishlaydi”, deb behuda aytmagan
U insonda doimo intellektual sifatlar yangiliklarni bilishga qiziqish mavjudligini ta’kidlaydi. Beruniy mazkur jarayonda inson xarakterining intellektual-irodaviy sifatlarini shakllantirish va rivojlantirishning shart-sharoiti va mexanizmlarini yaqqol ko‘rsatib beradi.
Kaykovus “Qobusnoma”da dunyoda insonning bilmagan narsasi yo‘qligini ta’kidlab, uni tabiat olamida buyuk bir dunyo deb biladi va har bir narsani ongidan o‘tkazuvchi qudratli aqlga, intellektga ega ekanligini ta’kidlaydi. Insonning zaruriy xususiyati haqida shunday fikrni uqtiradi: «Suqrot hakim degan ediki, hunardan yaxshiroq narsa yo‘qdir, badxo‘ylikdan yomonroq narsa yo‘qdir». Kaykovus yoshlarni mard juvonmard bo‘lishga undab, juvonmardlikni uch asosiy guruhga bo‘lib: «biri - aytgan so‘zingni o‘zing bajarsang, ikkinchisi - to‘g‘rilikka ixlos qilsang, uchinchisi - xayrni ko‘zda tutsang», - deydi va bu xislatning inson xarakteri shakllanishida muhim ahamiyatga ega ekanligini alohida ta’kidlaydi. Kaykovusning fikrlari inson xarakterining ijobiy sifatlarini shakllantirish to‘g‘risida boradi. Bunda tanqidiy fikrlash, mustaqil fikrlash, mahsuldorlik, irodaviy sifatlar - o‘zini tuta bilish, botirlik, matonatli bo‘lish haqida mulohaza bildiriladi. Mazkur sifatlar inson xarakterida shakllansa, u barkamol inson bo‘lib yetishadi.
Axloqshunos Ar-Roziy kishilardagi manmanlikni qoralab, undan xalos bo‘lish uchun ham boshqalar bilan o‘zini taqqoslab ko‘rishni maslahat beradi. Biroq inson o‘zining ijobiy fazilatlarini ko‘ra olmasligi va shu bois o‘zini yerga urishi ham jiddiy nuqson. Ar-Roziy hasadgo‘ylik, serjahllik illatlari inson hayotida salbiy ahamiyat kasb etishidan odamlarni ogohlantiradi. Ayniqsa, yolg‘onchilik shunday illatki, u odamni sharmanda qilib, boshqalarning unga nisbatan nafrat bilan munosabatda bo‘lishiga, birodarlari ishonchining yo‘qolishiga olib keladi.
Ar-Roziy befoyda, tushkunlikka tushiruvchi o‘y-xayollardan uzoq bo‘lishga shaxsni chaqiradi. Salbiy sabablar kishiga o‘z maqsadlarini ro‘yobga chiqarishiga xalaqit beradi. Dono odam esa vaqti-vaqti bilan dam olib,
xursandchilik qilib, kayfiyatini ko‘tarib turadi. Xafaqonlik kishi ruhini tushirib, uni umidsizlik sari yetaklaydi. Bunday kayfiyatdan qutilishi uchun kishi sodir bo‘lgan yoki kutilayotgan quvonchli voqea-hodisalarni ko‘z oldiga keltirishi, o‘zini ovutadigan bir faoliyat bilan shug‘ullanishi joiz.
Al-Xorazmiy kishilarning xush axloqli, ijobiy sifatlar, fazilatlar sohibi bo‘lishi tarafdori. Uning fikricha, har kim uz fe’liga yarasha hurmat-e’tibor qozonadi, yuksaklikka ko‘tariladi. Boshqalarga yaxshilik qilish, sahiy, muruvvatli bo‘lish barchaning vazifasi ekanligini uqtirib, alloma «Yaxshilik shon-shuhratga o‘xshaydi. Boshqalar undan qancha xazar qilsalar-da, muruvvatli kishi shonshuhrat topadi», - deydi.
Abu Bakr Ar-Roziy kabi al-Xorazmiy ham g‘azablanish, xafagarchilik qanday noxush oqibatlarga olib kelishini aytadi: «G‘azab hurmat-ehtiromni unutishga, xayrli ishlarni yo‘qqa chiqarishga xizmat qiladi». Bunda inson xarakterining salbiy illatlari tanqid qilinadi va ijobiy sifatlar rivojlanishi komil inson shaxsi shakllanishining omili ekanligi dalillanadi.
Firdavsiy 30 yildan ortiqroq vaqt davomida yozgan «SHohnoma» asarida halol mehnat, axloqiy poklik, odil podshoh g‘oyalari kuylanadi. Asarning «Rustam va Suhrob» qissasida Firdavsiyning axloqiy-ma’rifiy qarashlari mujassamlashgan.
Imom al-Buxoriy asarlarida inson xarakteriga ta’sir etuvchi ikkinchi vositadir, deb aytish mumkin Ibodat deganda faqatgina namoz o‘qish, ro‘za tutish, zakot berish va haj amallarini bajarishgina bo‘lmasdan, balki sabr-toqatli bo‘lish, nafsni tiyish, tozalikka rioya qilish va yomon illatlardan saqlanish nazarda tutiladi. Bu fikrlarning barchasi inson xarakterining irodaviy xususiyatlarini shakllantirishdan iboratdir.
Ibn Sinoning nuqtai nazaricha, yaxshilik va yomonlik, lazzat va alam atamalari asosiy axloqiy kategoriyalar hisoblanadi. Asosiy axloqiy qadriyat adolat hisobalanadi. Ibn Sinoning qo‘zg‘atuvchilar haqidagi fikrlari qiziqarlidir. U qo‘zg‘ovchilarni uchta turga ajaratadi.

1. 
   Instinktlar bilan paydo bo‘ladigan hissiy qo‘zg‘ovchilar (jinsiy hirs, berilish, mazali ovqatga istak, chiroyli kiyimga istak).
   
2. 
   G‘azab va boshqa kuchli ma’naviy hislar bilan paydo bo‘ladigan qo‘zg‘ovchilar (qo‘rqish, ayta olmaslik, alam, nafrat, hasad, rashk).
   
3. 
   Ongli qo‘zg‘ovchilar (jiddiylik, o‘zini tuta bilsh, adolatlilik, donishmandlik).
   

Ongli qo‘zg‘ovchilar bilan bog‘langan insonning asosiy ijobiy sifatlariga
Ibn Sino quyidagilarni, ya’ni o‘zini tuta bilish, donishmandlik va botirlikni kiritadi. Bu uchta ijobiy sifat jamlanganda adolatlikni tashkil qiladi. Agar insonda shunday sifatlar mavjud bo‘lsa, unda u o‘zining instinktlarini jilovlab, o‘zida yaxshilik boshlanishini mustahkamlaydi, shuning bilan haqiqiy-ma’naviy lazzatlanish tus oladi. Ong esa narsalarni aohida ko‘radi, - deb yozadi Ibn Sino. Qanday bo‘lsa shundayligicha yoki hech ham ko‘rmaydi. Hissiyot esa, qo‘pol va o‘zgargan holda idrok qiladi, ong esa o‘zgarmagan aks etishni idrok qiladi. Ong yaxshilik, tartiblilik va baxt nimadan kelib chiqishini ko‘radi. Bu o‘rinda aniq ko‘rinib turibdiki, Ibn Sino axloqning va axloqiy tarbiyaning asosiy muammolariga ratsional yondashgan. Tarbiya hammadan oldin insonda predmet va hodisalarga ongli yondashuvni shakllantirish kerak, chunki aynan ong yaxshilik, ko‘ngilchanlik, tartiblilik va butunligicha inson baxtining asosida yotadi.