I bob. Krivoship-shatun mexanizmi (kshm) vazifasi, turlari va ularning kinematik sxemalari

Shaklni chetga chiqishi yondosh yuza va kesimlardan boshlab hisoblanadi. Yondosh yuza (yondosh kesim) deb detalning tashqi chegaralari bilan haqiqiy yuzasi (kesimi)ning geometrik tо‘g‘ri shaklidagi yuzasiga aytiladi. Bu yuza shunday joylashganki, haqiqiy yuzaning eng uzoqlashgan masofasidagi nuqtasidan yondosh yuzagacha bо‘lgan masofa eng kichik bо‘ladi (1-rasm).

1-rasm. Shakldan chetga chiqishlar.
a) Yondosh yuza, b) yondosh kesimlar, v) yondosh tо‘g‘ri chiziq.

Shaklni chetga chiqishini (2-rasm) elementar va majmuaviy turlarga bо‘lib qaraladi. Elementar chetga chiqish shaklni ayrim chetga chiqishlarini tavsiflab, ovallik, qirralanish, egilganlik, konussimonlik, bochkasimonlik, qavariqlilik, botiqlilik va sh.о‘. bilan baholanadi. Majmuaviy chetga chiqish shaklni harqanday chetga chiqishlarini birglikda tavsiflaydi, masalan dumaloqmaslik, silindrik emaslik, tekismaslik va sh.k.

2-rasm. Yuzalar shaklining chetga chiqish turlari


Joylashishni chetga chiqishi deb kо‘rilayotgan yuzani joylashishini, uning о‘qi yoki simmetrik yuzasi bazasiga nisbatan yoki kо‘rilayotgan yuzalarni о‘zaro joylashishishini nominaldan chetga chiqishiga aytiladi. Bu chetga chiqishlarni aniqlashda yuza shaklining chetga chiqishini hisobga olinmaydi. Joylashishni chetga chiqishini aniqlashda haqiqiy yuza yondosh yuzaga almashtiriladi. Yuzalarni joylashishini chetga chiqishi quyidagilarni baholashi mumkin: yuzalarni, о‘qlarni yoki yuzalarni va о‘qlarni paralel emasligini, yuzalarni yoki о‘qlarni va о‘qlarni va yuzalarni perpendikulyar emasligini, о‘qdosh emasligini, radial va yon tepishini, har xil devorliligini, о‘qlarni kesishmasligini, о‘qlarni nominal joylashishdan siljishini va sh.о‘.
Yuzalarning ayrim turlarini joylashishini chetga chiqishi 3-rasmda kо‘rsatilgan.

10-rasm. Yuzalar bо‘yicha chetga chiqishlarni joylashish turlari

Shaklni о‘lchamlarini va detal yuzalarini joylashishini chetga chiqishini о‘lchash uchun usullar va texnik vositalar ishlab chiqilgan bо‘lib, ular faqatgina baholanayotgan chetga chiqishlarni hisobga olmasdan, geometrik shaklni, о‘lchamlarni, ishlov berilayotgan detalning aniqligini va ishlab chiqarishni seriyaligini ham hisobga oladi.

Har handay о‘lchash hatoliklar bilan kechadi. Shuning uchun hо‘pol hatoliklarga yо‘l qо‘ymaslikni oldini olish va о‘lchash natijalarini aniqligini oshirish maqsadida “n” marta takrorlanishda о‘lchashlarni о‘tkaziladi. Ayrim qayta о‘lchashlarni о‘tkazish uchun о‘lchashni unisini va bunisini ham bir joyda, bir xil sharoitni saqlagan holda о‘tkazish kerak. Bunda detalning shaklini о‘lchash aniqligiga ta’siri hisobga olinmaydi va shu tufayli ayrim о‘lchashlarni bir xil aniqlikda bо‘lishiga erishish mumkin. Agar ayrim о‘lchash miqdorlarini x₁, x₂, x₃...x_n lar bilan belgilasak, u holda haqiqiy miqdor “a”ni bahosi bо‘lib, alohida о‘lchangan ayrim о‘lchamlarning о‘rtacha arifmetik miqdori bо‘ladi. Tanlab olingan о‘rtacha arifmetik miqdor ni о‘lchash natijasi deyiladi. О‘lchash natijalariga ishlov berishdan oldin har bir о‘lchashdagi sistematik hatolar chiqarib yuboriladi, ya’ni , bu yerda b_i - i marta о‘lchashdagi sistematik hatolik miqdori.
О‘lchash natijalaridan sistematik hatolarni chiqarib tashlangandan sо‘ng, о‘rtacha arifmetik miqdor hisoblanadi, ya’ni


, (1)
bu yerda - ayrim о‘lchashlardan sistematik hatolarni chiqarib yuborilgandan keyingi
natijalari;
n – о‘lchashlar soni.
О‘lchash qatorlari natijalarining empirik guruh markazlariga nisbatan yoyilishi tanlov о‘rtacha kvadratik chetga chiqishlari S bilan tavsiflanadi va ushbu ifoda bilan aniqlanadi:
(2)

О‘lchash natijasida boshqa hamma qatorlardan farq qiluvchi natija olinganda qо‘pol hato qilinganlik tо‘g‘risida gumon paydo bо‘ladi. Shuning uchun x_max ni eng katta miqdorini va x_min ni eng kichik miqdorini tanlab, о‘lchashda hatoliklarga yо‘l qо‘yilmaganligini, о‘lchash sharoiti о‘zgarmaganligini tekshirish kerak bо‘ladi. Qо‘pol hatoliklarga yо‘l qо‘yilgan о‘lchash natijalari о‘lchash qatorlaridan chiqarib yuboriladi. Buning qо‘pol hatolarni chiqarib yuborish usuli, normal taqsimlanish qonunidan foydalaniladi. x_max ni eng katta miqdorini va x_min ni eng kichik miqdorini chiqarib yuborib, qolgan о‘lchash natijalari uchun о‘rtacha arifmetik miqdor va о‘rtacha kvadratik chetga chiqish S (1 va 2) formulalar bilan hisoblanadi. Sо‘ngra quyidagi munosabat hisoblanadi:

(3)

Hisoblangan t_max va t_min miqdorlari tajriba natijalariga ishlov berish ma’lumotnomalari jadvaliga asosan ehtimollik R darajasi bо‘yicha kritik t_p miqdorlar bilan solishtiriladi. Berilgan hol uchun qо‘pol hatolari bо‘lmagan qabul qilinadigan natijalar soni n₁=n-2 tashkil qiladi. Agar n₁ soni uchun qabul qilingan natijalar va jadvalda tanlangan ehtimollik miqdori R da t_p£t_max yoki t_p£t_min bо‘lsa, u holda bu о‘lchashlarda qо‘pol hatolarga yо‘l qо‘yilgan deb topiladi va shuning uchun о‘lchash natijalari qatoridan ularni chiqarib tashlash kerak bо‘ladi.

О‘lchash hatoliklarining tasodifiy tashkil qiluvchilarini aproksimatsiyalovchi funksiyani taqsimlanishi va о‘rtacha kvadratik chetga chiqish bilan baholanadi. Normal taqsimlanish qonuni va katta n soni uchun о‘lchash hatoligining tasodifiy chegarasi miqdori ushbu ifoda bilan aniqlanadi:


(4)
bu yerda S- о‘lchangan qatorning tanlangan о‘rtacha arifmetik chetga chiqishi (2-formula
bilan hisoblanadi.
О‘lchash natijalarini о‘rtacha arifmetik chetga chiqishi taqsimlanish funksiyasining о‘lchami hisoblanadi va ushbu ifoda bilan aniqlanadi.


(5)
Unchalik katta bо‘lmagan о‘lchashlar soni uchun Styudent-Fisher jadvalidan foydalanish maqsadga muvofiqdir, unda t_o kvantili keltirilgan. t_o miqdorini f = n - 1 erkinlik darajasi soniga va berilgan ehtimollikka bog‘liq holda qabul qilinadi. Ishlab chiqarish о‘lchovlari uchun ehtimollikni R = 0,95, tadqiqot maqsadlari uchun R = 0,98 …0,99 tavsiya qilinadi.
Qabul qilingan о‘lchashlar miqdori n va ehtimollik R uchun Styudent-Fisher jadvali bо‘yicha t_o kvantil topiladi va о‘lchash hatoligining tasodifiy tashkil qiluvchilari hisoblanadi:
(6)
Demak, о‘lchash natijalarining haqiqiy miqdori R ehtimolikda ishonchli chegara ichida bо‘ladi
yoki . (7)
Bunda sistematik hatoliklar о‘lchash natijalaridan chiqarilgan deb qaraladi. О‘lchash hatoligining yо‘l qо‘yilgan berilgan miqdori bо‘yicha qayta о‘lchash soni “n” ni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin


(8)
О‘lchashning chegaraviy tasodifiy hatoliklari har xil tasodifiy omillar (priborning yо‘l qо‘yilgan hatosi, atrof muhit haroratining ta’siri, priborning о‘lchamga aniq sozlanishi va sh.k) ning ta’sirida paydo bо‘ladi. Shuning uchun о‘lchashning chegaraviy tasodifiy hatosi i-ta tasodifiy hatolarning yig‘indisidan tashkil topadi. Sistematik hatolarni hisobga olganda chegaraviy о‘lchash hatoliklar yig‘indisi quyidagiga teng bо‘ladi:

bu yerda -sistematik xatolarning algebraik yig‘indisi;
q-sistematik hatolar soni.
О‘lchash natijasining haqiqiy miqdori quyidagiga teng bо‘ladi

Ushbu ifoda shunda tо‘g‘riki, agarda hamma tasodifiy hatoliklarning taqsimlanish qonuni bir xil bо‘sa yoki yaqin bо‘lsa. Seriyali ishlab chiqarish sharoitida detallar partiyalab yoki seriyalab tayyorlanadi. Bitta partiya (seriya) tarkibiaagi detallar tuzilishining, o‘lchamlarining va materialining bir xilligi bilan ajralib turadi. Bir partiya yoki seriyadagi detallar birdaniga tayyorlab olinib keyin ikkinchisiga o‘tiladi. «Partiya» so‘zi detallarga taalluqli bo‘lsa, «seriya» so‘zi esa mashinalarga taalluqlidir. Partiyadagi detallar soni va seriyadagi mashinalar soni turlicha bo‘lishi mumkin. Seriyali ishlab chiqarish sharoitida yil davomida tayyorlanadigan seriyadagi mahsulot (detal) miqdoriga qarab mayda kichik seriyali, o‘rta seriyali va ko‘p seriyali ishlab chiqarish boiadi. Seriyali ishlab chiqarish sharoitida texnologik jarayonning amallari differensiallashgan boiadi yoki texnologik jarayon amallarga boiib yuboriladi. Bu ishlab chiqarish sharoitida turli xil dastgohlar qollaniladi: universal, maxsus, maxsuslashgan, avtomatlashtirilgan, agregat va shu kabilar. Dastgohlar tayyorlanayotgan mahsulotni turi o‘zgartirilganda ulami tayyorlash imkoniyatiga qarab maxsuslashtiriladi. Universal dastgohlardan keng foydalanilgan holda maxsuslashtirilgan, maxsus moslamalar, standart kesuvchi asboblar bilan bir qatorda maxsus kesuvchi asboblar ham qollaniladi. Xuddi shuningdek, bu ishlab chiqarish sharoitida chegaraviy kalibrlar, shablonlardan keng foydalaniladi. Barcha dastgohlar, moslamalar, kesuvchi va nazorat asboblari o‘z tannarhini tez qoplay oladi. Buning asosiy sababi tayyorlanayotgan mahsulot miqdorining donali ishlab chiqarishga nisbatan ancha ko‘pligidir. Seriyali ishlab chiqarish sharoiti keng tarqalgan boiib, kompressorlar, presslar, dastgohlar, to‘qimachilik mashinalari, yog‘ochga ishlov berish sanoati, oziq-ovqat va o‘rmonchilik sanoati mashinalari, komunal xo‘jalik mashinalari tayyorlashda va shu kabilarda qollaniladi. Yalpi ishlab chiqarish sharoiti tayyorlanayotgan maxsulotning ko‘pligi sababli doimiy (yil davomida) takrorlan- maydigani amallami bajaruvchi ishchi o‘rinlar yig'indisidan iborat. Yalpi ishlab chiqarish sharoiti quyidagi ko'rinishda bo'ladi. a) yalpi oqimli ishlab chiqarish sharoitida tayyorlanganayotgan detallar texnologik jarayonni bajarish ketinaketligi bo‘yicha tuzilgan amallami uzluksiz o‘tib boradi. Bund r holda har bir amalni bajarish uchun sarflangan vaqt bir biriga teng yoki bo‘linuvchi (ko‘payuvchi) bo‘lishi kerak. Shu talabgina texnologik jarayonni uzluksiz bajarilishini ta’minlaydi. b) yalpi to‘g ‘ri oqimli ishlab chiqarish sharoitida ham amallar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi bo'yicha tuziladi, ammo operatsilami bajarish uchun sarflangan vaqt Ыхbiriga teng bo‘lmaydi. Shu sababli ayrim amallami bajaruvchi dastgohlar oldida detaliami to‘planib qolish holatlarini kuzatisl; mumkin. Yalpi ishlab chiqarish sharoiti ko‘p miqdordagi raahsuiot tayyorlashda qulay hisoblanadi. Bu ishlab chiqarish sharoitida maxsus, avtomatlashtirilgan, agregat dastgohlar va avtomatik qatorlar qo‘llaniladi. Xuddi shuningdek, qo‘llaniladigan mosla malar, kesuvchi va nazorat asboblari ham maxsusligi bilan ajralib turadi. Shunga qaramay, mahsulot hajmining kattaligi ulami qisqa muddat ichida o‘z-o‘zini qoplash imkoniya'ini beradi. Yuqoridagi fikrlar yalpi ishlab chiqarish sharoitida mahsulot doimiy bo‘lib uning tuzilishi, aniqlik va boshqa ko‘rsatkichlari o‘zgarmaydi degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Texnika va texnologiyaning rivojlanishi natijasida mahsulot sifati о zgaradi. bu o‘z navbatida texnologik jarayonga o‘zgartirishlar kiritishni talab etadi. Ko‘rib chiqilgan ishlab chiqarish sharoitlarining barchasi uchun o‘ziga xos ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllan mavjud. Ishlab chiqarishni tashkil qilishda dasgohiami joylashtirish tartibi alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu o‘z navbatida mahsulot turiga, ishlab chiqarish jarayonining murakkabligiga, mahsulot hajmiga va shu kabi omillarga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarishni tashkil qilishni quyidagi asosiy shakllari mavjud: 1) MetfUl kesish dastgohlarining turlariga qarab. Bunday shakl asosan donali va ayrim detallar uchun seriyali ishlab chiqarish sharoitida qollaniladi. Bunday holda dastgohlaming turlariga qarab alohida bo‘limlar tashkil etiladi. Masalan faqat tokarlik, parmalash, frezerlash dastgohlaridan tashkil etilgan bo‘limlar. 2) Predmetli, bu shakl asosan seriyali ayrim detallar uchun yalpi ishlab chiqarish sharoitida qollaniladi. Bu shaklga qo‘ra dastgohlar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi asosida joylashtiriladi va bir xil yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan detallami tayyorlashga mo‘ljallanadi. Bunday holda amallami bajarish uchun sarflangan vaqt bir-biri bilan kelishtirilmaydi. Shu sababli ayrim amallarda detallar to‘planib qolishi mumkin.


XULOSA
Amallami bajarish uchun sarflangan vaqt barcha holiarda ham bir-biriga teng bo‘lmaydi. Dastgohdan dastgohga detal donalab uzatiladi. Amallar uchun sarflangan vaqt birbiriga teng bolmaganligi sababli detallami tashish uchun rolganlar, qiya o‘matilgan novlar va ayrim holiarda konveyerlardan foydalaniladi. 5) Uzluksiz oqimli, bu shakl faqat yalpi ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bu shaklda dastgohlar texnologik jarayon ketma-ketligi bo‘yicha joylashib, barcha amallami bajarish uchun sarflangan vaqt bir-biri teng yoki moslashtirilgan bo‘lad Bu vaqt o‘z navbatida ishlab chiqarish taktiga teng ycboMinuvchi (ko‘payuvchi) bo‘ladi. Ishlab chiqarish takti, bu bitta detal tayyorlash uciu;, sarflanadigan vaqt (texnologik jarayon bo‘yicha) boiib, iki i yaoni birinchi va ikkinchi detallami tayyorlash oralig‘i biI o‘lchanadi. Agarda yuqoridagi tamoyilga amal qilish qiyin boisa, u holda o‘matish bazasi sifatida boshqa yuzalarga nisbatan aniq oicham bilan belgilanuvchi xizmat vazifasiga bevosita ta’sir etuvchi yuza olinadi. Xuddi shuningdek, bitta yuza turli xil baza vazifasini bajara oladigan qilib tanlab olish kerak, chunki bu ham detaining tayyorlashda yuqori aniqlikni ta’minlaydi. Shu maqsadda bitta yuzani ham oichov, ham o‘matish bazasi sifatida foydalanish maqsadga muvofiq boiadi. Agarda bu juftlikka yigish bazasi ham qo‘shilsa yanada yuqori mexanik ishlov berish aniqligiga erishish mumkin. Xuddi shu yondashish bazalami qo‘shilish tamoyiii deb yuritiladi. Oichov bazasini o‘matish bazasi sifatida foydalanish to‘g‘risidagi qaror detaining qaysi oichami aniq taininlanishi va qaysi yuzani oichov boshi sifatida qabul qilish kerakligiga bogiiq boiadi. Masalan, 2.1,a-rasmda ko‘rsatilgan holat uchun X oicham aniq ta’minlariishi kerak, bu oicham uchun oichov boshi A-A yuza. Old nuqta qoidasi Detallarga ishlov berish uchim ular turli usullar yordamida o'matilishi mumkin. 1) Detaining bevosita dastgoh stoliga o‘rnatish. Bu usui donali va kichik seriyali ishlab chiqarish sharoitida qo‘t!aniladi. Bu usulni qoMlashning asosiy sababi maxsus moslan? tayyorlashni iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq em?'-in;r!a 2) Avvaldan belgilab olish usuli bilan detalnin i stoliga o'matish.