I bob. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari 4

2.2. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlari

Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida inson hayotining asosini moddiy nе’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish tashkil etadi. Chunki, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlari bo’lmasa, ayirboshlaydigan, taqsimlaydigan va istе’mol qiladigan nе’matlarning o’zi bo’lmaydi. Inson istе’molsiz yasholmaganidеk, ishlab chiqarmasdan ham turolmaydi. ISHLAB CHIQARISH SAMARADORLIGI — korxona miqyosida iqtisodiy faoliyat, iqtisodiy dasturlar va tad-birlarning foydali natijalar beri-shi, olingan iqtisodiy samaraning muayyan qiymatga ega boʻlgan resurelarni qoʻllagan holda eng yuqori i. ch. haj-miga erishishga sabab boʻlgan i. ch. omillari, resurelar sarflariga nisbati b-n tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi korxona faoliyatining yakuniy natijasini koʻrsa-tadi. Miqsoriy jihatdan Ishlab chiqarish samaradorligini mahsulot i. ch. uchun sarf qilingan mehnat miqdori b-n oʻlchash mumkin, lekin mehnat sarfini aniq oʻlchash ancha qiyin. Shu sababli, Ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi; i. ch. vositalaridan va kapitaldan foydalanish samaradorligi koʻrsatkichlari bilan aniqlanadi. Korxonalarda Ishlab chiqarish samaradorligi ch . s. ning umumlashgan koʻrsatkichi tovar i. ch. surʼatlarining oʻsishi hisoblanadi, undan tashkari puldagi xarajatlar birligiga toʻgʻri keladigan mahsulot hajmi, balans foydaning asosiy va aylanma fondlar yigindisiga nisbati, toʻla tannarx koʻrsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligining oʻsishi surʼatlari, mehnatni tejash va mahsulot hajmi oʻsishida mehnat unumdorligi hissasi kabi koʻrsatkichlardan ham foydalaniladi. Ishlab chiqarish samaradorligi texnik samaradorlik (i. ch. hajmi), iqtisodiy samaradorlik (mehnat unumdorligi, mexnat resurslari, asosiy fondlar, aylanma resurelar), ijtimoiy samaradorlik (moddiy resurelar, foyda) hisobiga shakllanadi.

Ishlab chiqarish samaradorligi hisoblashdan maqsad samaradorlikka nimalar hisobiga erishilganini aniqlash va yana kanday omillar evaziga uni oshirish mumkinligini belgilashdan iborat (q. Rentabellik, Foyda).

ishlab chiqarish usullari ular ma'lum bir hududning iqtisodiy faoliyatini tashkil etish usulini anglatadi. Ya'ni, bu xizmatlar va tovarlarni ishlab chiqarish, shuningdek ularning taqsimlanishini o'rnatish uchun iqtisodiyotni shakllantirish usullari.Shuning uchun ishlab chiqarish usullari inson tomonidan ulardan samarali foydalanish va shaxsiy iste'mol uchun zarur bo'lgan moddiy ne'matlarni ishlab chiqarishning tarixiy jihatdan aniqlangan usullari hisoblanadi.

Ishlab chiqarish usuli umuman ijtimoiy va siyosiy hayotga ta'sir ko'rsatadigan jamiyatning yashash sharoitlarini belgilaydi. Mavjud ishlab chiqarish uslubiga qarab, jamiyatning iqtisodiy tuzilishidan ma'lum g'oyalar va institutlar shakllanishi mumkin. Shu sababli bu strukturalist marksistlar uchun muhim tushuncha bo'ldi. O'zaro munosabatlar va ishlab chiqarish kuchlari

Marksning tarixiy materializm nazariyasiga bag'ishlangan yozuvlariga ko'ra ishlab chiqarish usuli quyidagicha tarkib topgan:

Ishlab chiqarish munosabatlari

Ishlab chiqarish munosabatlari atamasi kapitalistlar kabi ishlab chiqarish vositalariga egalik qilganlar va bunday bo'lmaganlar, masalan, ishchilar o'rtasidagi munosabatlarni anglatadi.Ular amalga oshirilgan ishni kimga mos kelishini va ishlab chiqarish vositalarining amalda qanday taqsimlanishini hisobga olgan holda ular ijtimoiy munosabatlarni shunday belgilaydilar.Ushbu munosabatlar birinchi navbatda ijtimoiy sinflar nuqtai nazaridan belgilanadi, shu bilan odamlar munosabatlarini boshqaradigan ijtimoiy tuzilmaning asosini tashkil etadi. Bundan tashqari, ular qonuniy ravishda o'rnatilib, domen mafkurasi tomonidan qo'llab-quvvatlanadi.

- jamiyatning ishlab chiqarish aktivlarini boshqaradigan mulk, kuch va boshqaruv munosabatlari.

- odamlar va ularning ishi ob'ekti o'rtasidagi munosabatlar.

- kooperativ ish munosabatlari.

- ijtimoiy sinflar o'rtasidagi munosabatlar.

Ishlab chiqarish kuchlari

Ishlab chiqarish kuchlari xom ashyo ma'lum mahsulotlarga aylanadigan mehnat jarayonini belgilaydi. Ishlab chiqarish kuchlariga ta'sir etuvchi omillar xom ashyo va ishlab chiqarish vositalaridir: Odamlarning ish kuchi yoki faoliyati bo'lgan inson ishchi kuchi.

- xom ashyoni asbob-uskunalar, jihozlar, binolar, texnologiyalar, bilimlar, materiallar va er kabi mahsulotlarga aylantirish uchun ishlatiladigan asboblar.Ibtidoiy kommunizm tarixga qadar bo'lgan ishlab chiqarish usuli edi. Dastlabki holatida yig'ish va ovchilik qishloq xo'jaligi va chorvachilikning ibtidoiy shakllariga yo'l ochdi.

Qishloq xo'jaligi va boshqa yutuqlar kelguniga qadar barcha mulklar qabilalar tomonidan himoya qilingan. Ishlab chiqarish shunchaki tabiatga moslashish bilan bog'liq edi. Er ekildi va vijdon umumiy edi.Matriarxatdan patriarxatgacha bo'lgan dialektik o'zgarishlar ma'lum bo'lgan. Matriarxatda ibtidoiy qishloq xo'jaligi sharoitida ayollar ishlab chiqarishda ustun rol o'ynagan, erkaklar esa o'rmonda yurishgan.Patriarxat shaklida erkaklar ov va chorvachilik davrida ustunlik rolini o'ynagan, chunki ular kamon, o'q va nayza bilan samarali bo'lgan.Osiyo ishlab chiqarish usuli sinfiy jamiyatning birinchi shaklini namoyish etdi. Bu erga xususiy mulkchilik yo'qligi va jamoat ishlariga mas'ul bo'lgan despotik markazlashgan davlat bilan tavsiflangan. Majburiy mehnat kichikroq guruh tomonidan ekspluatatsiya qilingan.Davlat jamoat infratuzilmasini moliyalashtirish uchun jamoalar tomonidan ishlab chiqarilgan iqtisodiy profitsitni soliq shaklida qazib oldi. Buning uchun u qurolli kuchlar nazorati tufayli majburlashni qo'llagan.Ushbu ishlab chiqarish usuli nafaqat geografik jihatdan boshqa turlardan ajratilgan bo'lib, ularni Evropa tarixidagi bosqichlar bilan aniqlash mumkin edi, balki Marks uni alohida tsivilizatsiya deb bildi.U Osiyo yo'li tarixiy ravishda turg'un jamiyatlarda mavjud bo'lib, ularda sinfiy ong va rivojlanish uchun zarur bo'lgan ziddiyat yo'q edi, deb o'ylardi. O'zgarishni amalga oshirish uchun tashqi omillar zarur edi. Feodal ishlab chiqarish tartibi Feodal ishlab chiqarish tartibi ishlab chiqaruvchi kuchlarning sezilarli darajada rivojlanishi bilan bog'liq bo'lib, tegirmonlar, og'ir g'ildirakli pulluklar va boshqa qishloq xo'jaligi mahsuldorligini oshiradigan yangiliklar kiritildi.Shaharlarning o'sishi tarixdagi yangi voqeani anglatadi, chunki shaharlarda birinchi marta ishlab chiqarish munosabatlari erdagidan farq qiladi. Shuning uchun, avvalgi ishlab chiqarish rejimlaridan farqli o'laroq, shaharlar qishloqning davomi emas edi, ammo ikkalasi ham tobora ko'proq qarama-qarshilikka duch kelishdi.Shahar va qishloqning ijtimoiy munosabatlari o'rtasidagi ushbu dinamika shaharlarda savdo va ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan birga feodal ishlab chiqarish uslubi dinamikasining va feodalizmdan kapitalizmga o'tishning muhim elementlari bo'lgan.

Bu davrda savdogarlar sinfi rivojlandi, garchi serflar bir egasiga qullik orqali bog'langan bo'lsa-da, asosan qullar edi, chunki ularning daromadi yoki yuqoriga ko'tarilish qobiliyati yo'q edi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli Kapitalistik ishlab chiqarish usuli ishlab chiqarish vositalari xususiy kapitalistlarga tegishli ekanligiga asoslanadi. Mahsulotlar bozor uchun ishlab chiqariladi va raqobatbardosh bo'lish uchun ishchilarga eng kam ish haqi talab qilinadigan darajada ko'p ish talab qilinishi kerak.Marks qanday qilib inson ilgari bepul taqdim etgan mehnati uchun ish haqi talab qilganini ta'kidladi. Shunga qaramay, kapital oldida narsalar va odamlar faqat foydali ekanliklari uchun mavjuddirlar.Boshqa tomondan, ishchilar o'zlarining haqiqiy iqtisodiy foydalari kapitalistning ularni shu tarzda ekspluatatsiya qilishining oldini olishda ekanligini angladilar.Ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari qarama-qarshi bo'lib, Markes proletariat kapitalizmni ag'darishga olib kelishi kerak bo'lgan sinfiy kurashni keltirib chiqaradi.Shunday qilib, yangi ishlab chiqarish usuli kommunizm deb nomlangan ishlab chiqarish vositalariga jamoaviy egalik qilishga asoslangan bo'ladi.

Sotsialistik ishlab chiqarish usuli

Sotsialistik yoki kommunistik ishlab chiqarish usuli hozirgi kungacha utopik ishlab chiqarish usuli hisoblanadi. U jamoat mulkining ustunligiga asoslangan ishlab chiqarishni xususiy tashkil etishini rad etadi. Shu tarzda ishlab chiqaruvchi kuchlarni cheksiz takomillashtirish va ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun imkoniyatlar ochiladi.Kommunizm davrida ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari o'rtasidagi ziddiyatlar antagonistik bo'lmaydi. Bunday qarama-qarshiliklar ijtimoiy jarayonlarni ongli boshqarish orqali erishiladigan yaxshi ishlab chiqarish munosabatlari orqali hal qilinishi kerak.Ishlab chiqarishni (moddiy va nomoddiy) hududiy jihatdan tashkil etishda, joylashtirishda, albatta hudud shart-sharoitlari va omillari hisobga olinadi. Bu omillarni to‘g‘ri tanlay bilish ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va tizimning rivojlanish qonuniyatlarini asoslashga imkon beradi.

Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda geografik o‘rin, ekologik omil, bozor iqtisodiyoti omillari bilan bir qatorda tabiiy (xomashyo, yoqilg‘i, suv, iqlim), ijtimoiy (mehnat resurslari, iste’molchi) va iqtisodiy (elektroenergiya, transport) omillar e’tiborga olinadi.

 Muayyan bir ishlab chiqarish tarmog‘ini hududiy tashkil etish­da barcha omillar emas, balki ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal qiluvchi rol o‘ynaydi.

Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda qaysi bir omil yetakchi ekanligini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalani­ladi: K=O/M bu yerda K — ishlab chiqarish koeffitsienti; O — mazkur korxona yoki umuman ishlab chiqarishni hududiy joylashtirishga ta’sir etuvchi omil; M — mahsulot birligi.

Ushbu formula yordamida ma’lum bir mahsulot birligini hosil qiluvchi barcha omillar alohida-alohida hisoblab chiqiladi (masa­lan, bir tonna shakar olish uchun qancha xomashyo, ya’ni qancha qand lavlagi ishlatiladi, qancha elektroenergiya yoki mehnat sarflanadi). Qaysi omil bo‘yicha yirik son chiqsa, odatda uning ahamiyati shuncha yuqori bo‘ladi va u mazkur ishlab chiqarish tarmog‘ini joylashtirishda belgilovchi, aniqlovchi vazifasini o‘taydi.

Shuni alohida qayd etish lozimki, ma’lum tarmoqqa kiruvchi barcha korxonalar yoki kichik «tarmoqchalar» uchun bittagina omil tegishli bo‘lmaydi. Jumladan, mashinasozlik tarmog‘iga ki­ruvchi ba’zi bir korxonalarni joylashtirishda xomashyo (metall) ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lsa, boshqasi uchun malakali ishchi kuchi muhim omil hisoblanadi. Endi yuqorida ko‘rsatilgan asosiy omillarga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.

Xomashyo. Tabiiyki, ishlab chiqarish jarayonida xomashyo resurslari muhim omil hisoblanadi. Ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarishda esa xomashyo boshqa omillarga qaraganda ko‘proq talab etiladi. Shuning uchun bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xomashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi.

Sanoatning ba’zi tarmoqlari, masalan, tog‘-kon, o‘rmon, baliqchilik sanoati tarmoqlarining joylashuvi xomashyo bo‘lmagan rayonlarda rivojlanmaydi. Bunday sanoat tarmoqlarining joylashu­vi bevosita foydali qazilmalar yoki tabiiy boyliklar ko‘lami bilan belgilanadi.

Boshqa sanoat tarmoqlarining hududiy hashkil etilishi esa biroz murakkabroq ko‘rinishga ega. Masalan, bir tonna paxta tolasi olish uchun taxminan 3 tonna paxta, bir tonna paxta yog‘i uchun 5 tonna chigit, 1 tonna pista yog‘i uchun 3 tonna kungaboqar, 1 tonna shakar uchun 7 tonna qand lavlagi ishlatiladi.

Yoqilg‘i. Ko‘mir havzalari qora metallurgiya sanoatining dastlabki bosqichi (cho‘yan eritish)ni loyihalashtirishda asosiy rol o‘ynaydi. Ammo uning ta’siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas.

Qora metallurgiya (cho‘yan erituvchi) zavodlarini joylashtirish qonuniyatlari bir xil emas. Ma’lumki, qazib olinadigan temir rudasining taxminan 48-50 foizi foydali, bu «o‘rtacha» raqam hamma joyda ham bir xil emas, ayrim konlarda temirning qazib olinadigan rudadagi ulushi atigi 17-19 foizni tashkil etadi. Bunday konlarga Uraldagi Kochkonar yoki Qoraqalpog‘istondagi Tebinbuloq konlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bu yerlardan qazib olinadigan rudani bevosita domna pechlarida eritib bo‘lmaydi, zero unda kerakli mineraldan ko‘ra foydasiz jinslar ko‘proq. Shu­ning uchun bu ruda dastlab boyitilishi va uning tarkibidagi foydali mineralning hissasi oshirilishi lozim. Boyitilganidan so‘ng ruda tarkibidagi temirning (rangli metallar uchun boyitish jarayoni ayniqsa muhim, chunki ularning rudalar tarkibidagi ulushi ancha past) miqdori bir necha barobar ortadi.

Ammo bu bilan ham uning hissasi yetarlicha bo‘lmaydi. Shuning uchun metallurgiya korxonalari ko‘proq xomashyo rayoniga yaqinroq joylashtiriladi. Ba’zi metallurgiya zavodlari xomashyo va yoqilg‘i rayonlari o‘rtasida joylashgan, zero mazkur sanoat tarmog‘i uchun bu ikki omilning ahamiyati deyarli bir xil. Bunga yorqin misol bo‘lib Cherepoves metallurgiya kombinatini (Rossiya Federatsiyasi) ko‘rsatish mumkin. U Pechora kokslanuvchi ko‘mir havzasi bilan Kola yarimoroli temir rudasi konlarining o‘rtasida qurilgan.
Elektroenergiya (elektr quvvati). Hozirgi zamon ishlab chiqarishini, hatto transportni, qishloq xo‘jaligini elektr quvvatisiz tasavvur qilish qiyin. Bu sohaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u yaratgan mahsulotni, ya’ni elektr quvvatini jamg‘arib omborxonalarga yig‘ib bo‘lmaydi, undan ayni paytning o‘zida foydalanish kerak.

Odatda elektr quvvati omilini ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida eng avvalo uning arzon turiga ahamiyat beriladi. Arzon elektr quvvati GESlardan olinadi, issiqlik elektr stansiyalarida esa ko‘mir, mazut yoki gaz sarflanadi.

Elektr quvvati omiliga quyidagi misollarni keltirish kifoya: 1 tonna titan ishlab chiqarish uchun (titan po‘latdan bir necha marta yengil va chidamli) 40-50 ming kVt/soat, aluminiy uchun 17-19 ming kVt/soat, misni tozalash, temir qotishmalarini ishlab chiqa­rish, elektr pechlarida po‘lat eritish uchun ularning har bir tonnasiga 8-10 ming kVt/soat atrofida elektr quvvati sarflanadi.

Tabiiyki, bunday korxonalarni arzon elektr quvvati manbalariga yaqin joylashtirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘ladi.

O‘rta Osiyoda yagona bo‘lgan Tursunzoda (Regar) shahridagi aluminiy zavodi Norak GESiga yaqin joyda qurilgan. Demak, elektr quvvati bir qator sanoat korxonalarini o‘z atrofiga omil sifatida «yig‘ar» ekan. Shu sababli, u yirik rayon va majmua hosil qilish quvvatiga ega. Bizning sharoitimizda elektr quvvati yangi yerlarni o‘zlashtirish uchun ham kerak. Jumladan, Qarshi dashtining asosiy qismi Tolimarjondagi bir qator nasos stansiyalari vositasi bilan sug‘oriladi. Elektr quvvati Norak — Tursunzoda (Re­gar) — G‘uzor orqali keladi. Hozirgi kunda esa shu yerning o‘zida juda yirik, mahalliy tabiiy gaz asosida ishlaydigan Tolimarjon GRESi qurilmoqda.

Suv va iqlim sharoiti ham ishlab chiqarish tarmoqlarini joy­lashtirishda katta ahamiyatga ega. Suv manbalari, ayniqsa, kimyo, yog‘och-selluloza, metallurgiya zavodlarining faoliyatiga sezilarli ta’sir qiladi. Jumladan, cho‘yan erituvchi pechlarni sovitish uchun ham suv kerak.

Suv va iqlim sharoitlari boshqa sanoat korxonalarini qurishda ham e’tiborga olinadi. Qishloq xo‘jaligi uchun bu omilning ahamiyati katta. Chunonchi, O‘rta Osiyo, xususan, O‘zbekistonda an’anaviy dehqonchilik uning issiq va quruq iqlimiy sharoitida faqat sun’iy sug‘orish asosida olib boriladi.

Aholi va mehnat resurslari. Albatta, har bir ishlab chiqarish jarayoni ishchi kuchisiz sodir bo‘lmaydi. Bu o‘rinda ikki holni qayd etish lozim: birinchidan, shunday korxonalar borki, ularga son jihatdan ko‘p ishchi kerak. Masalan, tikuv fabrikasi, konserva ishlab chiqarish, paxta yetishtirish va uni qayta ishlash. Ayni bir paytda boshqa bir korxonalarda mehnat resurslarining miqdori ko‘p bo‘lishi shart emas, ularga «oz va soz» malakali ishchi kuchi talab qilinadi. Mazkur korxona va tarmoqlar (radio va asbobsozlik, aniq mashinasozlik va shunga o‘xshash) malakali ishchi kuchi mavjud bo‘lgan shaharlarda, ilmiy-texnik markazlarga joylashtiriladi.

Aholi faqat ishchi kuchi emas, balki u eng avvalo iste’molchi hamdir. Bu omilning roli esa hozirgi kunda, xalqning yashash sharoiti va turmush darajasini yaxshilash doirasida keskin oshib bormoqda.

Ijtimoiy qiyinchiliklarga barham berish aholiga kerak bo‘lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va uning boshqa ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulotlarni yetarli miqdorda ishlab chiqarishni taqozo etadi. Shu sababli, iste’mol omili oziq-ovqat korxonalarini o‘ziga «tortadi», ya’ni bunday zavod va fabrikalar bevosita aholi yashovchi maskanlarga joylashtiriladi. Iste’mol omili faqat xalq ehtiyoji bilan belgilanmaydi. Ishlab chiqarishning talabi, boshqa xil mahsulotlarning keng miqdorda sarflanishi, ularning transportda keltirishning noqulayligi ham bunday korxonalarni iste’mol rayonlarida qurilishini nazarda tutadi. Masalan, qishloq xo‘jaligi mashinasozligi o‘sha mintaqaning ishlab chiqarish ixtisoslashuviga muvofiq shu yerda rivojlanishi zarur.

Umuman, qaysi rayon nimaga ixtisoslashsa, bu yerda shunga mos mashinasozlik tarmog‘i yaxshi rivojlangan bo‘lishi qonuniy bir holdir. O‘zbekistonda paxta teruvchi, Belarusda kartoshka teruvchi, Ukrainada qand lavlagi teruvchi, Gruziyada choy teruvchi mashinalarni ishlab chiqarish bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Shuningdek, boshqa sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini ham aholi yashab turgan joylarda bo‘lishi maqsadga muvofiq.

Transport omili. Bu omil juda muhim bo‘lib, u ishlab chiqa­rishning bevosita davom ettiruvchi tarmog‘i hisoblanadi. Shuning uchun transportning ahamiyati barcha boshqa omillar bilan birga qo‘shilib, uyg‘unlashib ketadi va uni «sof» holda ajratib olish qiyin. Shu bilan birga transport masalasi iqtisodiy-geografik o‘rin omili bilan ham chambarchas bog‘liq, zero bu o‘rin obyektning eng avvalo tashqi iqtisodiy munosabatlarini anglatadi.

Fan-texnika taraqqiyoti omili. Bu omilning ta’siri bir qator tarmoqlarning hududiy tashkil etilishida aniq va ravshan ko‘rinadi (mashinasozlik, elektrotexnika va kimyo). Shubhasiz, mazkur sanoat tarmoqlariga tegishli ko‘pgina korxonalar, ayniqsa, mashinasozlik zavodlari yuksak darajada ilmiy-texnika qudratiga ega bo‘lgan yirik shaharlarda joylashtiriladi.

Ekologik omil. Hozirgi kunda ayrim sanoat korxonalarining faoliyati shu nuqtayi nazardan to‘xtatilgani bejiz emas. Ekologik jihatdan ko‘plab sanoat tarmoqlari va eng avvalo, kimyo, yog‘och-selluloza, go‘sht, konserva, charm zavodlari, issiqlik elektrostansiyalari va shunga o‘xshash korxonalar «nomaqbul» hisoblanadi. Binobarin, ular aholi istiqomat qiladigan markazlardan uzoqda joylashishi lozim.

Bozor iqtisodiyoti omili. Bozor iqtisodiyoti — murakkab tushuncha bo‘lib, bosqichma-bosqich o‘tiladigan iqtisodiy munosabatdir. Yevropa davlatlari bu borada boy tajribaga ega, chunki ularda bu munosabat uzoq yillar davomida shakllanib kelgan.

Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga birdaniga o‘tib bo‘lmaydi, buning uchun avvalo barcha shart-sharoitni yaratish kerak, ya’ni uning o‘ziga xos moddiy, maishiy va madaniy infrastrukturasi bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun bunday munosabatlarga o‘tish tarixan birmuncha uzoq davrni talab etadi va bosqichma-bosqich, ya’ni evolutsion rivojlanishni taqozo etadi.

Bozor iqtisodiyoti — ishlab chiqarish erkinligi, xarid erkinligi va raqobat demakdir. Bunday sharoitda ko‘p ukladli iqtisodiyot, mulkchilikning turli shakllari va sog‘lom raqobat muhitni vujudga keltirish, monopoliyaga qarshi kurash muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, bozor iqtisodiyoti omilini ishlab chiqarish tarmoqlarini hududiy tashkil etish nuqtayi nazaridan tahlil qilar ekanmiz, unda bu boradagi ilgarigi an’anaviy fikr yuritishimiz tamomila o‘zgarib ketadi. Chunki bu sharoitda nimaga ixtisoslashuvini va qayerga joylashtirishni pirovard natijada bozor, raqobat, talab va taklif belgilaydi, davlat esa o‘zining regional (hududiy) va soliq siyosati orqali bu jarayonni boshqarib yoki tartibga solib turadi.