I. Bob islom dining vujudga kelishi va qo‘qon xonligining tashkil topishining ilmiy manbalarda tavsifi

Xojikalon unvoniga bo`lgan diniy mansabdorlar xonlik markaziy boshqaruvda shaxulislomdan keyingi o`rinda turgan. Sh. Vohidov xojikalon unvonidagi kishiga fiqx olimi, deb ta`rif bergan. Xonlikning markaziy boshqaruvida ikki xojikalon tayinlanganligi bejis emas. Bu ikki fiqx olimi davlat ishlari,hukmdorning farmon va qarorlari shariat qonunlari asosida bo`lishi yoki shariatga mos kelishiga ma`sul shaxslar bo`lgan. Davlat idoralari ishlarida sha`riy qonunlarning buzilmasligi qattiq nazorat ostiga olingan. Bunda oliy hukmdor xojikalonlarga tayyanib, ish yuritgan. Ushbu holatni viloyatlar markazida ham mazkur mansab egasi faoliyat yuritganligi,ular oliy hukmdor tomonidan tayinlanganligi haqidagi mavjud yorliqlar ham tasdiqlaydi<sup>50</sup>.
Markaziy boshqaruv tizimida ―qozikalon adliya va huquq tartibot ishlariga ma`sul lavozim bo`lib,bu mansabdagi bir kishi faoliyat yuritgan. Shuningdek, viloyat markazlarida mavjud mahalliy boshqaruv tizimida ham qozikalon mansabi bo`lgan. Qozikalon ― …poytaxt va viloyat markazlaridagi qozilarning va qozixona ishlarining ustidan nazorat qilardi, - deyilgan⁵¹. Qozikalonlar faqat qozilar va qozixona ishlari ustidan nazoratni amalga oshirmay, fuqarolarning turli huquqiy masalalari bo`yicha hukmlar chiqargani va bu haqda oliy hukmdor yoki viloyat hokimiga yozma bayonotlar tayyorlaganlar.
Qo`qon harbiy ishlar qozisi vazifasida ― qozi askar faoliyat
yuritgan. Qozi askar, o`z navbatida, markaziy davlat boshqaruvidagi sudlov
masalalari bo`yicha bosh mansabdor qozikalonga bo`ysingan. Umarxon hukmronligi davrida xonlikning boshqaruv tizimida ―o`roq va sudur kabi diniy unvon egalari faoliyat yuritgan. Bu unvon egalari vazifasiga vaqf mulklarini nazorat qilish kirgan. Sh.Vohidovning ta`kidlashicha, ―O`roq vaqf yerlarining xiroj va soliqlariga, ―Sudur esa vaqf mulklarining daromadlari va hisob- kitobiga javobgar shaxs bo`lgan<sup>52</sup>. Shunday qilib, Qo`qon xonligi markaziy boshqaruv tizimiga oid ma`lumotlardan shunday fikrlarga kelish mumkin. Xonlikning markaziy boshqaruv tizimi o`z taraqqiyotida uch bosqichdan o`tgan. Birinchi bosqich xonlikda markaziy davlat boshqaruv tizimining shakllanishidir. 1709 yildan 1800 yillar davomida bu davrda yangi tuzilgan hamda siyosiy jihatdan
rivojlanib borayotgan davlat, katta hududni qamragan davlatni boshqarish uchun boshqaruv tizimini O`rta Osiyoda mavjud bo`lgan davlatchilik asoslari negizida rivojlanganligidir. Xonlik markaziy boshqaruv tizimining ikkinchi bosqichi 1800 yidan 1842 yillarni o`z ichiga oladi. Bu davrda mamlakatda kechgan siyosiy jarayonlar, iqtisodiy va madaniy hayot borasida rivojlanish,bu davrda hukmronlik qilgan hukmdorlarning o`z ichki va tashqi siyosatlarini,jamiyat bilan aloqalarini muayyan boshqaruv tizimiga tayanib yuritgani,bu tizimni takomillashtirish borasida bir qator tadbirlarning amalga oshirilgani,markaziy boshqaruv tizimida xonlikda mavjud bo`lmagan mansablarning joriy etilishi bilan tavsiflanadi. Bu davrda xonlikda bir qator islohatlarning amalga oshirlishi natijasida o`z davrining murakkab boshqaruv tizimi yuzaga keldi. Uchinchi bosqich esa 1842-1876 yillarni o`z ichiga olgan. Bu davrda mamlakatning hukmdor emas, ularning vasiylari tomonidan boshqarilganligi, ularning hokimiyatni uzoq vaqt qo`lda ushlab turish maqsadida boshqaruvning avtoritar uslubidan foydalangan. Markaziy boshqaruv tizimidagi ko`pgina mansab va amallarni vakolati qisqarganligi yoki yo`qotilgani,natijada bu davrda markaziy boshqaruv tizimining soddalashgani,shuningdek, ayrim mansablarning vazifasi boshqa mansabdorning zimmasiga yuklatilishi oqibatida o`z-o`zidan bu mansabning nomi ham tugatilganligini ko`rish mumkin.
Xonlikning mahalliy tizimida markaziy boshqaruv tizimidagi kabi turli

diniy mansab amallar mavjud bo`lgan. Qo`qon xonlari tomonidan berilgan yorliqlardan ko`rinadiki, viloyatlarda ham markaziy boshqaruvdagi kabi qozikalon, xojikalon, sadr kabi bir qator mansabdorlar faoliyat yiritishgan. Bu vazifalarga ularni oliy hukmdorning o`zi tayinlagan. 1825 yilda Muhammad Alixon tomonidan O`ratepa viloyatiga Muhammad Solixojaning xojikalonlik mansabiga tayinlangani<sup>53</sup>, Sulton Sayyidxon tomonidan esa 1864 yil Toshkent viloyati qozikalonlik mansabiga Hakimxo`ja eshon tayinlangani⁵⁴ haqidagi xujjatlar keltirib o`tgan fikrlarimizni tasdiqlaydi. Bu mahalliy boshqaruvdagi yuqori mansablarga turli amaldorlar faqat xon tomonidan tayinlanganligining yaqqol misolidir. Mahalliy boshqaruv tizimida ―Sadr lavozimi bo`lib, odatda, ―vaqf mulklarining daromadlariga hisob- kitobiga javobgar kishi‖ hisoblangan⁵⁵. Sadrlar faoliyati bu bilan chegaralanib qolmagan.Ular vaqf mulklarini boshqarishdan tashqari barcha sayyidlar, ulamolar, mudarrislar, qozilar, shayxulislomlar, muazzinlar va qorilarni o`z rahnamoligiga olgan. Bu mansab egasiga oliy hukmdor ham, viloyat hokimlari ham alohida ehtirom ko`rsatganlar. Viloyat markazlarida ma`naviy hayotni bir maromda ketishini ta`minlash va hokimlarning o`zboshimchaligining oldini olish uchun ― Sadr lavozimi joriy etilgan deyish mumkin.

Qo`qon xonligi mahalliy boshqaruv tizimida va boshqa xonliklardgi kabi qozilar muhim rol o`ynagan. Qozilarning zimmasiga fuqarolarning arz va shikoyatlarini, talablari asosida shariat qonunlariga asoslangan holda sudlov ishlarini tashkil etish yuklatilgan. Qo`qon xonlida viloyat va shahar qozilari, Buxoro va Xiva xonliklaridan farqli ravishda ― xon yorlig`iga binoan shahar hokimlari tomonidan tayinlanar edi⁵⁶. Ko`p hollarda qozilarni tayin etishda ularning qozilar avlodidan ekanligiga ham e`tabor berilgan.Qozilar, odatda, xazinadan maosh olmaganlar. Ular asosan, turli qozilik hukmlari xususan, nikoh o`qishi, har xil xujjatlarni rasmiylashtirilishi va boshqalardan kelib tushadigan daromadlar hisobiga yashaganlar. Ularning maosh bilan ta`minlanmaganligi ba`zi hollarda qozilar orasida salbiy holatlar, jumladan, poraxo`rlikning kelib chiqishiga sabab bo`lgan. Mahalliy boshqaruv tizimida faoliyat yuritgan qozilar bu boshqaruv tizimining tepasida turgan hokimlar, beklar oldida javobgar edi. Qozilarning hukmlarida norozi fuqarolar oliy hukmdor xonga va hokimga murojaat qilish huquqiga ega bo`lganlar. Xonliklarda davlatni boshqarishda shariat qonun qoidalari asosida
boshqarilgan. Bu yerda ― Muftiy ning o`rni ahamiyatli bo`lgan. Ular shariat asoslari va musulmon huquqshunosligi bo`yicha mukammal bilmga ega bo`lishi va turli munozarali masalalar bo`yicha Qur`oni karim vaxadislar asosida ―fatvo‖lar chiqargan o`z muhrini bosgan. Qozilar o`z hukmini chiqarishda ularni inobatga olgan⁵⁷. xonlik muftiylari viloyat hokimlari tomonidan ilmiy munozaralarda o`zining diniy va dunyoviy bilimlarini ko`rsatishga muvaffaq bo`lgan mudarrislar va shariat asoslarini bilgan o`qimishli kishilar ichida tayinlangan⁵⁸.
Keltirib o`tilgan ma`lumotlarga ko`ra viloyat hokimlariga o`z hududlarini boshqarishda juda katta huquq va imtiyozlar berilganligi, ular mahalliy boshqaruvdagi nafaqat dunyoviy, balki diniy mansabdorlarni tayinlash huquqiga ham ega bo`lganliklarini ko`rsatadi. Shu bilan birga viloyat hokimlari mahalliy boshqaruv tizimiga ma`sul shaxs sifatida uni tashkil etishi, ba`zi kichik markazlarga amaldorlarni tayinlashi mumkin edi. Viloyatlar tarkibida ma`muriy birliklarni boshqaruvida asosan xonlikning Toshkent viloyati va qisman Namangan hamda Andijon viloyati tarkibidagi qirg`izlar va qozoqlar yashaydigan hududlarda tashkil etilganligini aytib o`tish kerak. Mazkur ma`muriy birliklarni boshqaruv qarorgohi harbiy qo`rg`on qal`alarda joylashgan bo`lib, ularni oliy hukmdor tomonidan tayinlangan ―dodxoh unvonidagi mansabdorlar boshqargan. Dodxohlar qirg`izlar yashaydigan hududlarda qirg`iz manaplari, qozoqlar yashaydigan hududlarda esa qozoq biylari ishtirok etgan boshqaruv tizimini tashkil etishgan. Chuy vodiysidagi qirg`iz manaplari turli bahsli masalalarda Pishpakda har yili yig`in o`tkazib turishgan<sup>59</sup>. Bunday yig`in Qurtqada ham bo`lib, unda qirg`izlar uchun turli qaror va qonunlar tasdiqlangan yoki bekor qilingan⁶⁰.

Xonlikning o`troq aholi yashaydigan hududlarida mahalliy boshqaruvning eng quyi tizimi aminlik va oqsoqolliklardan iborat bo`lgan. Bunday ma`muriy birliklar aminlar va oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Ayrim qishloqlarni miroblar yoki imom xatiblar ham boshqargan<sup>61</sup>. Qo`qon xonligida aminlik va oqsoqollik ma`muriy hududiga ko`ra katta qishloq yoki bir necha kichik qishloqlardan tashkil topgan⁶². Amin va oqsoqollar hukumat tomonidan emas, fuqarolar tomonidan saylangan. Bu Qo`qon mahalliy boshqaruv tizimining yana bir o`ziga xos xususiyati edi. Amin va oqsoqollar o`zlari boshqarayotgan hudud fuqarolarining ijtimoiy-iqtisodiy masalalari bilan bir qatorda maishiy turmushga oid masala va muammolarni hal etish bilan shug`ullangan.

Xonlikdagi markaziy boshqaruvda bo`lgani kabi mahalliy boshqaruv tizimida ham muhim amaldorlardan biri ― muhtasib bo`lgan. O`rta Osiyo xonliklardagi kabi, Qo`qon xonligida muhtasibni-rais,ba`zi hollarda qozi rais deb ataganlar<sup>63</sup>. Mazkur lavozimga xulq-atvori yaxshi, diniy bilim va shariatning chuqur bilimdoni, hamda aholi o`rtasida katta hurmat va e`tiborga ega bo`lgan kishilar tayinlangan. Ayrim hollarda bu vazifaga qozilar ham tayinlangan bo`lib, ular qozilikni raislik vazifasi bilan birga olib borgan<sup>64</sup>. Shuning uchun ularni ba`zi hollarda qozi rais ham deb ataganlar. Qozi rais mansabi egasining faoliyati aholining turish turmushi, ijtimoiy –iqtisodiy hayotning ayrim jihatlarini nazorat qilish bilan bog`liq edi. ― Tarixi
Jahonnamoyi asarida XIX asrning 60-yillarida Qo`qon xonligi davlat boshqaruvida muhim o`rin tutgan shaxs, Sulton Sayyidxon (1863-1865) ning bosh vaziri, mingboshi mansabida bo`lgan Aliquli Amirlashkar yoshlik chog`ida dastlabki bilimini Andijon muhtasibidan olganligi haqida xabar beriladi<sup>65</sup>. Raislar o`zlariga yuklatilgan vazifalarni nazorat qilish bilan birga, tartib qoidalarni buzgan yoki jinoyat sodir etganlar jazolash bilan shug`ullanishgan. Bu kabi jarayonlarda talabalar ham ishtirok etishgan. Jazolash tartibi ikki usulda amalga oshirilgan. Jazoning birinchisi aybdorni 3 tadan 39 tagacha qamchi urush bo`lsa, ikkinchisi sazoyi qilish bilan amalga oshirilgan Qo`qon xonligida mahalliy boshqaruv tizimida O`rta Osiyo xonliklaridagi kabi bo`lib, Qo`qonda bu tizimning o`ziga xos xususiyatlari ham mavjud bo`lgan. Mahalliy boshqaruv tizimida ham markaziy boshqaruv tizimidagi kabi XIX asrning 50-70 yillarida murakkab boshqaruv tizimi
soddalashib, turli mansab egalarining vakolatlari bitta amaldorga o`tgan. Shuningdek, Qo`qon xonligining mahalliy boshqaruv tizimi asosan mamlakat xazinasiga mablag` to`plash, ya`ni soliq tizimi bilan band bo`lganligini ko`rish mumkin. Mahalliy hukmdorlar hisoblangan hokimlar ko`p hollarda o`zi boshqarayotgan hududning iqtisodiyotini rivojlantirishga, aholining farovon hayot kechirish borasida biror tadbirni amalga oshirishni o`ylab ham ko`rmaganlar. Izchillik bilan davom etgan xonlik boshqaruv tizimidagi bunday holat natijasida aholining noroziligi kuchaytirgan. Oqibatda Rossiya imperiyasining Qo`qon xonligining shimoliy hududlari bo`lgan janubiy qozoq yerlarini jadal bosib olishiga imkon tug`ilgan.
Davlatning markaziy boshqaruv tizimida eng oliy diniy mansab “Shayxulislom” bo`lib, bu mansab Sh.Vohidov, Umarxon tomonidan 1818 yilda ta`sis etilganligini ko`rsatadi<sup>66</sup>. Buxoro va Xiva xonligida ham shayxulislom eng oliy diniy huquqiy mansab bo`lgan. ― Xojikalon unvoni diniy mansabdorlar markaziy boshqaruvda shayxulislomdan keyin turgan. Sh.Vohidov bu unvondagi shaxsga fiqx olmi deb ta`rif beradi. Xonlikda bu mansabga ikki kishi tayinlangan. Bu ikki fiqx olimi davlat ishlari, hukmdor farmon va qarorlari shariyat qonunlari asosida bo`lishi yoki shariatga mos kelishiga ma`sul shaxslar bo`lgan. Xonlikdan farqli ravishda, xojikalon mansabi Buxoro so`nggi davrida mavjud bo`lmagan. A.A.Semenov Buxoro xonligida bu mansab, faqat XVII asrga oid ―Tarixi Muqimxoniy asarida tilga olinishini qayd etadi⁶⁷. Qozikalon markaziy boshqaruv tizimidagi adliya huquq tartibot ishlariga ma`sul lavozimi bo`lib,bu mansabda bir kishi faoliyat yuritgan. Buxoro va Xiva xonligida ham Qo`qon xonligidagi kabi qozikalon mansabidagi amaldor bir xil vazifalarga ma`sul bo`lsalar-da, ayrim farqlar ham kuzatiladi. Masalan, Xiva xonligi markaziy boshqaruvida bu lavozimda ikki mansabdor faoliyat yuritgan. Qo`qonda harbiy ishlar qozi vazifasida qozi askar mansabidagi kishi faoliyat yuritib, bu amaldorning mavqeyi va xizmat doyirasi Buxoro va Xiva xonligidagiga o`xshash bo`lgan.

Xonlikning mahalliy boshqaruv tizimi tepasida turgan viloyat boshliqlari ―hokim‖ deb atalgan. Bu mansabga markaziy davlat boshqaruvidagi mansabdorlardan ham tayinlangan. Markaziy hokimiyatda biror bir mansabni egallagan amaldorni rahbar etib yuborish tajribasi boshqa O`rta Osiyo xonliklarida ham qo`llanilgan. Jumladan, Buxoro amirligida, Muhammad Baljuvoniyning “Tarixi nafeiy” asarida, agarda biror shahar yoki viloyatga hokim tayinlamoqchi bo`lsalar, avvalo, to`qsobalardan tayyinlaganlar.126 Xonlik mahalliy boshqaruv tizimida markaziy davlat boshqaruv tizimi kabi turli diniy mansab va amallar mavjud bo`lgan.

Mahalliy boshqaruv tizimida ―sadr lavozimi bo`lib,ular odatda, ―vaqf mulklarining daromadlariga va hisob-kitobiga javobgar kishi hisoblangan.127‖ A.Semenov ko`rsatishicha, Buxoroda ham sadrning vazifasi deyarli shunday bo`lib, u vaqf mulklaridan olinadigan soliqlarni nazorat qilgan<sup>68</sup>. Qo`qon mahalliy boshqaruv tizimida ham O`rta Osiyo xonliklari kabi qozilar muhim o`rin tutgan. Ularning vakolatiga fuqarolarning arz va shikoyatlari, talablari asosida shariyat qonunlariga asoslangan holda sudlov ishlarini amalga oshirish yuklatilgan. Qo`qon xonligida viloyat va shahar qozilari, Buxoro va Xiva xonliklaridan farqli ravishda ―xon yorlig`iga binoan shahar hokimlari tomonidan tayinlanar edi⁶⁹. Davlat shariat qonun-qoidalari asosida boshqarishda xonlikda muftiylar o`rni o`zgacha bo`lgan. Bu unvonga tayinlash borasida xonlikda bu holat qozilarni tayinlash kabi Qo`qon mahalliy boshqaruv tizimining o`ziga xos xususiyatlaridan edi. Buxuro amirligida A.A.Semenovning ko`rsatishicha, XVIII-XIX asrda amirlik viloyatlariga muftiylarni poytaxt shahar Buxoro qozikaloni tayinlagan. Shunday qilib, Qo`qon xonligi boshqaruv tizimida boshqa xonliklar singari mansab va lavozimlar bo`lganligi tadqiqotchilar tomonidan qayd etilgan. Biroq xonlikning o`ziga xos ma`muriy boshqaruv tizimi ham bo`lganki bunda boshqa xonliklarnikidan farqli o`laroq mansab va lavozimlar joriy etilib ularning
vakolatiga o`xshash vakolat boshqa xonliklarda yo`q edi. Bu Qo`qon xonligini turli millat va elat vakillari , ijtimoiy qatlamlarni turli xilligi bilan ham izohlanadi.
Butun o‘rta asrlar musulmon davlatlarida bo‘lgani kabi Qo‘qon xonligidagi musulmon ruhoniylari ham alohida imtiyozlarga ega bo‘lgan ijtimoiy tabaqa hisoblangan. Xonlikdagi davlat boshqaruvida, ta’lim – tarbiyada, sud ishlarida hamda jamiyat hayotining turli sohalarida ularning fikri katta ahamiyat kasb etgan. Qo‘qon xonligida qo‘yidagi diniy va qozixona mansab, unvon hamda amallari mavjud bo‘lgan:

•