I-bob. Korxonalarda innovatsion faoliyatni ragʻbatlantirish tizimini tashkil etishning nazariy-uslubiy asoslari

1.2.Innovatsion jarayonlar bosqichlari va ulardagi vazifalar.
Innovatsion jarayon - ilmiy bilimlarni (g‘oyani) innovatsiyaga (yakuniy mahsulotga) aylantirish va uni keyinchalik tarqatish (diffuziya) jarayonidir. Innovatsion jarayon har doim ikkita majburiy bosqichni (bosqichlarni) o‘z ichiga oladi: 1-bosqich. Ishlab chiqarishga tayyor bo‘lgan yangi mahsulotni (namunani, prototipni) yaratish jarayoni. 2-bosqich. Rivojlanish, ishlab chiqarish va amalga oshirish jarayoni (tarqatish, diffuziya), natijada yaratilgan mahsulot innovatsiyaga aylanadi, ya’ni bozor talab qiladigan yangilik (1- rasm). 1-shakl. Innovatsion jarayonning bosqichlari Birinchi bosqich asosan ilmiy izlanishlar, tajribakonstruktorlik ishlari, tajriba ishlab chiqarishni tashkil etishning Innovation (novation) Innovatsiya (yangi mahsulotni tatbiq etish, tarqatish) Yangi mahsulotni o‘zlashtirish va ishlab chiqarish Yangi g‘oya, yangi mahsulot (prototip) 1-bosqich. Yangi mahsulot (prototip) yaratish jarayoni. 2-bosqich. Yangi mahsulotni tijoratlashtirish (ishlab chiqarish va tarqatish) jarayoni. 36 ketma-ket bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Birinchi bosqichda yangilikning foydali ta’siri hali amalga oshirilmagan, ammo bunday amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratilmoqda. Tijorat ishlab chiqarish va innovatsiyalar tarqalishining ikkinchi bosqichida ijtimoiy foydali ta’sir hamda yangilik ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida qayta taqsimlanadi. Innovatsion jarayonning uchta shakli mavjud: 1) oddiy tashkilot ichi (tabiiy); 2) oddiy tashkilotlararo (tovar); 3) kengaytirilgan. Oddiy innovatsion jarayon bir xil tashkilot ichida yangilik yaratish va undan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Mazkur holatda yangilik to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot shaklini olmaydi. Oddiy tashkilotlararo innovatsion jarayonda innovatsiyalar oldi-sotdi predmeti sifatida ishlaydi. Innovatsiya jarayonining ushbu shakli yangilik yaratuvchisi va ishlab chiqaruvchisi funksiyasini uning iste’molchi funksiyasidan ajratilishini anglatadi. Mazkur holat qachonki, ishlab chiqaruvchi tadqiqot institutidan patent sotib olgan taqdirdagina yuz beradi. Kengaytirilgan innovatsion jarayon (diffuziya) ilg’or ishlab chiqaruvchining monopoliyasini buzgan holatda tobora ko‘proq yangi ishlab chiqaruvchilar paydo bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Shu bilan birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning iste’mol xususiyatlarini yaxshilash uchun raqobat orqali o‘z hissasini qo‘shadi. Diffuziya - bu allaqachon o‘zlashtirilgan va yangi sharoitlarda yoki oldin qo‘llaniladigan yangilikning tarqalishi. J.Shumpeterning innovatsiya nazariyasiga ko‘ra, innovatsiyalarning diffuziyasi - ko‘proq foyda kutib, innovatordan keyin yangiliklarni kiritadigan taqlidchilar sonining kümülatif ko‘payish jarayonidir. J.Shumpeter super-daromad kutishni innovatsiyalar qabul qilishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi deb hisoblaydi. Innovatorlar va taqlid qiluvchilar innovatsion jarayonning asosiy sub’ektlari hisoblanadi (2-rasm): 37 Innovatorlar - taqlid qiluvchilar. Innovatsiya ustasini yarating va yangilikni amalga oshiring 2-shakl. Innovatsion jarayonning sub’ektlari. Innovatorlar - ilmiy va texnik bilimlar generatori, yangilik yaratuvchilari, individual ixtirochilar, tadqiqot tashkilotlari bo‘lishi mumkin. Ular ixtirolardan foydalanganlik uchun daromadning bir qismini olishadi. Dastlabki qabul qiluvchilar - bu iloji boricha tezroq bozorga surish orqali qo‘shimcha foyda olishga intiladigan erta o‘zlashtiruvchilar. Ular “dastlabki qabul qiluvchilar” tashkilotlar deb nomlanadi. Dastlabki ko‘pchilik - bu ishlab chiqarishda innovatsiyalarni boshlab bergan va ularga qo‘shimcha foyda keltiradigan kompaniyalardir. Innovatorlar SIMULATORLAR (Taqlid qiluvchilar) Innovatsiya yarating Ustozlik qiling va yangilik qiling • ixtirochilar • ilmiy tadqiqot tashkilotlari dastlabki oluvchilar (“kashshoflar”); erta ko‘pchilik; orqada qoluvchilar; 38 Laggards - yangiliklardan orqada qolayotgan kompaniyalar bo‘lib, allaqachon eskirgan yangi mahsulotlarning chiqarilishiga yordam beradi [1]. 2. Innovatsion jarayonning modellari. Innovatsion jarayonlarning zamonaviy tadqiqot metodologiyasi uchta gipotezaga asoslangan: 1) “texnologik surish” gipotezasi (fandan bozorga); 2) “bozor talabi bosimi” gipotezasi (bozor ehtiyojlaridan - fanga); 3) “interaktiv model” gipotezasi (ikkita oldingi yondashuvni birlashtirgan dual model). Mazkur uchta yondashuvni batafsil ko‘rib chiqsak. “Texnologik surish” gipotezasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat: 1) ilmiy fikrni amaliyotga (bozorga) nisbatan mustaqil ravishda rivojlantirish va ilmiy paradigmalarning ob’ektiv ravishda oldindan belgilab qo‘yilgan o‘zgarishida ifodalanishi; 2) iqtisodiy muhit (bozor ehtiyojlari) va ilmiy-texnik taraqqiyot o‘rtasidagi aloqalar muhim emas. Darhaqiqat, ilm-fan taraqqiyotining retrospektiv(o'tmishga nazar tashlash) tahlili dunyoda to‘rtta ilmiy inqilob sodir bo‘lganligini va sanoati rivojlangan mamlakatlarning texnik bazasida ketma-ket beshta texnik buyurtma almashtirilganligini ta’kidlashga imkon beradi. Har bir ilmiy inqilob, kashfiyotlar sonining avvalgi holati bilan taqqoslaganda ko‘payish tendentsiyasi bilan tavsiflanadi. Shu tariqa ilm-fanning rivojlanishi tabiatan bozorga bog‘liq bo‘lmagan ob’ektiv holat ekanligi anglashiladi. Ushbu gipoteza doirasida innovatsion jarayon g‘oyani fundamental, amaliy tadqiqotlar, eksperimental loyihalash va texnologik rivojlantirish, marketing, ishlab chiqarish hamda sotish bosqichlari orqali tijorat mahsulotiga izchil o‘zgartirish sifatida qaraladi. 39 Ilmiy g‘oyani amalga oshirish bosqichlarining bunday qat’iy ketma-ketligi innovatsion jarayonning chiziqli modeli bilan tavsiflanadi (3-rasm): 3-shakl. Innovatsion jarayonning surish modeli. Ushbu modelga muvofiq, ishlab chiqilgan fundamental g‘oya innovatsion faoliyat va keyinchalik tijoratlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan amaliy tadqiqotlarda o‘z ifodasini topgan. Ushbu model to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiziqli munosabatlarni o‘rnatadi. Qanchalik fundamental tadqiqotlar, amaliy tadqiqotlar ko‘p bo‘lsa, shuncha ko‘p innovatsiyalar va zamonaviy texnologiyalar joriy etiladi. Kompaniyalar ilmiy yutuqlarga e’tibor qaratdilar: “Ilmiy-tadqiqot ishlariga qanchalik ko‘p sarmoya kiritilsa, shuncha ko‘p yangi mahsulotlar paydo bo‘ladi”. Ushbu strategiya “umid strategiyasi” laqabini oldi: “Eng yaxshi odamlarni yollang, ularga eng yaxshi resurslarni taqdim eting va ularni yolg‘iz qoldiring” tarzida edi. Aks holda, ushbu yondashuvni push (inglizcha “push”) innovatsion jarayonning modeli deb atash mumkin bo‘ladi (gipoteza: mavjud fundamental rivojlanishdan - bozor talabiga qadar). Demak, ilm-fan va yangi texnologiyalarga jamiyat muammolarining potensial yechimi sifatida qarash mumkin. Ushbu yondashuv davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanmoqda. Davlat universitetlar va davlat laboratoriyalarida tadqiqot va ishlanmalarni rag‘batlantirish, doimiy ravishda malakali ishchilarni yetkazib berish va kompaniyalardagi asosiy ilmiy-tadqiqot dasturlarini qo‘llab-quvvatlash orqali yordam berib kelmoqda. Dunyoning barcha mamlakatlarida, shu jumladan AQShda (ilm-fan va texnika taraqqiyotining harbiy bosqichida) va sobiq SSSRda keng tarqalgan ushbu sodda model endi rivojlangan Asosiy ishlanma Marketing / Sotish Muhandislik Ishlab chiqarish 40 mamlakatlarning fuqarolik iqtisodiyotida hukmron bo‘lib qolmadi. Rivojlangan mamlakatlarning amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, fundamental tadqiqotlardan natijalarni tijoratlashtirishga qadar bunday “siljish” samarasiz hamda deyarli amalga oshirilmaydi. Chiziqli modelning nomuvofiqligi shundaki, u atrofmuhitning (bozorning) tadqiqotlar va ishlanmalar bilan bog‘liq hodisalarning rivojlanishiga ta’sirini hisobga olmaydi. U shunchaki fan hamda ishlab chiqarish o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning murakkabligini aks ettira olmaydi. Shuningdek, bunday model doirasida iste’molchi va uning ehtiyojlari ko‘zga tashlanmaydi. Darhaqiqat, har doim ham yangilik fundamental tadqiqotlar va ilmiy kashfiyotlar natijasida yuzaga kelavermaydi. Bozor ehtiyojlarining yangiliklarni qo‘zg‘atish ehtimoli ko‘proq. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, innovatsiya manbalari quyidagicha: 60% bozordan keladi, ya’ni mijoz tomonidan belgilanadi; 25% - texnologiyadan; 15% - noaniq manbalardan. Masalan, uyda yoki ixtirochilar tomonidan [2]. Bu ikkinchi farazning ahamiyatini oldindan belgilab beradi. Natijada innovatsion jarayonning sababliligini tushunish mumkin bo‘ladi – “bozor talabi bosimi” ruhidagi innovatsion jarayon modeli (tortishish, ya’ni bozor ehtiyojlaridan fanga). 4-shakl. Bozor bosimining modeli – marketpull. Ushbu gipoteza iqtisodiyotning innovatsion salohiyati o‘sishini bozor talablari bilan bog‘laydi. Bu yerda milliy va jahon iqtisodiyotining iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari bilan bog‘liq ma’lum bozor ehtiyojlarining mavjudligi ustuvor ahamiyatga ega. Ushbu tendensiyalarga ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash zarurati, raqobat darajasining oshishi, “bozor ulushlari uchun kurash”, marketingga ko‘proq e’tibor hamda bozorga yangi mahsulotni olib chiqish vaqtini qisqartirish zarurligi kabilar kiradi. Bozor talabi Rivojlanish Sotish Ishlab chiqarish 41 Shunday qilib, talabning oshishi ishlab chiqarish hajmini keskin oshirishni talab qilgandagina innovatsiyalar ishlab chiqarishda faol ishtirok etadi. Innovatsion faoliyatni amalga oshirishning asosiy sababi shuki, ikkinchi farazga ko‘ra iqtisodiy sharoitlar va birinchi navbatda bozor omillaridir. Bunday holatda iqtisodiy samarani ko‘pincha yangilik yaratishi shart bo‘lmagan, lekin uni qo‘llagan yoki unga egalik qilish huquqiga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt oladi. Asta-sekin kompaniya bir tomondan texnologiya shakllari va bozor bosimi strategiyalari, texnologik imkoniyatlar va boshqa tomondan bozor ehtiyojlarining umumiy o‘zaro ta’sirlashish jarayonining ikkita ekstremal misoli ekanligini tushunadi. Innovatsion jarayonning interaktiv modeli innovatsion jarayon tobora murakkablashib, chiziqli bo‘lmagan xarakterga ega bo‘lib bormoqda. Texnologik rivojlanish mantig‘i ham, potensial bozor ham innovatsion g‘oyaning ekvivalent manbalari ekanligi ko‘rinmoqda. Bu shuni anglatadiki, ilmiy tadqiqotlar bosqichini chetlab o‘tib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri innovatsiyalarni yaratish mumkin (5-rasm): 5-shakl. Innovatsion jarayonning interaktiv modeli Yangi ehtiyoj Yangi texnologiya Jamiyat va bozor ehtiyojlari Ishlab chiqarish va texnologiyalarning hozirgi holati G’oya tug’ilishi Bozor Loyihalash bo'yicha tadqiqotlar va ishlanmalar Marketing / Sotish Ishlab chiqarish Mahsulot prototipi 42 G‘oya paydo bo‘lganda konsepsiya ishlab chiqiladi va keyin darhol rivojlanish boshlanadi. Bu fundamental va amaliy tadqiqotlarning ahamiyatini pasaytirmaydi, lekin ular asosiy yo‘lda qiyinchiliklar paydo bo‘lishi bilan yoki aksincha, teskari tartibda ko‘rib chiqiladi: birinchidan, amaliy tadqiqotlar natijalari tahlil qilinadi va agar ular muammoga javob bermasa, demak, fundamental [3] ... Yangi g‘oyalar innovatsion jarayonning istalgan bosqichida paydo bo‘lishi va rivojlanishi mumkin. Shuningdek, loyihalash, ishlab chiqish, ishlab chiqarish va marketing bosqichlarida bir vaqtning o‘zida (parallel ravishda) amalga oshirilishi mumkin. Firma ichki funksiyalarni muvaffaqiyatli birlashtiradigan va keng ilmiy-texnikaviy hamjamiyat va bozor bilan faol aloqada bo‘lgan ochiq tizimdir. Lineer bo‘lmagan (interaktiv) model va chiziqli model o‘rtasidagi asosiy farqlar haqida to‘xtalamiz. Birinchidan, yangi g‘oyalar paydo bo‘ladi va innovatsion jarayonning barcha bosqichlarida ishlab chiqiladi, ya’ni fundamental tadqiqotlar yagona tashabbuskor kuch sifatida qaralmaydi. Ikkinchidan, interaktiv modellar shuni anglatadiki, innovatsion jarayon bosqichlari o‘rtasida sifat jihatidan yangi ulanish turlari paydo bo‘lib, uning elementlari “teskari aloqa halqalar”ini bog‘laydi. Ularning vazifasi innovatsion jarayonlarning mustaqil yoki kuchsiz qaram qismlarga bo‘linishini oldini olish va shu bilan innovatsion jarayonlarning davomiyligini kamaytirishdir. Ushbu model doirasida bir vaqtning o‘zida (parallel) yangi mahsulotni loyihalash, marketing va ishlab chiqarishga ruxsat beriladi. Fikrlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular nafaqat tizim doirasida amalga oshiriladi, balki uni tashqi muhit, bozor, iste’molchilar bilan shuningdek, boshqa iqtisodiy sub’ektlar bilan bog‘laydi. Uchinchidan, tadqiqot natijalari innovatsion jarayonning barcha bosqichlarida turli shakllarda qo‘llaniladi, ya’ni innovatsion jarayonning barcha bosqichlarida texnologiyani tijoratlashtirish mumkin. 43 To‘rtinchidan, boshqariladigan chiziqli bo‘lmagan model innovatsion jarayonlar menejerlari va innovatsion mahsulot iste’molchilarining rolini hisobga oladi. Innovatsion menejer innovatsiya jarayonining turli bosqichlari bilan shug‘ullanadi va shu bilan o‘zining boshqaruv faoliyatini quradi. Asosiy e’tibor oxirgi pozitsiyaga qaratilishi kerak. Kompaniyalarning innovatsion rivojlanishini mazmunli boshqarish uchun bunday mutaxassislar nafaqat innovatsion rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini tushunishlari, balki texnologiyalarni o‘tkazishi va tijoratlashtirishi, intellektual mulkni muhofaza qilishi va ulardan foydalana olishi, innovatsion loyihalarni boshqarishi, biznesni rejalashtirishi, prognozlashtirishi, yangi mahsulotlar hamda texnologiyalarning tijorat ahamiyatini (potensialini) baholashi va amalda qo’llay olishi kerak. Kompaniyalarda innovatsion jarayonlar modelini to‘g‘ri tuzilishi ularning hayot siklining turli bosqichlari uchun samarali biznes modellarini shakllantirishi uchun asosdir. Shunday qilib, zamonaviy sharoitlarda moslashuvchanlik va rivojlanish tezligini kafolatlash uchun tizimni birlashtirish orqali tarmoqqa urg‘u beriladi. Korxonalarni boshqarish bo‘yicha axborot tizimlaridan foydalanish orqali biznes jarayonlar elektron shaklga o‘tkaziladi. Tashqi muhitda asosiy e’tibor “biznes ekotizimlari”ga qaratilgan. Bugungi kunda marketing tadqiqotlari va ilmiy-tadqiqot ishlarini birgalikda olib borish uchun rivojlangan strategik sheriklik aloqalari yaratilmoqda. Ochiq innovatsiyalar paradigmasiga o‘tish aniq ko‘rinib turibdi. O’zbekistonning dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvi jahon bozorida milliy mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarning erkin savdosini tashkil etish va keskin raqobat sharoitida mamlakatlararo tovar ayriboshlash sohasida o’z o’rnini topishga zamin yaratadi. Buning uchun mamlakatning ilmiy va texnologik salohiyatini ko’tarish, birinchi navbatda, iqtisodiyotining barcha tarmoqlari, jumladan, ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish sohalarida texnik darajani tiklash, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, ilmiy texnika taraqqiyoti mahsulotlarini amaliyotga joriy etishni jadallashtirishga katta e’tibor qaratish lozim. Fan va texnikani zamon talablariga mos tarzda rivojlantirish borasida innovatsion jarayonlarning amalga oshirilishiga, yuqori texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etilishiga bevosita ta’sir etuvchi real omillarni aniqlash juda muhim hisoblanadi. Bunday omillar ko’p qirrali bo’lib, ularga:

• 
  iqtisodiyotni erkinlashtirish va tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish; yangi g’oya va innovatsion loyihalarning soha yoki alohida olingan tarmoq yoki tashkilot maqsadlariga mos kelishini ta’minlash;
  
• 
  loyihalarni tanlash, ularni ekspertiza qilish va baholashda xolis va samarali tizimini joriy etish;
  
• 
  samarali boshqaruv va nazorat me’yorlarini ishlab chiqish, ijodiy g’oyalar manbaini yaratish;
  
• 
  tashkilotlarning yangiliklarga nisbatan moyilligini rag’batlantirish;
  
• 
  ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlarning shaxsiy va jamoaviy manfaatlarini kafolatlash bilan bir qatorda ularning javobgarligini oshirish va boshqalar kiradi.
  

Korxonalar boshqaruv faoliyatida innovatsion jarayonlarni tadqiqini innovatsion so’zining ma’nosi ingliz tilidagi innovatsion so’zidan olingan bo’lib yangilik va yangilik kiritish degan ma’noni bildirishini eslatib o’tamiz.
G’oyalarni vujudga kelish, ularni shakllanish va amaliyotda tadbiq etilishigacha bo’lgan davrini innovatsiyaning hayoti sikl deb atash mumkin. Innovatsiyaning hayotiy siklini innovatsion jarayonlar tashkil etadi. “Innovatsiya” va “innovatsion jarayon” atamalari bir biriga juda yaqin lekin bir xil tushunchalar emas. Innovatsion jarayon deganda yangiliklarni shakllantirish, o’zlashtirish va targ’ib etishni tushunish mumkin. Innovatsiya tashkilotchilari (novatorlar) asoslangan kriteriyalarga binoan ish yuritishadilarki, ijobiy natijalar sifatida iqtisodiy samaradorlik yaqqol namoyon bo’ladi. Innovatsion jarayonning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:

• 
  kelib tushayotgan fikrlarni tizimlashtirish; g’oyani aniqlanishi va yangi mahsulotni g’oyasini ishlab chiqish;
  
• 
  yangi mahsulotni iqtisodiy samaradorligini taxlili, marketing dasturini ishlab chiqish;
  
• 
  yangi mahsulotni yaratilishi; bozorda yangi mahsulot sotilish ehtimolligi haqida davriy test o’tkazish;
  
• 
  marketing dasturiga asoslangan yangi mahsulotni ishlab chiqarishga kiritish haqida qaror qobul qilish.
  

Innovatsiya jarayonini boshqarish ob’ekti texnik siyosatni ishlab chiqish uchun yuqori darajada maxsuslashtirilgan bo’limlar, ya’ni uyushmalarni, qo’mitalarni yoki ishchi gurhini tuzishni taxmin qiladi:

• 
  innovatsion faoliyatni nazorat qilish uchun yangi mahsulotni bo’limlarini va markazlashgan xizmat ko’rsatishni tashkil etish;
  
• 
  yangi mahsulot yaratish uchun maqsadli loyiha gurhlarini yoki markazlarini belgilash;
  
• 
  ishlab chiqarish bo’limlarida mavjud bo’lgan II, KI laboratoriyalar, ilmiy markalar bo’limlarini rolini oshirish;
  
• 
  innovatsion faoliyatni rag’batlantiruvchi maxsus fondlarni vavenchur bo’limlarni tashkil etish;
  
• 
  yangilik kiritish sohasida maslahat berish xizmatlarini tashkil etish;
  

yangi texnologiyalarni o’zlashtirish muammosi bilan shug’ullanuvchi maxsus tarmoqli laboratoriyalarni yaratishdir.