I. Bob islom dining vujudga kelishi va qo‘qon xonligining tashkil topishining ilmiy manbalarda tavsifi

UMМAVIYLAR XALIFALIGI (661-750). Buning asoschisi yirik savdogar va qurayshiylar zodagoni Abu Sufyonning o‘g‘li Muoviyadir. Suriya hokimi etib tayinlangan Muoviya arab istilosi natijasida egalari tashlab ketgan yerlarni Sosoniy podshohlari va Rum (Vizantiya) imperiyasi molmulklarini qo‘lga kiritgan. Hijozdagi otasidan qolgan mulkni harbiy asirlardan qariyb 400 kishi kuchi bilan obod qilgan. Joylarda boshqarish ishlarini mahalliy amaldorlar ixtiyorida qoldirgan. Shuning uchun mahalliy xalq va ulardan tuzilgan qo‘shinlar Muoviyani qo‘llab quvvatlaganlar. Ancha kuch to‘plab olgan Muoviya Ali xalifaligini tan olmay, Damashqda o‘zini xalifa deb e’lon qilgan. 658 yili ular o‘rtasida urush boshlanadi. Furot daryosining o‘ng qirg‘og‘idagi Siffin vohasida uch oy davom etgan jang natijasiz tugaydi. Ali vafotidan keyin (661 y.) arab zodagonlari va harbiy boshliqlar yordamida Muoviya yagona hukmron-xalifa bo‘lib qoladi. Xalifalik poytaxti Madinadan Damashqqa ko‘chirildi. Umaviylarning hukmronlik davri Damashq xalifaligi deb ham ataladi. Shunday qilib, xalifalik poytaxti Arab yarimorolidan chiqib ketdi. Yangi davlat Muoviya buvasining dadasi, Makkaning o‘z vaqtidagi boy a’yonlaridan Umayya nomi bilan umaviylar deb ataldi.
Umaviylar davrida qator ma’muriy harbiy o‘zgarishlar amalga oshirildi: xalifalik lavozimi nasliy merosga aylantiriddi, davlat xazinasi va davlat arxivi tashkil etildi, arab tili davlat tili deb e’lon qilindi, yangi oltin, kumush va mis pullari chiqarildi, harbiy-dengiz floti tashkil etildi.
Xalifalik davrida butun Eron, Tabariston, Jurjon ishg‘ol etildi. 664 yili Kobul bosib olindi. Xalifalik nasorolikning yirik saltanati Vizantiya bilan doimiy jang qildi. Misr g‘arbiy chegaralaridan hujum qilish tufayli 647 yili Kirenaika bosib olindi, 649 yili Kipr ishg‘ol etildi, 654 yili asosan Misr kemalaridan iborat bo’lgan Islom floti Kichik Osiyo qirg‘oqlarida Vizantiya flotini tor-mor qildi. 667 yili arablar Xalkedan shahrini ishg‘ol etib, Vizantiyani xavf ostida qoldirdilar va Sitsiliyani vayron qildilar. 698 yili vizantiyaliklar Karfagendan tamoman haydab chiqarildi.
711 yili Janubiy Ispaniyaga hujum boshlanib, bir necha yil davomida butun mamlakatning beshdan to‘rt qismi bosib olindi. 712 yili Muhammad ibn Qosim as-Saqafiy tomonidan Sind viloyati (hozirgi Pokistonning janubi) bosib olindi. Daybun (Qora chi) porti va Kiyrun (Haydarobod) shahri Muhammad ibn Qosim qo’liga o’tdi.